Fievahọ Jihova nọ Eware E tẹ Rrọ Gaga

1-2. (a) Ebẹbẹ vẹ i te ahwo Ju nọ a zihe kpobọ Jerusalẹm, kọ ebẹbẹ itieye vẹ ma wo nẹnẹ? (b) Ta ẹmẹme kpahe ebẹbẹ nọ e jọ otọ kẹ ahwo Ju. (Rri ẹkpẹti na “Epanọ Eware E jọ Evaọ Oke Hagai, Zẹkaraya, gbe Ẹzra.”)

KỌ WHỌ be hae ruawa odẹ ẹsejọ? Ẹsejọhọ a si owhẹ no iruo, fikiere whọ be ruawa epanọ whọ te sae rọ kuọ uviuwou ra. O sae jọ nọ ozighi ọ rrọ otọ fiki ahwo nọ a be wọso egọmeti, o sae jọ nọ a bi mu Isẹri Jihova hayo a be rọwo nọ ma ta usi uwoma ha. Kọ eware itieye na e be via evaọ oria nọ whọ be rria? Eware itieye na e sae lẹliẹ owhẹ ruawa epanọ whẹ avọ uviuwou ra wha te sae rọ zọ. Rekọ nọ ma ti wuhrẹ epanọ Jihova o ro fiobọhọ kẹ ahwo Izrẹl okenọ ebẹbẹ itieye na i te ai na, who ti kru udu ga.

² Ahwo Ju a rria Babilọn kri gaga yọ eware e jẹ riẹ nya evaọ obei. Fikiere, re a sae kpama inọ a bi zihe kpobọ ẹwho rai, a re wo ẹrọwọ. Ibuobu rai a ri te obọ ẹwho rai ẹdẹvo ho. Nọ a te obei, u kri hi, ahwo nọ a kẹle rai a te mu ai họ ẹwọso, re a sae ruẹ emu re, o lọhọ họ. Yọ ahwo a jẹ wọso egọmeti nọ o je su ae oke yena. O tẹ so ẹe ze nọ ejọ rai a gbẹ jẹ daezọ etẹmpol Jihova nọ a jẹ bọ na tere he. Fikiere evaọ oware wọhọ ukpe 520 B.C.E., Jihova o te vi eruẹaro ivẹ riẹ jọ nọ a re se Hagai avọ Zẹkaraya re a tuduhọ ahwo na awọ, a vẹ wariẹ mu iruo na họ ziezi. (Hag. 1:1; Zẹk. 1:1) Ma te jọ uzoẹme nana ruẹ nọ eme nọ eruẹaro ivẹ nana a ta kẹ ahwo na i fiobọhọ kẹ ae gaga. Nọ enwenọ ikpe udhuvẹ-gbikpe e vrẹ no, ahwo na a gbe je se egagọ Jihova gboja ha. Ẹzra nọ ọ jẹ hae romatotọ kere eme Uzi na fihọ iko-ebe efa o te no obọ Babilọn ziọ Jerusalẹm te tuduhọ ahwo na awọ re a kru egagọ Ọghẹnẹ ga.—Ẹzra 7:1, 6.

3. Enọ vẹ ma te kuyo rai? (Itẹ 22:19)

³ Eruẹaruẹ Hagai avọ Zẹkaraya e lẹliẹ ahwo Ju fievahọ Jihova dede nọ ahwo a jẹ wọso ae. Eruẹaruẹ na e sae lẹliẹ omai fievahọ Jihova re nọ eware e tẹ rrọ gaga. (Se Itẹ 22:19.) Ma te ta ẹme kpahe eruẹaruẹ Hagai avọ Zẹkaraya gbe emamọ oware nọ Ẹzra o ru. Yọ o te lẹliẹ omai riẹ iyo enọ esa jọ. Eye họ, eme ahwo Ju a ru nọ ebẹbẹ i te ae? Eme u je fo re ma rọ egagọ Jihova karo nọ eware e tẹ make ga? Kọ eme ma re ru re ma fievahọ Jihova nọ eware e tẹ rrọ gaga?

OWARE NỌ AHWO JU A RU NỌ EBẸBẸ I TE AI

4-5. Eme o sae jọ nọ o wha riẹ ze nọ iruo ebabọ etẹmpol na e rọ bẹ ahwo Ju no?

