Abọ 3
Ehri Oghẹrẹsa nọ Areghẹ Okpehru U no Ze
1, 2. Fikieme u je fo re ma kiẹ Ebaibol na riwi?
1 Kọ Ebaibol na ọrọ okerefihotọ areghẹ okpehru otiọye? Ọ sae k’omai iyo uzẹme kpahe enọ ilogbo nọ i wo obọ kpahe ẹjiroro uzuazọ?
2 Umuẹro nnọ Ebaibol na o te epanọ ma rẹ rọ kiẹe riwẹ. Oware ovo jọ nọ o soriẹ họ yọ obe nọ o mae rọ oghẹrẹsa kpobi eva ebe nọ a kwa koko na, u wo ohẹriẹ no ebe efa kpobi. Roro kpahe izẹme enana.
Obe nọ o Mae Kpako, nọ a Mae Vaha
3, 4. Ẹvẹ Ebaibol na e kpako te?
3 Ebaibol na họ obe nọ o mae kpako kpobi nọ a kere, a ru abọ riẹ jọ eva ikpe 3,500 nọ e vrẹe. O rehọ egba ikpe buobu kpako vi obe ofa kpobi nọ ahwo a se obe ẹri. Orọ ọsosuọ eva ebe 66 nọ e riẹ eva a kere i rie ole odu ikpe tao re Buddha avọ Confucius a tẹ te jọ, gbe idu ikpe ivẹ no tao re Muḥammad ọ tẹ te jọ.
4 Iku-anwae nọ a kere fihọ Ebaibol na i kpohọ obemu te emuhọ uyẹ ohwo, i te je dhesẹ epanọ ma rọ ziọ otọakpọ. E tubẹ rehọ omai kpemu te oke nọ a re ma ohwo ho, jẹ ta izẹme k’omai kpahe epanọ a ro ru otọakpọ na.
5. Bro ebe anwae Ebaibol na nọ a rehọ obọ kere erọ, rọ wawo ikere anwae efa?
5 Ebe egagọ efa gbe enọ e rọ er’egagọ họ, a wo umutho kakao ọvo erọ ebe anwae nọ a rọ obọ kere nọ e gbẹ rọ. Enọ i bu te 11,000 nọ a rọ obọ kere ọrọ Ebaibol na hayo abọ jọ riẹ e gbẹ rọ enẹna eva ẹvẹrẹ Hibru gbe Grik, ejọ rai i go kẹle oke ekere ọrọ ọsosuọ. Enana e zọ ghele dede nọ ohọre omukpahọ nọ o mae ga kpobi a jẹ rọ gwọlọ raha Ebaibol na.
6. Ẹvẹ a vaha Ebaibol na kẹre te?
6 Ofariẹ, Ebaibol na họ obe nọ a mae vaha eva ikuigbe kpobi. Ebaibol na hayo abọ jọ riẹ nọ i bu te ima-idu esa eye a vaha no eva evẹrẹ nọ i te idu ivẹ. A ta nọ evaọ k’udhusoi k’udhusoi ahwo akpọ, enọ i bu te 98 eye e sai se Ebaibol na evaọ ẹvẹrẹ obọ rai. Obe ofa ovuovo nọ u tube go kẹle ẹvaha otiọye o riẹ hẹ.
7. Eme a sae ta kpahe ọmate-uzẹme Ebaibol na?
7 U no ere no, obe anwae ofa ovuovo nọ a sae rọ wawo Ebaibol na eva ọmate-uzẹme o rọ họ. Ekiẹ-otọ eriariẹ, igbiku anwae, ekiẹ-otọ eware anwae, iwuhrẹ eware otọakpọ, egba-eriariẹ kpahe evẹrẹ, gbe ahwo ọfa kẹse kẹse a bi wo imuẹro okerefihotọ Ebaibol na.
Ọmate-Uzẹme eva Abọ Otọ-Okiẹ
8. Ẹvẹ Ebaibol na i wo ọmate-uzẹme te eva eware otọ-okiẹ eriariẹ?
