Eria Ekiakiẹ Rọkẹ Obe Ewuhrẹ Uzuazọ Oleleikristi gbe Usi Uwoma Ota Mai

ANE 13-19

EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | EMUHỌ 31

“Jekọp avọ Leban A Re Ọvọ Udhedhẹ”

it-1 883 ¶1

Galiẹd

Nọ Jekọp avọ Leban a ku ẹwhọ nọ ọ jọ udevie rai na họ dhedhẹ no, a tẹ re ọvọ kugbe. Oghẹrẹ nọ a rọ re ọvọ na họ, Jekọp ọ wọ utho ọ tẹ rehọ iẹe vi wọhọ upila, ọ tẹ ta kẹ “inievo” riẹ nọ a wọ itho kokohọ dudurudu, ẹsejọhọ a wọ itho na fihọ wọhọ emẹjẹ, a tẹ jọ ehru riẹ re emu ọvọ na. Kẹsena, Leban ọ tẹ rehọ ẹvẹrẹ Aramaik (Siria) se oria na “Jiga-sahaduta,” rekọ Jekọp ọ tẹ rehọ ẹvẹrẹ Hibru sei “Galiẹd,” yọ otofa ovona edẹ ivẹ na a wo. Leban ọ ta nọ: “Ẹre-itho nana [evaọ Hibru, gal] yọ isẹri [evaọ Hibru, ʽedh] evaọ udevie mẹ avọ owhẹ nẹnẹ na.” (Emu 31:44-48) Itho nọ a wọ kokohọ dudurudu na (gbe utho nọ a ro vi wọhọ upila na) e jọ isẹri kẹ ohwo kpobi nọ ọ be nyavrẹ. Wọhọ epanọ owọ avọ 49 o ta, “Uwou-Eroro na [evaọ Hibru, mits·pahʹ],” o bi se isẹri nọ Jekọp avọ Leban a rọwo nọ a re koko ọvọ udhedhẹ nọ a re na, inọ udhedhẹ o rẹ jọ udevie iviuwou rai. (Emu 31:50-53) Uwhremu na, ahwo a jẹ hae rehọ itho vi re e jọ isẹri nọ e rẹ ta ẹme he.​—Jos 4:4-7; 24:25-27.

it-2 1172

Uwou-Eroro

Jekọp ọ wọ itho kokohọ dudurudu o te sei “Galiẹd” (onọ otọfa riẹ o rrọ “Ẹre-itho Isẹri”) gbe “Uwou-Eroro Na.” Leban ọ tẹ ta nọ: “Jọ Jihova o rou omẹ avọ owhẹ evaọ okenọ ma be ruẹ ohwohwo ho.” (Emu 31:45-49) Itho nọ a wọ kokohọ dudurudu na, e te jọ isẹri kẹ ai inọ Jihova o je rri rai sọ aimava na a ti koko ọvọ udhedhẹ rai na.

Romatotọ Kiẹ Eware Aghae Via

it-2 1087-1088

Tẹrafim

Eware nọ ekiotọ e kiẹ via evaọ Mẹsopotemia gbe eria nọ e kẹle riẹ, i dhesẹ nọ ohwo nọ emema tẹrafim na e rrọ obọ, ọye o re wo ukuoriọ uviuwou na. Ẹwẹ-akpala utho jọ nọ a ruẹ evaọ Nuzi u dhesẹ nọ evaọ otọ uyero jọ, nọ edhọ uviuwou na e tẹ rrọ ọgọ na obọ, ọgọ na o wo udu nọ o re ro kpohọ okọto ọ vẹ rehọ eware ọsẹ aye riẹ nọ o whu no na. (Ancient Near Eastern Texts, edited by J. Pritchard, 1974, ẹwẹ 219, 220, gbe ẹme-oruvẹ 51) Ẹsejọhọ oware nana Reshẹl o wo họ iroro nọ ọ rọ tọlọ tẹrafim ọsẹ riẹ na fiki oghẹrẹ nọ ọsẹ riẹ ọ rọ viẹ ọzae riẹ Jekọp họ. (Rri Emu 31:14-16.) Tẹrafim na o wuzou gaga re ohwo ọ sae reuku eware ohwo nọ o whu no na, yọ oware na o kẹ Leban uye te epanọ ọ rọ rehọ imoni riẹ lele oma je le Jekọp te ugbo nọ o rehọ edẹ ihrẹ re ọ rehọ tẹrafim na zihe ze. (Emu 31:19-30) Uzẹme riẹ họ, Jekọp ọ riẹ nọ Reshẹl ọ tọlọ tẹrafim ọsẹ riẹ na ha (Emu 31:32), yọ oria ovo u dhesẹ nọ Jekọp ọ jẹ gwọlọ rehọ tẹrafim na rehọ ukuoriọ Leban mi emezae riẹ hẹ. Jekọp ọ rẹ gọ emedhọ họ. Yọ uwhremu na, o sae jọnọ okenọ Jekọp o ro ku emedhọ nọ ahwo uwou riẹ a kẹ riẹ evaọ otọ ure ulogbo nọ o kẹle Shẹkẹm na kufiẹ, o ku tẹrafim na kufiẹ re.​—Emu 35:1-4.