⁴ Nọ ahwo Ju a te obọ Jerusalẹm, a tẹ ruẹ nọ ọmọziọ iruo a bi ti ru hu. Rekọ a raha oke he, a tẹ rọ agbada-idhe vi nọ a re jo dhe idhe kẹ Jihova, a te je mu etẹmpol na họ ẹbọ. (Ẹzra 3:1-3, 10) U kri hi, iruo na e tẹ bẹ ae no. Kọ eme o wha riẹ ze? Orọnikọ etẹmpol na ọvo a te bọ họ, a rẹ jẹ bọ iwou nọ a te rria, a rẹ kọ eware re a sae ruẹ emu nọ te ai te uviuwou rai a rẹ re. (Ẹzra 2:68, 70) Yọ ewegrẹ rai a jẹ wọso ae. A jẹ gwọlọ epa kpobi nọ a re ro ru ai re a siọ etẹmpol na ba ẹbọ.—Ẹzra 4:1-5.

⁵ Ukpokpoma egọmeti o jọ ofẹ jọ re yọ ugho o lọhọ họ evaọ oke yena. Ahwo Pasia ae a je su ẹwho rai gbe ewho efa jọ. Nọ Sairọs ovie Pasia o whu no evaọ ukpe 530 B.C.E., a tẹ rọ Cambyses mu ovie. Ọ tẹ wọ ẹmo kpobọ Ijipti re o fi ei kparobọ, re o mu ei họ esu. Nọ isoja riẹ a jẹ wọ ẹmo kpobọ Ijipti, o wọhọ nọ a ta kẹ ahwo Izrẹl inọ a kẹ ae emu, ame gbe eware nọ a rẹ rọ bọ imiwou nọ a rẹ jọ. Onana o tẹ wọhọ owha ulogbo ofa nọ a wọ fihọ ae uzou. Nọ Cambyses o noi no, a tẹ rehọ Dariọs I mu ovie. Nọ o muhọ esu obọ, ozighi ọ jọ otọ, yọ ahwo jọ a jẹ wọso esuo riẹ. Ma riẹ nọ ebẹbẹ nana e jẹ lẹliẹ ahwo Ju na ruawa epanọ a te sae rọ kuọ uviuwou rai. O wha riẹ ze nọ ahwo Ju jọ a je ro roro nọ a te kpairoro vrẹ etẹmpol na tao, inọ oke ofa a te bọe.—Hag. 1:2.

6. Ma te rri obe Zẹkaraya 4:6, 7, ebẹbẹ efa vẹ e jọ otọ kẹ ahwo Ju na, kọ eme Zẹkaraya ọ ta kẹ ae?

⁶ Se Zẹkaraya 4:6, 7. U te no ozighi gbe ẹgaga akpọ no, ewegrẹ ahwo Ju a jẹ wọso ae re. Evaọ ukpe 522 B.C.E., ewegrẹ rai a ru nọ egọmeti ọ rọ ta nọ ahwo Ju a gbẹ bọ etẹmpol na vievie he. Rekọ Zẹkaraya ọruẹaro na ọ tuduhọ ahwo na awọ inọ Jihova ọ te rọ ẹzi ọfuafo riẹ nọ o wo ẹgba gaga na fiobọhọ kẹ ae. Evaọ ukpe 520 B.C.E., ovie nọ a re se Dariọs ọ tẹ ta nọ jọ ahwo Ju na a wariẹ mu etẹmpol na họ ẹbọ. Ọ tubẹ kẹ ahwo Ju igho nọ a re kugbe ro ru iruo na jẹ ta kẹ amọfa inọ a fiobọhọ kẹ ae.—Ẹzra 6:1, 6-10.

7. Nọ ahwo Ju na a rọ iruo Ọghẹnẹ karo, eghale vẹ i te rai?

⁷ Jihova o vi Hagai avọ Zẹkaraya nyae ta kẹ ahwo Ju na nọ o ti fiobọhọ kẹ ae otẹrọnọ a rọ ebabọ etẹmpol na karo. (Hag. 1:8, 13, 14; Zẹk. 1:3, 16) Nọ eruẹaro ivẹ nana a te tuduhọ ahwo na awọ no, a tẹ wariẹ mu etẹmpol na họ ẹbọ evaọ ukpe 520 B.C.E. Yọ u te ikpe isoi re a tẹ bọe re he. Fikinọ ahwo Ju na a rọ iruo Jihova karo, Jihova o fiobọhọ kẹ ae nọ a jẹ sae rọ re eva vọ dede nọ eware e jọ gaga, yọ o ru nọ a ro kru egagọ riẹ ga. O tẹ whae ze nọ a jẹ rọ gọ Jihova avọ evawere.—Ẹzra 6:14-16, 22.