8 Wọhọ oriruo, dede nọ a kere Ebaibol na wọhọ obe nọ a ro wuhrẹ kpahe otọ-okiẹ eriariẹ hẹ, o rọwo kugbe otọ-okiẹ eriariẹ uzẹme eva okenọ o t’ẹme kpahe eware eriariẹ otọ-okiẹ. Rekọ ebe anwae efa nọ a ta nọ erọ ẹri, esia eriariẹ, sebaẹgba gbe ugogo erue eye e rọ ae eva. Muẹrohọ ene evo eva iriruo buobu nọ i dhesẹ nọ Ebaibol na o wo ọmate-uzẹme eva abọ eriariẹ otọ-okiẹ:
9, 10. Ukpenọ ọ nya lele iroro oke oyena nọ e rọwo kugbe otọ-okiẹ eriariẹ hẹ, eme Ebaibol ọ ta kpahe oware nọ u kru otọakpọ na?
9 Epanọ otọakpọ na o rọ daji idedeghe. Evaọ oke anwae, nọ a je kere Ebaibol na, omuta buobu ọjọ kpahe epanọ otọakpọ orọ daji idedeghe. Ejọ e rọwo nnọ otọakpọ na u dikihẹ ehru ini-ovoi ene nọ i dikihẹ ehru utolo abade ologbo jọ. Aristotle, ọgba-iroro gbe ọkiẹ-otọ eriariẹ obọ Grik eva ikpe udhusoi avọ ene B.C.E., o wuhrẹ nọ otọakpọ na o sae yagha evevẹ-obehru gheghe he. Ukpoye, o te wuhrẹ nọ emama obehru na a rehọ ae hwa ehru ikoli evevẹ jọ nọ a rẹ ruẹ lafi, yọ a rehọ ikoli na fihọ eva ohwohwo. Otẹ wọhọ nọ otọakpọ na o rọ eva ukoli nọ o mae rọ obeva kpobi, yọ onọ orọ obọ uke otafe kpobi koye u kru isi na.
10 Dede, ukpenọ o ta lele iroro unuawere nọ e rọwo kugbe eriariẹ otọ-okiẹ hẹ nọ ahwo a woi eva oke nọ a ro kere iei, Ebaibol na ọ tẹ ta ọvo (eva ole ikpe 1473 B.C.E.): “ [Ọghẹnẹ ọ rọ] akpọ na hwa oware ovo ho.” (Job 26:7) Eva Hibru ọsosuọ, ẹme nọ a ro se ‘oware ovuovo ho’ nọ a rọ jọ etenẹ t’ẹme na o dhesẹ “kaka oware,” yọ onana ọvo họ unuẹse nọ a rueriẹ eva Ebaibol na. Odhesẹvia nọ o ro dhesẹ otọakpọ na nnọ idedeghe ọ wariẹ e họ yọ oware nọ iwuhrẹ i vuhu mu wọhọ uvi ori-kpobaro eva oke oyena. Theological Wordbook of the Old Testament na o ta nọ: “Job 26:7 ọrọ edhere igbunu dhesẹ akpọ oke oye nnọ o bi veghe eva idedeghe, ọ tẹ rehọ ere kobaro kẹ ọgwọlọvia otọ-okiẹ eriariẹ.”
11, 12. Oke ovẹ ahwo akpọ a ro duku uzẹme ẹme nọ ọrọ obe Job 26:7?
11 Etata egbagba Ebaibol ọnana ọ rehọ ikpe nọ i bu viọ 1,100 karo kẹ Aristotle. Dede, yọ ahwo a gbe je wuhrẹ eriariẹ Aristotle wọhọ uzẹme eva ikpe nọ i te 2,000 nọ o ro whu no! Urere riẹ eva ukpe 1687 C.E., Sir Isaac Newton o te whowho eware nọ o duku nnọ ogaga ikiakie oye u kru otọakpọ na evaọ idedeghe ẹkwoma eware obehru efa. Rekọ oyena enwene ikpe 3,200 no oke nọ Ebaibol na ọrọ ta vevẹ lọlọhọ nọ a rehọ otọakpọ na hwa “oware ovo ho.”
12 Ẹhẹ, enwene ikpe 3,500 nọ e vrẹ no, Ebaibol na ọ rọ ta gbagba nnọ oware ovuovo nọ a rẹ ruẹ u kru otọakpọ na ha, oware uzẹme nọ o rọwo kugbe otọ-okiẹ nọ ahwo a wo obọnana kpahe izi ikiakie gbe edhadhẹ. “Epanọ Job ọ rọ riẹ uzẹme na,” owuhrẹ jọ ọ ta, “yọ onọ nọ ahwo nọ a rọwo ogaga Ọghẹnẹ eva Ikereakere Efuafo na ha a sae za lọlọhọ họ.”