w13 3/15 21 ¶8

Jihova họ Oria Adhẹzọ Mai

⁸ Nọ Jekọp o te Heran, Leban oniọvo-oni riẹ o dede i rie rehọ jẹ kẹe Lia gbe Reshẹl re a jọ eyae riẹ. Rekọ nọ oke o be nyaharo na, Leban ọ tẹ jẹ gwọlọ wha Jekọp re, isiakpe soso o vre osa riẹ rehọ. (Emu. 31:41, 42) Ghele na, Jekọp o thihakọ okienyẹ nana kpobi jẹ rẹroso nọ Jihova ọ te sẹro riẹ, yọ Jihova ọ ginẹ sẹro riẹ. Okenọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹ Jekọp nọ o zihe kpohọ Kenan, o wo “uthuru buobu, gbe idibo-emetẹ avọ idibo-emezae, te kamẹl avọ eketekete.” (Emu. 30:43) Oware nọ Ọghẹnẹ o ru kẹ Jekọp o da riẹ ẹro fia, ọ lẹ nọ: “Me woma te abọvo eru kpobi gbe uzẹme kpobi nọ who dhesẹ kẹ odibo ra ha, keme mẹ avọ ọkpọ ọvo mẹ rọ nya Jọdan ọnana vrẹ; enẹna me te zihe ruọ ekuahwo ivẹ.”​—Emu. 32:10.

ANE 20-26

EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | EMUHỌ 32-33

“Kọ Whọ be Daoma re Who Wo Oghale Ọghẹnẹ?”

w03 8/15 25 ¶3

Kọ Whọ be rọ Ọwhọ Gwọlọ Jihova?

Whọ rẹ jọ Ebaibol na ruẹ iriruo ahwo buobu nọ a rọ ọwhọ gwọlọ Jihova. Omọvo ahwo nana jọ họ Jekọp, ọnọ ọ rehọ ẹgba riẹ kpobi lele ukọ-odhiwu Ọghẹnẹ nọ o zihe oma ruọ ohwo-akpọ muabọ bẹsenọ oke o rọ ke. Fikiere a te nwene odẹ Jekọp kpohọ Izrẹl (Ọnọ O Lele Ọghẹnẹ Muabọ) keme “o tilẹmu” Ọghẹnẹ hayo o lele Ọghẹnẹ “muabọ.” Ukọ-odhiwu na ọ ghale Jekọp rọkẹ omodawọ riẹ na.​—Emuhọ 32:24-30, ẹme-obotọ.

it-2 190

Ọmo, Ẹko

Jekọp Ọ jẹ Nya Segbe Segbe. Okenọ Jekọp ọ jọ oware wọhọ ikpe udhone gbe ikpegbihrẹ, o lele ukọ-odhiwu Ọghẹnẹ nọ o zihe oma ruọ ohwo-akpọ muabọ bẹsenọ oke o rọ ke. Jekọp o lele ukọ-odhiwu na muabọ bẹsenọ ọ rọ ghale iẹe. Evaọ okenọ a je muabọ na, ukọ-odhiwu na ọ tẹ rọ obọ te ẹzo ọthọ Jekọp, ọthọ na o te no ẹta. Onana u ru nọ Jekọp ọ jẹ rọ nya segbe segbe. (Emu 32:24-32; Ho 12:2-4) Oware nọ o via kẹ Jekọp na o kareghẹhọ iẹe nọ dede nọ o “lele Ọghẹnẹ [ukọ-odhiwu Ọghẹnẹ] gbe ahwo muabọ yọ [o] fi kparobọ,” wọhọ epanọ ukọ-odhiwu na ọ ta na, onana u dhesẹ hẹ inọ o gine fi ukọ-odhiwu Ọghẹnẹ nọ o wo ẹgba gaga kparobọ. Ọghẹnẹ ọvo họ ohwo nọ ọ kẹ Jekọp uvẹ nọ o ro lele ukọ-odhiwu na muabọ re ẹjiroro Ọghẹnẹ o ruẹsi rugba, o vẹ jẹ kẹ imuẹro inọ Jekọp o gine wo edẹro kẹ eghale Ọghẹnẹ.