JỌ IRUO ỌGHẸNẸ E MAE JỌ OWHẸ OJA

8. Eme Hagai 2:4 o ta, nọ o sae lẹliẹ omai rọ iruo Ọghẹnẹ karo? (Rri ẹme-obotọ na re.)

⁸ U fo nọ ma re se iruo usi uwoma ota na gboja gaga enẹna nọ uye ulogbo na o kẹle gaga no na. (Mak 13:10) Rekọ ẹsejọ o rẹ jọ bẹbẹ re ma kpohọ usi uwoma ziezi fiki ẹbẹbẹ ugho hayo nọ egọmeti ọ tẹ be gwọlọ nọ ma siọ usi uwoma ba ẹta. Kọ eme o sai fiobọhọ kẹ omai gbe se iruo Ọghẹnẹ gboja ghele? Jọ ozọ u mu owhẹ hẹ. Riẹ nọ “Jihova olori egbaẹmo” nab ọ rrọ omai emu. O ti fiobọhọ kẹ omai nọ ma tẹ rọ iruo riẹ karo kẹ oware ofa kpobi nọ ma bi ru. Jọ udu u bru omai hi.—Se Hagai 2:4.

9-10. Eme o via kẹ ọzae-avọ-aye jọ nọ u dhesẹ nọ ẹme Jesu nọ ọ rrọ Matiu 6:33 na ginọ uzẹme?

⁹ Joma ta kpahe oniọvo jọ nọ a re se Oleg avọ aye riẹ Irinac nọ a rrọ ekobaro. A kwa kpohọ oria ofa nyae ta usi uwoma. Rekọ nọ u te oria jọ no, a gbe wo iruo nọ ugho u re no ze he fiki ẹbẹbẹ nọ ọ jọ orẹwho na. Dede nọ a jẹ ruẹ iruo ọvo dhobọ nọ a re ru hu evaọ ẹgbukpe soso, a ta nọ Jihova ọ rẹrote ae. Ẹsejọ inievo na a jẹ hai fiobọhọ kẹ ae. Kọ ẹvẹ a sai ro thihakọ ẹbẹbẹ na? Oke ọsosuọ ẹbẹbẹ na o jẹ lẹliẹ Brọda Oleg roro iroro. Rekọ uwhremu na ọ ta nọ, “Usi uwoma nọ ma jẹ nya ẹsikpobi u ru nọ ma gbe je roro kpahe ebẹbẹ mai ga hrọ họ, kọ egagọ Jihova họ oware nọ o mae jọ omai oja. Yọ oye o mai wuzou.” Nọ aimava a be gwọlọ iruo na, yọ a be daoma hai kpohọ usi uwoma ẹsikpobi.

¹⁰ Ẹdẹ jọ nọ oniọvo na avọ aye riẹ a no usi uwoma ze, a tẹ ruẹ nọ oniọvo jọ nọ ọ kpekpe rai oma gaga ọ wọ ekpa ivẹ nọ eware emuore e rrọ se ae. Obonọ oniọvo na ọ be rria u thabọ te enwenọ emaele udhusoi koyehọ ikilomita udhoree (160). Oleg ọ ta nọ: “Jihova ọ rẹ rọ inievo ukoko na fiobọhọ kẹ omai, yọ ere o ru kẹ omai ẹdẹ yena. U mu omai ẹro nọ Jihova o re fi idibo riẹ hotọ họ, u wo oghẹrẹ ovo nọ ẹbẹbẹ na ọ rẹ ga te he.”—Mat. 6:33.