13. Ẹvẹ ahwo a roro kpahe ona-oma otọakpọ na ikpe udhusoi akwa buobu nọ e vrẹ no, rekọ keme o ku iroro rai rẹriẹ?
13 Ona-oma otọakpọ na. The Encyclopedia Americana o ta nọ: “Uwoho ọsosuọ nọ ma riẹ nọ ahwo a wo kpahe otọakpọ na họ ọ rọ ukpehru kpakpala, kothi eva udevie ehrugbakpọ. . . . A dede iroro otọakpọ nọ ure gheghelie rehọ ziezi hi rite oke Ọwariẹyẹ.” Erọ ọsosuọ jọ nọ i kpohọ ubi-okọ abade a tubẹ jẹ dhozọ dede nọ a ti kie no akọ otọakpọ nọ ọ rẹ kpakpala na. Rekọ kẹsena efihọ iruo okwakwa nọ ure dhesẹ edhere gbe ẹnyaharo efa i te ti ru ei lọhọ nọ a sae ro kpohọ erẹ abade thethabọ. “Erẹ-ọgwọlọvia” enana, ofeme-ulogbo ofa o ta, “i dhesẹ nọ akpọ na o re gheghelie orọnikọ kpakpala wọhọ epanọ ibuobu ahwo e rọwo ho.”
14. Ẹvẹ Ebaibol o dhesẹ ona-oma otọakpọ na, gbe oke ovẹ?
14 Dede, krẹkri tao re erẹ-abade eyena, ole ikpe 2,700 nọ e vrẹ no, Ebaibol na e ta nọ: “Ọjọ ọ rọ nọ ọ be rria kpehru vi ẹtẹ ọ otọakpọ na.” (Aizaya 40:22, NW ) Ẹme i Hibru nọ a fa “ẹtẹ” na a rẹ sae fae re nọ “egheghelie,” wọhọ epanọ ebe odhesẹvia buobu i muẹrohọ. Fikiere, efafa Ebaibol na efa e tẹ ta nọ, “obọro ọ otọakpọ na” (Douay Version) gbe, “otọakpọ ogheghelie na.”—Moffatt.
15. Fikieme Ebaibol na ọ gbẹ nya lele iroro nọ e rọwo kugbe otọ-okiẹ eriariẹ hẹ kpahe otọakpọ na?
15 Fikiere, iroro oke oye kpahe oware nọ u kru otọakpọ na daji gbe ona-oma riẹ nọ e rọwo kugbe eriariẹ otọ-okiẹ hẹ e ruọ Ebaibol na eva ha. Oware nọ o soriẹ o rẹ lọlọhọ: Ọnowoeme Ebaibol na ọyehọ Ọnọ-Oru ehrugbakpọ na. Ọye ọ ma otọakpọ na, fikiere ọ rẹ sae riẹ oware nọ a rehọ e riẹ hwa gbe oghẹrẹ nọ ona-oma riẹ orọ. Fikiere, okenọ o ru ekere Ebaibol na, o te wo imuẹro nọ iroro nọ erọwo kugbe eriariẹ otọ-okiẹ hẹ e ro riẹ eva ha, otẹ make rọ nọ amọfa eva oke oye a rọwo rai.
16. Ẹvẹ ekwakwa nọ i ru eware nọ e be rria uzuazọ via e rọ rọwo kugbe ẹme Ebaibol?
16 Ekwakwa nọ erọ eware nọ ebe rria eva. “Ọghẹnẹ Ọnowo na ọ tẹ rehọ ovu-otọ ma ọzae,” ere Emuhọ 2:7 ọ ta. The World Book Encyclopedia o ta nọ: “Ekwakwa egẹgẹ-imu kpobi nọ e rọ ekwakwa nọ ebe rria na e rọ eva eware nọ erọ uzuazọ họ re.” Fikiere egẹgẹ-imu otọhotọ kpobi nọ erọ eva emama nọ i wo uzuazọ na, te ohwo te, a re duku ai eva otọakpọ na oma riẹ. Onana o rọwo kugbe ẹme Ebaibol na nọ ọ fodẹ okwakwa nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ma ohwo gbe eware efa nọ erọ uzuazọ.