it-1 1228

Izrẹl

1. Odẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ Jekọp nọ ọ jọ oware wọhọ ikpe udhone gbe ikpegbihrẹ. Evaọ aso nọ Jekọp ọ rọ fa ukiekpotọ Jabọk vrẹ re ọ nyabru Esọ oniọvo riẹ o te je lele ohwo jọ muabọ, uwhremu na ọ tẹ te riẹ nọ kpakọ ukọ-odhiwu o bi lele muabọ na. Fikinọ Jekọp ọ daoma lele ukọ-odhiwu na muabọ, Ọghẹnẹ o te nwene odẹ riẹ kpohọ Izrẹl jẹ rọ ere ghale iẹe. Re Jekọp ọ kareghẹhọ oware nọ o via kẹe na, o te se oria na Pẹniẹl hayo Pẹnuẹl. (Emu 32:22-31; rri JEKỌP Ọrọ 1.) Uwhremu na, Ọghẹnẹ ọ tẹ jọ Bẹtẹl kẹ Jekọp imuẹro inọ o gine nwene odẹ riẹ no. Fikiere no umuo oke yena vrẹ rite oke uwhu riẹ, a tẹ jẹ hai se Jekọp Izrẹl. (Emu 35:10, 15; 50:2; 1Ir 1:34) Rekọ, bu vi isia idu ivẹ gbe egba isoi (2,500) nọ odẹ na Izrẹl o romavia evaọ Ebaibol na, emọ Jekọp a rehọ e riẹ ta kpahe evaọ okenọ a zihẹ ruọ orẹwho no.​—Ọny 5:1, 2.

Romatotọ Kiẹ Eware Aghae Via

w10 6/15 22 ¶10-11

Emamọ Ẹmeunu Ọ Rẹ Wha Udhedhẹ Ze

¹⁰ Emamọ ẹmeunu gbe ẹmeọta-kugbe e rẹ lẹliẹ omai rria dhedhẹ kugbe amọfa. Evaọ uzẹme, ma tẹ be daoma rria dhedhẹ kugbe amọfa, o rẹ wha emamọ ẹmeọta-kugbe ze. Nọ ma te bi ru eware ezi kẹ amọfa, eware wọhọ obọ nọ ma re fihọ kẹ ae, gbe ọghọ nọ ma re ru kẹ ae, o rẹ wha emamọ ẹmeọta-kugbe ze. O rẹ sai tube ru nọ ma re ro “kru ẹkuerae” họ ohwo na, o vẹ lẹliẹ uruemu ezi riẹ va lahwe, onọ u re ru ei lọhọ re ma ku ẹbẹbẹ na họ.​—Rom 12:20, 21.

¹¹ Jekọp o vuhu onana mu. Ejime riẹ, Esọ, ọ dha eva kpahe iẹe te epanọ Jekọp ọ rọ dhẹ fiki ozọ inọ Esọ o ti kpei. Nọ ikpe buobu e vrẹ no, Jekọp o te zihe ze. Esọ ọ tẹ wha ezae egba ene (400) lele oma ti zere iei. Jekọp ọ tẹ lẹ re Jihova o fi obọ họ kẹe. Ọ tẹ rehọ erao buobu kẹ ahwo inọ a ro se Esọ. Ekẹ na i gine ru oware nọ o jọ udu riẹ gba. Okenọ Jekọp o zere Esọ, yọ ofu Esọ o kpotọ gaga no, Esọ ọ tẹ dhẹ nyae gbalọ Jekọp.​—Emu. 27:41-44; 32:6, 11, 13-15; 33:4, 10.

