Uzou 2

Obe Nọ U Rovie Eriariẹ Ọghẹnẹ Via

1, 2. Fikieme ma jẹ gwọlọ ọkpọvio Ọnọma omai?

OWARE areghẹ o rọ inọ Ọnọma oyoyou mai ọ rẹ kẹ ohwo-akpọ obe ohrẹ gbe ọkpọvio. Kọ whọ gbẹ rọwo inọ ohwo-akpọ ọ gwọlọ ọkpọvio?

² Bu viọ ikpe 2,500 nọ i kpemu no, ọruẹaro gbe ogbiku jọ o te kere nọ: “Ohwo o wo ogaga nọ o ro su oma obọ riẹ hẹ.” (Jerimaya 10:23) Nẹnẹ, ẹgbagba ẹme ọyena o vẹ gaga no vi anwẹdẹ. Fikiere, ogbiku nọ a re se William H. McNeill o muẹrohọ anọ: “Oware nọ ahwo a rọ ẹro ruẹ no evaọ akpọ ọnana họ ozighi gbe ebrudhe ẹkpatiẹ okegbe nọ a ruẹrẹhọ nọ u bi wo eriosehọ họ.”

3, 4. (a) Oghẹrẹ uruemu vẹ ma re wo kpahe ewuhrẹ Ebaibol na? (b) Ẹvẹ ma sae rọ nyaharo evaọ ọkiẹriwo Ebaibol na?

³ Ebaibol e k’omai ẹgwọlọ mai kpobi kpahe ọkpọvio areghẹ. Uzẹme, akpọ o gbe ahwo buobu unu nọ a kake kiẹ Ebaibol na riwi. Obe ulogbo o rọ, yọ o lọhọ re a wo otoriẹ abọ riẹ jọ họ. Rekọ nọ a tẹ k’owhẹ obe jọ nọ a re rri rọ ghale uku nọ a jọ fodẹ oware nọ who re ru re whọ ruẹsi wo ukuoriọ ọghaghae jọ, whọ gbẹ te r’oma totọ sei re who wo otoriẹ riẹ ziezi? Otẹrọnọ whọ be sai wo otoriẹ abọ riẹ jọ họ, ẹsejọ họ whọ te gwọlọ obufihọ ohwo nọ ọ riẹ kpahe eware itieye na. Fikieme who gbe ru oghẹrẹ uruemu otiọye na kpahe Ebaibol na ha? (Iruẹru 17:11) Oware nọ o rro viọ ukuoriọ iwo jọ gheghe a be ta na. Wọhọ epanọ ma wuhrẹ evaọ uzou nọ ovrẹ no na, eriariẹ Ọghẹnẹ e rẹ sai su kpohọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ.

⁴ Joma kiẹ obe nọ u rovie eriariẹ Ọghẹnẹ via. Ma te kake kiẹ oma Ebaibol na kpobi rri kpẹkpẹ tao. Kẹsena ma vẹ te t’ẹme kpahe oware nọ o soriẹ nọ ahwo buobu nọ i wo iroro a rọ rọwo inọ yọ Ẹme nọ a rehọ ogaga Ọghẹnẹ kere.

EWARE NỌ E RỌ EBAIBOL NA EVA

5. (a) Eme e rọ evaọ Ikereakere Ahwo Hibru na? (b) Eme e rọ eva Ikereakere Ahwo Grik na?

⁵ Ebaibol na i wo ebe 66 evaọ abọ ivẹ, nọ ahwo a rẹ mai se Ọvọ Anwae gbe Ọvọ Ọkpokpọ na. Ẹvẹrẹ Hibru a ro kere ebe Ebaibol 39 a tẹ rehọ ẹvẹrẹ Grik kere 27. Ikereakere Ahwo Hibru na, nọ u no Emuhọ te Malakae, o t’ẹme kpahe emama jegbe ikpe 3,500 ọsosuọ ikuigbe ohwo. Nọ ma be kiẹ abọ Ebaibol nana riwi na, ma ti wuhrẹ kpahe oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o yerikugbe Emọ-Izrẹl—ro no oke eyẹ rai wọhọ orẹwho evaọ ikpe udhusoi avọ 16 B.C.E. rite ikpe udhusoi avọ 5 B.C.E.a Ikereakere Ahwo Grik na, nọ o jọ Matiu muhọ rite Eviavia, e t’ẹme kpahe iwuhrẹ gbe iruẹru Jesu Kristi gbe ilele riẹ evaọ etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E.