17. Eme họ uzẹme kpahe epanọ eware nọ erọ uzuazọ e te rọ jọ?
17 “Ọvuọvo oghẹrẹ rai.” Ebaibol e ta nọ Ọghẹnẹ ọ ma imava ọsosuọ na, yọ oma rai ahwo nọ a kiọkọ kpobi a no ze. (Emuhọ 1:26-28; 3:20) Ọ ta nọ eware efa nọ erọ uzuazọ, wọhọ iyei, evra, gbe erao nọ e rẹ kẹ emọ rai evie, epavo na i ru, erọ oma via “ọvuọvo oghẹrẹ rai.” (Emuhọ 1:11, 12, 21, 24, 25, NW ) Nwanọ onana họ oware nọ ekiẹ-otọ eriariẹ i du ku eva eware nọ a ma na, nnọ oware nọ u wo uzuazọ kpobi u no ofa oghẹrẹ ovo na nọ u yẹ riẹ ze. Ọvuọvo nọ ọ nya ere he ọ riẹ hẹ. Eva ẹme ọnana ọkiẹ-otọ izi-emama Raymo o muẹrohọ: “Uzuazọ u re ru uzuazọ; kẹse kẹse e be via eva k’ogẹgẹ-uzuazọ k’ogẹgẹ-uzuazọ. Rekọ k’ẹvẹ kare-uzuazọ ọ sai ro ru uzuazọ? Onana yọ ovojọ enọ nọ e mae rro nọ a rẹ te sae za ha eva otọ-okiẹ eware nọ erọ uzuazọ, enwene omufa ọvo a bi mufa. Eva oghẹrẹ jọ ogẹgẹ nọ u wo uzuazọ họ o tẹ sae ruẹrẹ oma riẹ họ eva edhere nọ o wo uzuazọ. . . . Ọnọ-oru obe Emuhọ na o te jọ nọ k’ọye ọ ta gba.”
Ọmate-Uzẹme Iku Anwae
18. Eme ọriẹ-izi jọ ọ ta kpahe ọmate-uzẹme Ebaibol na avọ abọ iku-anwae?
18 Iku anwae nọ e rọ Ebaibol na e mae gba vi erọ obe ofa kpobi nọ o rọ. Obe nọ a re se A Lawyer Examines the Bible u dhesẹ ọmate-uzẹme iku anwae riẹ enẹ: “Dede nọ ikuigbe gheghe, esia gbe isẹri erue i re muẹrohọ nnọ a fi oria eware na fihọ ugbo uthethabọ jọ eva oke jọ nọ a riẹ hẹ, a vẹ rehọ ere thọ izi ọsosuọ nọ mai eriẹ-izi a wuhrẹ riẹ kpahe emamọ edhọ-unu, koyehọ nnọ ‘ọtavia na o re dhesẹ oke gbe oria,’ iku Ebaibol na erẹ k’omai oke gbe oria eware nọ a be t’ẹme rai na avọ ọmate gaga.”
19. Ẹvẹ obe edhesẹ jọ o ta kpahe ọtavẹ ọ iku-anwae Ebaibol na?
19 The New Bible Dictionary ọ ta nọ: “ [Ọnọ o kere obe Iruẹru na] o fi iku-anwae riẹ họ udevie eware nọ e jẹ via eva oke oyena; ewẹre-ebe riẹ e vọ avọ eme kpahe iguẹdhọ ẹwho, isu okogho, ivie nọ erọ otọ isu efa, gbe eware itieye na, yọ eme enana kẹse kẹse e rọ uzẹme kpahe oria gbe oke nọ a dhesẹ na.”
20, 21. Eme owuhrẹ Ebaibol jọ ọ ta kpahe iku-anwae Ebaibol na?