it-1 980

Ọghẹnẹ, Ọghẹnẹ Izrẹl

Nọ Jekọp ọ jọ Pẹniẹl lele ukọ-odhiwu Jihova muabọ no, a tẹ kẹ Jekọp odẹ na Izrẹl, yọ okenọ o ru udhedhẹ kugbe Esọ oniọvo riẹ no, ọ tẹ jẹ rria Sọkọt, uwhremu na ọ tẹ rria Shẹkẹm. Ọ jọ etẹe dẹ ẹkẹ otọ jọ mi emezae Hemọ, ọ tẹ bọ uwou-udhu riẹ fihọ iẹe. (Emu 32:24-30; 33:1-4, 17-19) “Ọ tẹ bọ agbada-idhe fihọ etẹe je sei Ọghẹnẹ, Ọghẹnẹ Izrẹl.” (Emu 33:20) Nọ orọnọ Jekọp ọ rehọ odẹ okpokpọ nọ a kẹ riẹ na ro se agbada-idhe nọ ọ bọ na, onana u dhesẹ nọ odẹ na o were Jekọp, yọ o yere Ọghẹnẹ gaga rọkẹ odẹ na gbe epanọ ọ rọ thọe zihe ziọ Ẹkwotọ Eyaa na gbẹsinẹdẹ. Ẹsiẹvo ọvo ẹme na ọ romavia evaọ Ebaibol na.

ANE 27–ASOI 3

EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | EMUHỌ 34-35

“Okpẹtu nọ O re No Ekpehre Usu Ze”

w97 2/1 30 ¶4

Shẹkẹm, Okpẹwho nọ O Rrọ Ukiekpotọ

Ẹvẹ emezae nọ e rrọ okpẹwho na a ti rri ọmọtẹ-kọkọ nana nọ ọye ọvo ọ rẹ nyaze okpẹwho rai kẹse kẹse na? Nọ ọmọzae omọvo enọ i wuzou evaọ ẹkwotọ na “ọ ruẹ e riẹ o te kru rie o te lele iei wezẹ o te zue ei oma.” Fikieme Daena o ro mu usu kugbe emetẹ Kenan nọ i re gbe-ọfariẹ na, onọ o wha ẹbẹbẹ ze uwhremu na? Kọ fikinọ ọ gwọlọ lele emetẹ nọ a gbẹ rrọ ewha nyusu o ro mu usu kugbe ai? Kọ ọ jọ wọhọ inievo-emezae riẹ nọ i re veghe uzou nọ e rẹ gwọlọ ru orọ oborai? Se iku na evaọ obe Emuhọ re whọ ruẹ ẹbẹbẹ gbe omovuọ nọ o jọ Jekọp avọ Lia oma fiki okpẹtu nọ usu nọ ọmọtẹ rai ọ nya kugbe Shẹkẹm o wha ze.​—Emuhọ 34:1-31; 49:5-7; je rri Uwou-Eroro, Azeza 15, 1985, ẹwẹ 31.

lvs 124 ¶14

“Dhẹ Siọ Ọfariẹ-Ogbe Ba”

¹⁴ Shẹkẹm o ru oware nọ o roro nọ o thọ họ nọ ahwo a jẹ hai ru evaọ oke yena. Fikinọ Daena ọ were riẹ, “o te kru rie o te lele iei wezẹ o te zue ei oma.” (Se Emuhọ 34:1-4.) Oware nana nọ Shẹkẹm o ru na o wha okpẹtu ologbo se Daena gbe ahwo uviuwou riẹ soso.​—Emuhọ 34:7, 25-31; Ahwo Galesha 6:7, 8.

w09 10/1 21 ¶1-2

Nọ A te Ru Owhẹ Eva Dha

Ẹsibuobu, oware nọ o rẹ wọ ahwo ru orukele họ, re ofu rai ọ ruẹsi hrẹ hayo kpotọ. Wọhọ oriruo, Ebaibol e vuẹ omai inọ okenọ emezae Jekọp a yo nọ Shẹkẹm, ohwo Kenan, o kie Daina, oniọvo-ọmọtẹ rai ọghọ, “eva e tẹ dha e gaga.” (Emuhọ 34:1-7) Re a ruẹse kioja oware nọ o ru oniọvo-ọmọtẹ rai na, emezae ivẹ Jekọp jọ a tẹ gbẹgwae oyoma kpahe Shẹkẹm avọ uviuwou riẹ. Simiọn avọ Livai a viẹ ezae ẹwho na họ ru oware jọ nọ o kẹ rae uvẹ bru ruọ ae, nọ a ro kpe ezae ẹwho na kpobi, te Shẹkẹm omariẹ.​—Emuhọ 34:13-27.