6. Fikieme ma je wuhrẹ oma Ebaibol na kpobi?

⁶ Ahwo jọ a rẹ ta nọ “Ọvọ Anwae” na ọ rọ kẹ ahwo Ju ọvo jegbe nọ “Ọvọ Ọkpokpọ” na ọ rọ kẹ Ileleikristi. Rekọ wọhọ epanọ 2 Timoti 3:16 o dhesẹ, ‘Ọghẹnẹ o gie ẹwolo ku ikereakere na kpobi, re e jọ erere.’ Fikiere, uvi ewuhrẹ Ikereakere na u re kugbe oma Ebaibol na kpobi. Uzẹme, abava Ebaibol na e jẹhọ ohwohwo, nọ e nwane rọ okugbe be rehọ uzoẹme ovo via.

7. Eme họ uzoẹme Ebaibol na?

⁷ Ẹsejọhọ who kpohọ ichọche te ikpe buobu no yọ who yo nọ a je se abọ Ebaibol na jọ do via. Hayo ẹsejọhọ whẹ ọvo o se abọ riẹ jọ kẹ omobọ ra no. Kọ whọ riẹ nọ Ebaibol na o wo uzoẹme ovo no Emuhọ rite Eviavia? Ẹhẹ, uzoẹme okugbe ovo o nya Ebaibol na duwu. Eme họ uzoẹme na? Oye họ ẹkpare kpehru udu nọ Ọghẹnẹ o re ro su ahwo-akpọ gbe ẹnyate ẹjiroro uyoyou riẹ ẹkwoma Uvie riẹ. Evaọ obaro, ma te ruẹ epanọ Ọghẹnẹ o ti ro ru ẹjiroro ọnana gba.

8. Eme Ebaibol na o rovie via kpahe ekwakwa-oma Ọghẹnẹ?

⁸ Kugbe ẹjiroro Ọghẹnẹ nọ ọ rọ via, Ebaibol na o rovie ekwakwa oma riẹ via. Wọhọ oriruo, no Ebaibol na ze ma wuhrẹ inọ Ọghẹnẹ o wo ọdawẹ jegbe nọ ọ rẹ daezọ erarọ nọ ma re ru. (Olezi 78:40, 41; Itẹ 27:11; Izikiẹl 33:11) Olezi 103:8-14 ọ ta nọ Ọghẹnẹ ọ “vọ avọ ohrọ gbe aruoriwo, ọ rẹ kaki muofu hu; o wo emamọ eva gaga.” O re yerikugbe omai avọ ohrọ, ‘be kareghẹhọ nọ mai yọ ovu’ nọ ma re ti je zihe kpohọ evaọ oke uwhu. (Emuhọ 2:7; 3:19) Ẹvẹ ekwakwa nọ o dhesẹ i gbunu te! Kọ o gbẹrọnọ oghẹrẹ Ọghẹnẹ otiọna whọ gwọlọ gọ?