20 Nọ o je kere fihọ The Union Bible Companion, S. Austin Allibone ọ tẹ ta nọ: “Sir Isaac Newton . . . ọ jọ ohwo ologbo re eva ọtamukpahe ọ ikereakere anwae, ọ tẹ nabe kiẹ Ikereakere Efuafo na riwi. Kọ eme o ro kuhọ eva ẹme ọnana? Ọ ta nọ, ‘Mẹ ruẹ eka imuẹro uzẹme eva Ọvọ Ọkpokpọ na vi iku-anwae [efa] kpobi.’ Dr. Johnson ọ ta nọ ma wo eware imuẹro nnọ Jesu Kristi o whu eva Kalvari, wọhọ epanọ a ta fihọ Isiuwoma na, vi nnọ Julius Caesar o whu eva Capitol na. Uzẹme nọ ma wo bu vi ere.”
21 Oria ẹme ọnana u fiba nnọ: “Dae nọ ohwo kpobi nọ ọ ta nọ ọ vravro kpahe uzẹme iku-anwae Usiuwoma na oware nọ o soriẹ ze nọ ọ jẹ rọwo nọ Caesar o whu eva Capitol na, hayo nnọ Pope Leo III. ọ rehọ Charlemagne Osu mu Osu abọ Ukiediwo-ọre eva ukpe 800? . . . Ẹvẹ whọ rọ riẹ nọ ohwo wọhọ Charles I. [obọ England] ọ rria, a te bru uzou riẹ, gbe nnọ Oliver Cromwell ọ tẹ jọ osu eva ẹta riẹ? . . . Sir Isaac Newton ọye o duku uzi ikiakie . . . Ma rọwo eware enana kpobi nọ a ta kpahe ahwo enana; yọ onọ o soriẹ ze họ ma wo imuẹro ikuigbe uzẹme rai. . . . Otẹrọnọ ma rehọ eware imuẹro eyena ze, ahwo jọ a tẹ gbẹ se nọ a rọwo ho, kọ ma rẹ nya se ae ba wọhọ ahwo nọ a kiethọ gheghẹ hayo a gbori vrẹ ẹruore.”
22. Fikieme ahwo jọ a gbẹ rọwo nọ Ebaibol na yọ uzẹme he?
22 Kẹsena oria ẹme ọnana u te ku ei họ nọ: “Keme ma rẹ ta kpahe ahwo nọ, ghele eware imuẹro ibuobu nọ i dhesẹ Ikereakere Efuafo na fihọ uzẹme na, a ta nọ u mu rai ẹro ho? . . . Umuẹro nnọ ma sai ku ei họ nnọ ubiudu na oye u wo ẹbẹbẹ orọnikọ uzou rai hi;—nnọ a gwọlọ rọwo oware nọ u re hrẹ oma-orro rai kpotọ họ, nọ o rẹ gba e họ yere oghẹrẹ uzuazọ ofa.”
Orọwokugbe Ob’eva gbe Uzẹme-Ota
23, 24. Fikieme ọrọwokugbe obeva ọrọ Ebaibol na ọ jẹ rọ oghẹrẹsa?
23 Dai roro nnọ a mu obe jọ họ ekere eva oke Esuo Romu, a te gbe kere iei rii du oke Ige Udevie, yọ a te ku ei họ eva ikpe udhusoi avọ 20 mai onana, yọ ikere buobu e zọhọ fihọ iẹe. Didi iyẹrẹ who re rẹro otẹrọnọ ekọ enọ i kere i rie i wo ohẹriẹ te erọ egbaẹmo, ivie, izerẹ, ikwori, ithuru-igodẹ, gbe ebo? Whọ sae rẹro nọ obe na o rẹ rọwokugbe ziezi jẹ zuẹ kugbe ziezi? ‘Orọ bẹbẹ!’ whọ rẹ sae ta. Whaọ, oghẹrẹ eyero otiọna a ro kere Ebaibol na. Ghele na, o rọwokugbe eva oma riẹ kpobi, orọnikọ eva iroro obe na kpobi evo ho, rekọ te emehẹhẹ eme kpobi te re.
24 Ebaibol na yọ ọkwakugbe ebe 66 nọ a kere eva etoke ikpe 1,600 nọ ikere nọ i bu te 40 i kere, muhọ no ukpe 1513 B.C.E. jẹ nyai kuhọ eva ukpe 98 C.E. Enọ i kere i rie i no eghẹrẹ eyero uzuazọ buobu ze, yọ ibuobu rai e rria kugbe efa ha. Dede na, obe nọ a ru o nya lele uzoẹme edhedhe ovuovo no oka du oka, wọhọ nọ iroro omọvo i ru rie. Yọ, hẹriẹ no onọ ahwo jọ a roro, Ebaibol na ọrọ okwakwa aruorovie Ukiediwo-ọre he, rekọ ahwo Ovatha-ọre a kere i rie.