11. Erere vẹ o re te omai nọ ma tẹ rọ iruo Jihova karo?

¹¹ Iruo usi uwoma na o rẹ lẹliẹ ahwo zihe ruọ ilele Jesu, a vẹ sae zọ. Jihova ọ gwọlọ nọ ma se iruo na gboja. Ma jọ edhe-ẹme avọ ihrẹ na ruẹ nọ Hagai ọruẹaro na ọ tuduhọ ahwo Ju na awọ re a wariẹ mu etẹmpol na họ ẹbọ dede nọ a kpairoro vrẹ iruo na no vẹre. Ọ ta kẹ ae nọ a te ru ere, Jihova o “ti vi oghale ze.” (Hag. 2:18, 19) Mai omamai ma tẹ be rọ iruo nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai karo, ọ te ghale omai.

OWARE NỌ MA RE RU RE MA SAI FIEVAHỌ JIHOVA ZIEZI

12. Fikieme u je fo nọ Ẹzra avọ ahwo nọ a gbẹ jọ usu a rẹ rẹroso Jihova?

¹² Evaọ ukpe 468 B.C.E., Ẹzra avọ ahwo Ju efa a tẹ wọ inọ a re no Babilọn kpobọ Jerusalẹm. Re a sai kpohọ erẹ na, a re fievahọ Jihova gaga. Fikieme? Keme a be te wha isiliva gbe igoru buobu lele oma kpobọ Jerusalẹm. Isiliva avọ igoru na yọ eware nọ ahwo a zọhọ ze nọ a te rọ bọ etẹmpol na je ru eware evaọ etẹmpol na. Rekọ ikpehre ahwo a rẹ jọ edhere na nọ a sai kpe ai mi eware na no. (Ẹzra 7:12-16; 8:31) Ere ọvo ho, a tẹ te riẹ nọ kpakọ obọ Jerusalẹm nọ a be nya na dede, o dhẹ oma ha. Imibi ahwo jọ ọvo a be rria ẹwho na. Yọ igbẹhẹ nọ a bọ wariẹ ẹwho na họ avọ unuẹthẹ riẹ e raha no. Kọ eme Ẹzra o ru nọ u dhesẹ nọ o fievahọ Jihova? Kọ eme ma sae jariẹ wuhrẹ?

13. Eme o lẹliẹ Ẹzra rẹroso Jihova inọ o ti fiobọhọ kẹ ae? (Rri ẹme-obotọ na re.)

¹³ Ẹzra ọ ruẹ epanọ Jihova o ro fiobọhọ kẹ ahwo riẹ evaọ oke jọ. Ikpe jọ nọ e vrẹ taure amọ Ẹzra a tẹ te gwọlọ nọ a re kpobọ Jerusalẹm na, oware jọ o via. Evaọ ukpe 484 B.C.E., Ahasuirọs ovie Pasia o jie uzi nọ jọ a kpe ahwo Ju kpobi nọ e rrọ ewho kpobi nọ o bi su no. Oke yena o wọhọ nọ Ẹzra ọ jẹ rria obọ Babilọn. (Ẹsta 3:7, 13-15) Ẹzra ọ jọ usu ahwo nọ a ta nọ a kpe no na. Kọ eme ọ via? Ahwo Ju nọ e jọ “ubrotọ kpobi” nọ ovie Pasia o je su, a tẹ siọ emu ba ẹre, yọ a bi weri. O wọhọ nọ a lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ ae riẹ oware nọ a re ru. (Ẹsta 4:3) Ẹsiẹvo na, Jihova o te ru nọ omaa nọ ewegrẹ ahwo Ju a ma o ro hwẹ ku ae uzou. Kọ ae a kpe, a gbe kpe ahwo Ju hu. Ma riẹ nọ eva e were Ẹzra gbe ahwo Ju efa kpobi gaga oke yena. (Ẹsta 9:1, 2) O wọhọ nọ oware yena o lẹliẹ ẹrọwọ Ẹzra ga. O lẹliẹ e riẹ ruẹ nọ Jihova ọ rẹ ginẹ thọ ahwo riẹ, yọ u fo re o fievahọ iẹe nọ ebẹbẹ efa i te tei.d