9. Oghẹrẹvẹ Ebaibol na e k’omai eriwo ovevẹ ute Ọghẹnẹ, kọ ẹvẹ ma rẹ sai ro wo erere no eriariẹ itieye na ze?

⁹ Ebaibol na e k’omai eriwo ovevẹ ute Ọghẹnẹ. Ẹsejọ enana e rẹ jọ wọhọ izi. Ẹse nọ e rẹ jọ wọhọ eware uwuhrẹ k’omai e mai bu. Ọghẹnẹ o ru re a kere eware jọ nọ e via evaọ ikuigbe Emọ-Izrẹl anwae fihọ otọ re e jọ erere k’omai. Ikere egbagba enana i dhesẹ oware nọ o via nọ ahwo a tẹ be nya lele ẹjiroro Ọghẹnẹ, jegbe iyẹrẹ yoma nọ u no rie ze okenọ a ru onọ u je rai. (1 Ivie 5:4; 11:4-6; 2 Iruẹru-Ivie 15:8-15) Ese ikuigbe uzẹme eyena i re ghine kpomahọ idu mai. Ma tẹ daoma roro kpahe oware nọ a kere na, ma rẹ sai vuhu ahwo nọ e jọ eva rai. Ma te ru ere, ma vẹ sai wo erere no iriruo iwoma ze jẹ whaha egbefẹ nọ iruemuemu i kie ro. Ghele na, onọ logbo nana o gwọlọ uyo: Ẹvẹ o sai ro muomai ẹro inọ oware nọ ma bi se evaọ Ebaibol na ogaga Ọghẹnẹ a ro kere iei?

WHỌ RẸ SAI FIEVAHỌ EBAIBOL NA?

10. (a) Fikieme ahwo jọ a je roro nọ Ebaibol na o gbe wo iruo ho? (b) Eme 2 Timoti 3:16, 17 ọ ta k’omai kpahe Ebaibol na?

¹⁰ Ẹsejọhọ who muẹrohọ no inọ ebe buobu nọ e be kẹ uthubro i re zihe ruọ ebe anwae no evaọ imikpe kakao ọvo. Kọ ẹvẹ kpahe Ebaibol na? Ọ kpako gaga no, yọ enwene ikpe 2,000 e vrẹ no anwo nọ a ro kere eme urere riẹ. Fikiere ahwo jọ a re roro nọ o wo iruo evaọ oke mai na ha. Rekọ otẹrọnọ ogaga Ọghẹnẹ a ro kere Ebaibol na, ithubro riẹ e rẹ gba-unu makọ obe na o kpako no dede. Ikereakere na e rẹ gbẹ jọ “erere rọ kẹ ewuhrẹ gbe ozọ-usio, avọ ọkpọvio gbe odhesẹkẹ eva ẹrẹreokie. Re ohwo Ọghẹnẹ na ọ ruẹse gba kiete, ọ vẹ jẹ thomavẹrẹ kẹ iruo iwoma i ruo kpobi.”—2 Timoti 3:16, 17.

11-13. Fikieme ma jẹ ta nọ Ebaibol na o wo iruo evaọ edẹ mai?

¹¹ Ọkiẹriwo o dhesẹ via nọ izi Ebaibol i wo iruo epavo na nẹnẹ wọhọ epanọ o jọ evaọ okenọ a kaki kere ai. Rọ kpahe oghẹrẹ nọ ohwo ọ rọ, wọhọ oriruo, Ebaibol na i dhesẹ otoriẹ nọ u wo iruo kẹ oge ahwo kpobi. Ma rẹ sae ruẹ onana vevẹ evaọ Ovuẹ Ugbehru Jesu, nọ a rẹ ruẹ evaọ obe Matiu, izou 5 rite 7. Ovuẹ onana o were osu ahwo India vẹre nọ a re se Mohandas K. Gandhi te epanọ a rọ ta nọ ọ ta kẹ osu jọ evaọ obọ Britain nọ: “Okenọ orẹwho ra avọ ọmẹ a te rọwo kugbe ọvo evaọ iwuhrẹ nọ Kristi o fihọ otọ evaọ Ovuẹ Ugbehru na, yọ ẹbẹbẹ akpọ na soso ma kuhọ no na orọnikọ ọmai ọvo ho.”

¹² Agbẹta nọ iwuhrẹ Jesu e jẹ were ahwo oma tere na! Evaọ Ovuẹ Ugbehru na, o dhesẹ edhere nọ u re su kpohọ uvi evawere k’omai. O dhesẹ epanọ a re ro ku ẹwhọ họ. Jesu ọ kẹ ohrẹ kpahe epanọ a rẹ rọ lẹ. O dhesẹ uruemu nọ o mai wo areghẹ nọ a re dhesẹ kpahe ekwakwa efe ọ tẹ jẹ kẹ Uzi Oro na rọ kpahe emamọ usu kugbe amọfa. Epanọ a re ro vuhu iwhayo egagọ gbe oghẹrẹ nọ a re ro wo ufuoma obaro, aikpobi e rọ evaọ ovuẹ onana.