25. Oruọzewọ gbe uzẹme-ota Ebaibol u fiobọhọ ẹme ọvẹ nọ ikere Ebaibol na e ta?
25 Dede nọ ibuobu enọ i kere ebe oke anwae a niyẹrẹ efikparobọ gbe ewoma rai ọvo, enọ i kere Ebaibol na e fa via vevẹ kpahe iruthọ rai, gbe ọnyathọ ivie gbe isu rai. Ikeleakele 20:1-13 gbe Iziewariẹ 32:50-52 i kere ọnyathọ Mosis, yọ ọye o kere ebe eyena. Jona 1:1-3 gbe 4:1 i kere ọnyathọ Jona, nọ o kere ikere eyena. Matiu 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; gbe 26:56 i kere iruemu ethọthọ nọ ilele Jesu i dhesẹ via. Fikiere, oruọzewọ gbe uzẹme-ota enọ i kere Ebaibol na i fiobọhọ onọ ae omarai a ta nnọ ogaga Ọghẹnẹ a ro kere.
Onọ a mai Ro Vuhu Iei
26, 27. Fikieme Ebaibol na o je wo ọmate-uzẹme ga te ere eva eme otọ-okiẹ eriariẹ gbe efa?
26 Ebaibol na oma riẹ ọvo o rovie oware nọ o soriẹ ze nọ o je wo ọmate-uzẹme otiọye eva abọ eriariẹ otọ-okiẹ, iku-anwae, gbe abọ ọfa gbe oware nọ o soriẹ ze nọ o jẹ rọwokugbe avọ uzẹme-ota utioye. U dhesẹ nọ Ọnọ Ọmaikpehru, Ọghẹnẹ erumeru, Ọnọma nọ o ru ehrugbakpọ na họ Ọnowoeme Ebaibol na. Oware nọ o ru họ, ọ rehọ ikere Ebaibol ahwo gheghe wọhọ isiobe riẹ, ọ tẹ rehọ ẹgba iruo ogaga riẹ na ru ai re a kere oware nọ ọ kẹ rai fihotọ.
27 Eva Ebaibol na Pọl ukọ na ọ ta nọ: “Ọghẹnẹ o gie ẹwolo ku ikereakere na kpobi, re e jọ erere rọ kẹ ewuhrẹ gbe ozọ-usio, avọ ọkpọvio gbe odhesẹkẹ eva ẹrẹreokie. Re ohwo Ọghẹnẹ na ọ ruẹse gba kiete, ọ vẹ jẹ thomavẹre kẹ iruo iwoma i ruo kpobi.” Yọ Pọl ukọ na ọ tẹ jẹ ta nọ: “Okenọ wha rọ rehọ ẹme Ọghẹnẹ nọ owha jọ unu mai yo na; wha rehọ e riẹ wọhọ ẹme ahwo jọ họ, rekọ wọhọ epanọ o ghinẹ rọ, ẹme Ọghẹnẹ.”—2 Timoti 3: 16, 17; 1 Ahwo Tẹsalonika 2:13.
28. Fikiere, kọ bovẹ Ebaibol na i no ze?
28 Fikiere, Ebaibol na o no iroro Ọnowoeme ọvo ze—Ọghẹnẹ. Yọ, ẹkwoma ogaga ulogbo riẹ, orọ oware olọlọhọ kẹe re ọ ruẹ nọ a sẹro uzẹme eware nọ a kere na rite oke mai onana. Kpahe onana omọvo enọ e kobaro eva eriariẹ kpahe ikere-obọ Ebaibol na, Sir Frederic Kenyon, eva ukpe 1940, ọ ta nọ: “Otọhotọ urere nọ ma he ro wo avro sọ Ikereakere na i te omai obọ oghẹrẹ nọ a kere i rai, u no rie no.”
29. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ ogaga nọ Ọghẹnẹ o woi nọ o re ro vi evuẹ?