14. Eme oniọvo jọ o wuhrẹ no oware nọ Jihova o ru kẹe ze?

¹⁴ Nọ eware e tẹ rrọ gaga, nọ ma jẹ ruẹ nọ Jihova o bi fiobọhọ kẹ omai, ẹrọwọ mai ọ rẹ ga. Joma ta kpahe oniọvo-ọmọtẹ nọ a re se Anastasia nọ ọ be rria obọ Europe. Oniọvo na o no iruo nọ ọ jọ fikinọ ọ gwọlọ ru oware nọ u wobọ kugbe isuẹsu akpọ na ha. Ọ ta nọ: “Oke yena, ukọpa o tamu omẹ obọ họ. Oware utioye o re via kẹ omẹ ẹdẹvo ho.” Ọ ta re nọ: “Me te gbolo ẹbẹbẹ na kẹ Jihova, yọ ọ ginẹ rẹrote omẹ. Ẹdẹfa nọ oghẹrẹ oware utioye na o tẹ wariẹ via, udu u re bru omẹ hẹ. Otẹrọnọ Jihova ọ rẹrote omẹ nẹnẹ, kiyọ ọ te rẹrote omẹ odẹ re.”

15. Eme o lẹliẹ Ẹzra fievahọ Jihova? (Ẹzra 7:27, 28)

¹⁵ Ẹzra o muẹrohọ oghẹrẹ nọ Jihova o ro fiobọhọ kẹ ọyomariẹ no. Nọ Ẹzra ọ kareghẹhọ epanọ Jihova ọ be hai ro fiobọhọ kẹe anwẹdẹ, o tẹ lẹliẹe fievahọ Jihova gaga. Rri ẹme jọ nọ Ẹzra ọ ta. Anọ “obọ Jihova Ọghẹnẹ mẹ o jọ ehru mẹ.” (Se Ẹzra 7:27, 28.) Isiazeza soso Ẹzra ọ ta oghẹrẹ ẹme otiọye na evaọ obe Ẹzra.—Ẹzra 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Eme ma sai ru nọ o rẹ lẹliẹ omai ruẹ oghẹrẹ nọ Jihova o ti ro fiobọhọ kẹ omai? (Rri uwoho na re.)

¹⁶ Jihova ọ sai fiobọhọ kẹ omai re nọ ma te wo ẹbẹbẹ. Ma rehọ iẹe nọ whọ gwọlọ mi ọga iruo ra uvẹ re whọ sai kpohọ okokohọ. Hayo whọ gwọlọ vuẹe nọ whọ te hae nyaze iruo ho evaọ edẹ jọ, inọ whọ rẹ rehọ edẹ yena kpohọ ewuhrẹ. Whọ tẹ gbaudu nyae ta ẹme otiọye na kẹ ọga iruo ra, u re ru nọ whọ rẹ rọ ruẹ oghẹrẹ nọ Jihova o ti ro dhomahọ ẹme na. Ẹsejọ oghẹrẹ nọ Jihova o ti ro ru eware lọhọ kẹ owhẹ u ve je gbe owhẹ unu. Who ve ti fievahọ iẹe viere.

17. Eme Ẹzra o ru nọ u dhesẹ nọ o wo omaurokpotọ nọ ebẹbẹ i tei? (Rri uwoho nọ o rrọ uke emagazini na.)

¹⁷ Ẹzra ọ romakpotọ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹe. Ẹzra ọ jẹ hae lẹ se Jihova nọ ọ tẹ ruẹ nọ o te lọhọ tere he re ọ sai ru eware jọ nọ e rrọ otọ kẹe. O gine wo omaurokpotọ. (Ẹzra 8:21-23; 9:3-5) Emamọ oware nana nọ Ẹzra ọ jẹ hai ru na o lẹliẹ amọfa fiobọhọ kẹe jẹ rọ aro kele iei. (Ẹzra 10:1-4) Nọ ma tẹ be ruawa epanọ ma te sae rọ kuọ omamai hayo nọ ma tẹ be ruawa kpahe uviuwou mai fiki ozighi nọ ọ rrọ otọ, joma lẹ se Jihova je fievahọ iẹe.