¹³ Evaọ Ovuẹ Ugbehru na gbe evaọ oma ewẹre-ebe riẹ kpobi, Ebaibol na e ta k’omai vevẹ oware nọ ma re ru jẹ whaha re eyero uzuazọ mai o woma viere. Ehrẹ riẹ i wo iruo te epanọ oma o rọ wọ owuhrẹ jọ ta nọ: “Dede nọ mẹ rọ ọkohrẹ evaọ isukulu ilogbo avọ idigri buobu nọ me wo jegbe nọ me se ebe buobu no kpahe iroro gbe ẹgba-iroro, mẹ ruẹ no nọ ohrẹ Ebaibol na kpahe eware wọhọ epanọ a re ro wo orọo obokparọ, ẹwhaha uzou-uveghe emaha gbe epanọ a re ro wo jẹ sẹro egbẹnyusu e mai kpehru viọ oware jọ nọ me se ku hayo wuhrẹ no evaọ ekọleji. Je fiba obufihọ nọ o wo jẹ rọ gbagba nẹnẹ, a rẹ sai fievahọ Ebaibol na.

Ọ RỌ GBAGBA AVỌ EVAIFIHỌ

14. Eme u dhesẹ nọ Ebaibol na ọ rọwo kugbe ewuhrẹ emama gbagba?

¹⁴ Dede nọ Ebaibol na e rọ obe egbaeriariẹ hẹ, ọ rọwo kugbe ewuhrẹ emama gbagba. Wọhọ oriruo, evaọ okenọ ahwo buobu a roro nọ akpọ na ọ rọ kpakpala, Aizaya ọruẹaro na ọ t’ẹme fodẹ iẹe wọhọ nọ ọ rọ ‘gheghelie’ (Hibru, chugh, nọ o wo otofa “ukoli”). (Aizaya 40:22) Iroro otọakpọ nọ ọ rọ gheghelie a jẹ riẹe rehọ họ bẹsenọ ikpe idu buobu evrẹ no ro no edẹ Aizaya. Ofariẹ, Job 26:7—nọ a kere bu viọ ikpe 3,000 nọ e vrẹ no—ọ ta nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ “akpọ hwa oware ovo ho.” Enẹ ọgba eriariẹ Ebaibol jọ ọ ta: “Oghẹrẹ nọ Job ọ rọ riẹ uzẹme na, nọ ekiotọ akpọ na a ta, kpahe akpọ na nọ oware ovo u kru daji eva idedeghe na ha họ, onọ jọ nọ ahwo nọ e be vro ogaga Ikereakere na a be sae k’uyo riẹ hẹ.”

15. Ẹvẹ evaifihọ Ebaibol na mai ọ jẹ jọ gaga eva oghẹrẹ nọ ọ rọ niyẹrẹ riẹ?

¹⁵ Oghẹrẹ nọ a rọ niyẹrẹ evaọ Ebaibol na e tẹ jẹ kẹ evaifihọ mai ẹgba kpahe obe anwae onana. Wo ohẹriẹ no iku-esia, Ebaibol na e nwane fodẹ edẹ ahwo na dẹẹ gbe oke eware nọ e jọ eva riẹ via. (1 Ivie 14:25; Aizaya 36:1; Luk 3:1, 2) Kpakiyọ igbiku anwae e jẹ hai fi eme obọ rai họ nọ a te bi gbiku kpahe obokparọ isu rai a vẹ ko ekie gbe iruthọ rai dhere, enọ i kere Ebaibol na a jọ gbagba avọ oruọzewọ—makọ rọ kpahe iruthọ iyoma obọ rai dede.—Ikeleakele 20:7-13; 2 Samuẹle 12:7-14; 24:10.