29 Ahwo akpọ a wo ogaga nọ a re ro vi ibi-evuẹ irediyo gbe etehe-ughe ro no idedeghe ugbo nọ u thabọ te idu emaele buobu tha, tobọ ro nọ obọ ọvẹre ziọ otọakpọ na. Otọ-okiẹ kpahe idedeghe u vi evuẹ izi-emama gbe ifoto ze otọakpọ ro no ekpọ nọ i thabọ te emaele ima udhusoi akwa buobu. Umuẹro nnọ Ọnọma ohwo, Ọnọma ẹkporo irediyo, o ga kẹhẹ ọ sai ru te ere re. Eva uzẹme, orọ oware olọlọhọ rọ kẹe re ọ rehọ ogaga riẹ nọ ukpehru kpobi vi eme gbe ifoto se iroro enọ ọ sanọ nọ a kere Ebaibol na fihotọ.
30. Kọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ ahwo akpọ a duku oware nọ ẹjiroro riẹ orọ kẹ ae?
30 Ofariẹ, eware buobu kpahe otọakpọ na gbe uzuazọ nọ o riẹ i dhesẹ imuẹro evawere nọ Ọghẹnẹ o woi kpahe ahwo akpọ. Fikiere, ma sae riẹ oware nọ o soriẹ ze nọ ọ jẹ gwọlọ fiobọhọ kẹ ahwo akpọ re a duku ohwo nọ ọ rọ gbe ẹjiroro nọ o wo kẹ ae, ẹkwoma edhesẹvia nọ o re dhesẹ eware enana via eva obe—okerefihotọ nọ ọ rẹ rria rri fihọ.
31. Fikieme ovuẹ nọ Ọghẹnẹ o gie ẹwolo riẹ nọ a kere fihotọ u ro wo aghare vi ovuẹ nọ a kpeze unu-tak’unu?
31 Roro re, epanọ obe nọ Ọghẹnẹ o kere u re wo aghare te a tẹ rehọ iẹe wawo evuẹ nọ ahwo akpọ a rehọ unu-tak’unu kpeze ze. Eme unu-tak’unu a sae rehọ ẹro suẹe he, keme nọ oke o be nya haro na ahwo a re he fi otofa obọ rai kugbe eware na. A ve ti kpeze ovuẹ na ẹkwoma ẹme unu wọhọ epanọ eriwo rai ọ rọ. Rekọ okerefihotọ nọ Ọghẹnẹ o gie ẹwolo riẹ ku, nọ ọ rẹ rria rri fihọ, ọ rẹ kaki wo oruthọ họ. Ofariẹ, obe yọ oware no a rẹ sai ku efa riẹ jẹ fa re ahwo nọ a rẹ jẹ evẹrẹ efa a sai se je wo erere no ovuẹ riẹ ze. Fikiere, kọ u gbe wo iroro gaga nọ Ọmemama mai ọ rehọ edhere otiọye rehọ ovuẹ k’omai? Eva uzẹme, o vrẹ iroro ohwo keme Ọnọma na ọ ta nọ onana họ oware nọ o ru.
Eruẹaruẹ nọ i ru Gba
32-34. Eme Ebaibol na o woi nọ obe ọfa u wo ho?
32 Uno ere no, Ebaibol na o wo oka ọ ẹwolo okuo Ọghẹnẹ eva edhere nọ ọ rọ oghẹrẹsa: O rọ obe eruẹaruẹ nọ u wo je gbe bi wo orugba nọ ọ kare oruthọ.
33 Wọhọ oriruo, ẹraha Taya anwae, ekie Babilọn, ọwariẹbọ Jerusalem, gbe ọkparikpehru gbe ekie ọrọ ivie ọ Midia avọ Pasia gbe Grisi, a ruẹaro rai vevẹ totọ eva Ebaibol na. Eruẹaruẹ na i wo ọmate-uzẹme ga te epanọ ahwo ọtamukpahe jọ a tubẹ jẹ rọ ta nọ eware na e via no taure a te te kere ae, irekọ gheghe.—Aizaya 13:17-19; 44:27–45:1; Izikiẹl 26:3-6; Daniẹl 8:1-7, 20-22.