Kọ eghughu azẹ yena nọ a kpe na u ku ẹbẹbẹ na họ? Nọ Jekọp o yo oware nọ emezae riẹ a ru, ọ tẹ whọku ai, inọ: “Wha wha uye se omẹ no, wha te ru omẹ zihe ruọ uleghe rọ kẹ ahwo nọ a be ria otọ na . . . a te koko họ rọ suọ omẹ [họre] omẹ, a re ti kpe omẹ avọ uwou mẹ no.” (Emuhọ 34:30) Ẹhẹ, ukpenọ orukele rai u ku ẹbẹbe na họ, u dhugbe ru eware yoma; u ru nọ uviuwou Jekọp o jẹ rọ yọrọ oma gaga fiki ozọ orukele ahwo ewho nọ e wariẹ e rae họ nọ oware na o dha eva. Ẹsejọhọ re oyena o siọ ae ba ẹvia kẹ, Ọghẹnẹ ọ tẹ ta kẹ Jekọp nọ ọ kwa uviuwou riẹ no ẹkwotọ na kpohọ Bẹtẹl.​—Emuhọ 35:1, 5.

Romatotọ Kiẹ Eware Aghae Via

it-1 600 ¶4

Debora

1. Ọyọrọ-ọmọ Rebeka. Okenọ Rebeka ọ nyasiọ ahwo uviuwou ọsẹ riẹ, Bẹthuẹl, ba kpobọ Palẹstain re ọ rehọ Aiziki, Debora o lele i rie nya. (Emu 24:59) Nọ Debora ọ jọ uwou Aiziki gbodibo ikpe buobu no, o te ti kpohọ uwou Jekọp, ẹsejọhọ oke yena yọ Rebeka o whu no. U muẹro nọ Debora o whu oware wọhọ ikpe udhozeza gbe isoi (125) nọ Rebeka ọ rehọ Aiziki no, yọ a ki rie fihọ otọ ure ulogbo jọ evaọ Bẹtẹl. A se odẹ ure na (Alọn-bakọt, nọ otofa riẹ o rrọ “Ure Ok Oviẹ”) yọ onana u dhesẹ epanọ Jekọp avọ uviuwou riẹ a you Debora te.​—Emu 35:8.

w17.12 14

Enọ Ahwo Nọ A S’ebe

Evaọ Izrẹl oke anwae, kọ uyẹ enwara ọvo Mesaya na o no ze?

Evaọ okenọ u kpemu, ma ta ẹme nọ u dhesẹ nọ uyẹ enwara ọvo Mesaya na o no ze. O wọhọ nọ oyena o rọwokugbe eme nọ e rrọ obe Ahwo Hibru 12:16. Oria ikere yena o ta nọ Esọ “o se eware nọ e rrọ ọrẹri gboja ha” yọ “o siobọno ọkwa ọmọ-ọkpako nọ ọ jọ [kẹ Jekọp] fiki emu ẹsiẹvo.” O wọhọ ẹsenọ etenẹ na ọ be ta nọ okenọ Jekọp o wo “ọkwa ọmọ-ọkpako” no, u ru nọ ọ sae rọ jọ omọvo enwara nọ Mesaya na o ti no uyẹ rai ze.​—Mat. 1:2, 16; Luk 3:23, 34.

Rekọ ikuigbe Ebaibol sa-sa nọ ma kiẹriwi i dhesẹ nọ, u du gwọlọ nọ ọzae ọ rẹ jọ ọnwara taure ọ tẹ te jọ ọsẹ-ode Mesaya na ha. Jọ ma ta kpahe iriruo jọ nọ e kẹ imuẹro nana:

Rubẹn ọ jọ ọmọ ọkpako Jekọp (Izrẹl), yọ Lia o yẹ riẹ kẹe. Josẹf ọ tẹ jọ ọmọ ọsosuọ nọ Reshẹl o yẹ kẹ Jekọp. Nọ Rubẹn o lele ọse ọsẹ riẹ wezẹ, ọkwa ọmọ-ọkpako na o te bru Josẹf ze. (Emu. 29:31-35; 30:22-25; 35:22-26; 49:22-26; 1 Irv. 5:1, 2) Rekọ Mesaya na o no uyẹ Rubẹn hayo Josẹf ze he. Uyẹ Juda nọ ọ jọ ọmọ avene nọ Lia o yẹ kẹ Jekọp o no ze.​—Emu. 49:10.