18. Eme ma re ru nọ o rẹ lẹliẹ omai fievahọ Jihova vi epaọ anwẹdẹ?

¹⁸ Nọ ẹbẹbẹ ọ tẹ rrọ otọ kẹ omai, nọ ma jẹ lẹ se Jihova jẹ rọwo nọ inievo na a fiobọhọ kẹ omai, o rẹ lẹliẹ omai fievahọ Jihova vi epaọ ọsosuọ. Oniọvo jọ nọ a re se Erika nọ o yẹ emọ esa ọ rẹroso Jihova okenọ ikpeware jọ e via kẹe. Ọmọ o whu fihọ iẹe eva, u ri kri hi na, ọzae riẹ o te je whu. Uwhremu na, oniọvo na ọ ta nọ: “Whọ sae riẹ oghẹrẹ nọ Jihova o ti ro fiobọhọ kẹ owhẹ hẹ nọ ẹbẹbẹ o gbe ri te owhẹ oma ha. Ẹsejọ, oghẹrẹ nọ who rẹro riẹ hẹ, o re ro fiobọhọ kẹ owhẹ. Mẹ ruẹ nọ Jihova o yo elẹ buobu nọ mẹ lẹ sei. Ọ rọ inievo na fiobọhọ kẹ omẹ, yọ a ta ẹme nọ o lẹliẹ omẹ kru udu ga. Mẹ tẹ be hae vuẹ inievo na ẹbẹbẹ mẹ, ẹsiẹe a te mai ro fiobọhọ kẹ omẹ.”

FIEVAHỌ JIHOVA RITE URERE

19-20. Eme ahwo Ju nọ a sai zihe kpo ho na a ru, kọ eme ma wuhrẹ noi ze?

¹⁹ Ma sai wuhrẹ emamọ oware jọ mi ahwo Ju nọ a sai zihe kpobọ Jerusalẹm ho re. O wọhọ nọ ejọ e sai zihe he fikinọ a who no, hayo a be mọ, hayo fiki ebẹbẹ uviuwou rai. O make jọ ere na, a zọhọ eware kẹ ahwo nọ a sai zihe na nọ a re kugbe ro ru iruo Ọghẹnẹ. (Ẹzra 1:5, 6) Nọ ahwo Ju nọ a sai zihe a zihe no, nọ ikpe ikpegbizii e make vrẹ no dede, ahwo Ju nọ a jọ Babilọn a gbe je vi eware se ahwo Ju nọ a rrọ obọ Jerusalẹm.—Zẹk. 6:10.

²⁰ O tẹ make rọnọ ma be sai ru eware jọ nọ ma hae gwọlọ ru hu evaọ egagọ Jihova, joma riẹ nọ umutho nọ ma be rọ eva mai kpobi ru kẹe na o da riẹ ẹro fia. Fikieme ma rọ ta ere? Jihova ọ vuẹ Zẹkaraya ọruẹaro na inọ jọ ọ rehọ isiliva avọ igoru nọ ahwo Ju a vi no obọ Babilọn ze ro ru etu-uvie. (Zẹk. 6:11) “Etu-uvie ologbo” nana o te jọ “ekareghẹhọ” kẹ amọfa kpahe eware nọ ahwo Ju nọ a jọ obọ Babilọn a jẹ hai vi kpobọ Jerusalẹm na. (Zẹk. 6:14, ẹme-obotọ) Fikiere u mu omai ẹro nọ umutho nọ ma be daoma ru kẹ Jihova nọ eware e tẹ make rrọ gaga na, o rẹ thọrọ iẹe ẹro ho.—Hib. 6:10.

21. Fikieme ozọ u gbe mu omai hi dede nọ eware i ti yoma ga?

²¹ Ma riẹ nọ eware i bi dhe ẹgẹga evaọ edẹ urere na nọ ma rrọ na, yọ o sae jọ nọ e te ga viere nọ oke o be nya na. (2 Tim. 3:1, 13) Rekọ jọ udu u bru omai vrẹta ha. Kareghẹhọ ẹme nọ Jihova ọ ta kẹ ahwo riẹ evaọ oke Hagai ọruẹaro na. Ọ ta nọ: “Mẹ rrọ kugbe owhai . . . Jọ ozọ u mu owhai hi.” (Hag. 2:4, 5) Jihova ọ te nyase omai ba gbe he nọ ma tẹ be daoma rọ iruo riẹ karo. Joma hai ru eware nọ ma wuhrẹ evaọ eruẹaruẹ Hagai avọ Zẹkaraya gbe enọ ma wuhrẹ mi Ẹzra na. Ma te ru ere, ma ti fievahọ Jihova nọ ebẹbẹ i te te omai ẹdẹfa.