34 Eruẹaruẹ nọ Jesu ọ kẹ kpahe ẹraha Jerusalem eva ukpe 70 C.E. i ru gba ẹrẹrẹe. (Luk 19:41-44; 21:20, 21) Yọ eruẹaruẹ kpahọ “edẹ urere” nọ Jesu avọ Pọl ukọ na a kẹe i bi ru gba mu oka eva oke mai onana.—2 Timoti 3:1-5, 13; Matiu 24; Mak 13; Luk 21.
35. Fikieme eruẹaruẹ Ebaibol na e jẹ sai no obọ Ọnọma na ọvo tha?
35 Iroro ohwo akpọ ọvuọvo, ọmake riẹ kẹ hẹ, nọ e rẹ sae ta eware obaro prẹprẹrẹprẹ ere e rọ họ. Ajokpa iroro Ọnọma na nọ o wo ogaga kpobi je wo areghẹ kpobi eva ehrugbakpọ na ọvo, wọhọ epanọ ma se eva 2 Pita 1:20, 21: “Eruẹaruẹ Ikereakere ẹri na, ovuovo o rọ oware nọ ohwo ọvo o re mu otọ riẹ fa ha. Keme aroọruẹ ọvo nọ o no obọ ohwo ze ọ te jọ họ, rekọ ahwo nọ ẹzi ẹri o mu ae a ta ẹme nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze.”
Ọ rẹ Kẹ Uyo Na
36. Eme Ebaibol na e ta k’omai?
36 Fikiere, evaọ idhere buobu, Ebaibol o je wo imuẹro nnọ yọ Ẹme nọ Ọnọ Ọmaikpehru o gie ẹwolo riẹ ku. Eva ere na, o ta k’omai oware nọ o soriẹ nọ ahwo a jẹ rọ otọakpọ na, oware nọ o soriẹ ze nọ uye u je bu te ere, obonọ ma bi kpohọ, gbe epanọ eyero o ti ro nwene kpohọ ewoma. O rovie k’omai nnọ Ọghẹnẹ nọ o kpehru kpobi ọrọ nọ ọ ma ahwo akpọ gbe otọakpọ onana fiki ẹjiroro jọ yọ ẹjiroro riẹ na o re ti ru gba. (Aizaya 14:24) Ebaibol na o rovie re oware nọ egagọ uzẹme erọ gbe epanọ ma sai ro duku ei. Fikiere, oye ọvo họ ehri nọ areghẹ nọ ọ mai wo aghare o re no tha nọ o rẹ ta k’omai uzẹme na kpahe enọ nọ i wouzou kpomahọ uzuazọ.—Olezi 146:3; Itẹ 3:5; Aizaya 2:2-4.
37. Eme ma rẹ sae nọ kpahe Ikpichọche?
37 Dede nọ imuẹro buobu erọ kpahe ẹro-ọrọsuọ gbe uzẹme-ota Ebaibol na, kọ ahwo kpobi nọ a be ta nọ ae a dede i rie rehọ a be nya lele iwuhrẹ riẹ? Roro, wọhọ oriruo, kpahe erẹwho nọ a ta nọ ae arọ Ileleikristi, nọ a re se nọ, Ikpichọche. Ebaibol na i te rai obọ eva ikpe udhusoi akwa buobu no. Rekọ kọ iroro rai gbe iruemu rai i ghine dhesẹ areghẹ ọghaghae Ọghẹnẹ?
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 11]
Sir Isaac Newton ọ rọwo nọ a kru otọakpọ na fihọ idedeghe kuomagbe eware obehru efa ẹkwoma ogaga ikiakie
Ifoto nọ Ebaibol o dhesẹ kpahe otọakpọ na nọ evevẹ ọ wariẹ họ na yọ oware nọ iwuhrẹ i vuhumu nnọ u gbunu gaga rọ kẹ oke riẹ
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 12]
Erọ anwae jọ nọ i kpohọ ubiokọ-abade a tubẹ jẹ dhozọ dede nọ a ti kie no akọ otọakpọ ọkpakpala na
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 13]
Imuẹro e mae riẹ nọ Jesu Kristi ọ rria viọ Julius Caesar, Charlemagne Osu na, Oliver Cromwell, hayo Pope Leo III
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 15]
Ugbẹhẹ Titus evaọ obọ Rom u dhesẹ nọ eruẹaruẹ nọ Jesu ọ ruẹ kpahe araha Jerusalem evaọ 70 C.E. yọ uzẹme