OBE Ọ ERUẸARUẸ

16. Eme họ imuẹro nọ ọ mae ga kpobi inọ ogaga Ọghẹnẹ a ro kere Ebaibol na?

¹⁶ Eruẹaruẹ nọ i ru gba e tẹ kẹ ekuhọ imuẹro nọ ogaga Ọghẹnẹ a ro kere Ebaibol na. Ebaibol na i wo eruẹaruẹ buobu nọ omarai kpobi i ru gba no. Orọ vevẹ, inọ ohwo gheghe ọvuọvo ọ rẹ sae ru onana ha. Kọ, eme o rọ emu eruẹaruẹ enana? Ebaibol na omariẹ e ta nọ, “aruọruẹ ọvo nọ o no obọ ohwo ze ọ te jọ họ, rekọ ahwo nọ Ẹzi Ẹri [hayo ogaga iruo Ọghẹnẹ] omu ae a ta ẹme nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze.” (2 Pita 1:21) Roro kpahe iriruo jọ.

17. Didi eruaruẹ e ruẹaro kpahe ekie Babilọn, kọ oghẹrẹvẹ enana i ro rugba?

¹⁷ Ekie Babilọn. Aizaya avọ Jerimaya a ruẹaro kpahe ekie Babilọn evaọ abọ ahwo Midia gbe Pasia. Maero, eruẹaruẹ Aizaya rọ kpahe oware nana nọ o via na a kere i rie ole ikpe 200 taure a te ti fi Babilọn kparobọ. Abọ ọfa eruẹaruẹ na yọ oware nọ a jọ ikuigbe kere fihọ otọ: epanọ Ethẹ Yufretis ọ te rọ kpọ ẹkwoma ame riẹ nọ a ti bru dhe o ve su kpohọ awae jọ nọ a tọ (Aizaya 44:27; Jerimaya 50:38); aro nọ a gbolo kẹ inuẹthẹ Babilọn nọ e rọ abọ ethẹ na (Aizaya 45:1); gbe obokparọ nọ osu nọ a re se Sairọs o ro fi ai kparobọ.—Aizaya 44:28.

18. Ẹvẹ eruaruẹ Ebaibol i ro rugba evaọ ẹkpare gbe ekie “ovie Grisi”?

¹⁸ Ẹkpare gbe ekie “ovie Grisi na.” Evaọ eruẹaruẹ, Daniẹl ọ tẹ ruẹ okri nọ o kpe egbo jọ, nọ ọ kpare izei ivẹ riẹ no. Kẹsena, a tẹ te kpare uzei ologbo okri na, izei ene i te muvi eva ẹta riẹ. (Daniẹl 8:1-8) A ru rie vẹ kẹ Daniẹl nọ: “Egbo nọ o wo izei ivẹ nọ whọ ruẹ na, enana họ ivie Midia avọ Pasia. Okri na yọ ovie obọ Grisi; uzei nọ o jọ aruezo riẹ na yọ ovie ọsosuọ. Rọkẹ uzei nọ o kpare no na, nọ ene efa e ta no oria riẹ ze na, etọ ivie ene i reti no orẹwho riẹ via, orọnikọ fiki ogaga riẹ hẹ.” (Daniẹl 8:20-22) Nwane rọ uzẹme kpahe eruẹaruẹ ọnana, ikpe egba ivẹ nọ i lele i rie, “ovie Grisi,” Alẹkzanda Ologbo na, o te fi izei ivẹ Ogaga-Esuo Midia avọ Pasia kparobọ. Alẹkzanda o whu evaọ ukpe 323 B.C.E., iletu-emo ene riẹ a te nwene oria riẹ. Rekọ, ivie ene enana ọvuọvo nọ ọ wọhọ ẹgba ogaga-esuo Alẹkzanda ọ riẹ hẹ.

19. Didi eruaruẹ i rugba evaọ oma Jesu Kristi?

¹⁹ Uzuazọ Jesu Kristi. Ikereakere Ahwo Hibru na i wo eruẹaruẹ buobu nọ i ru gba evaọ eyẹ, odibọgba, uwhu, gbe ẹkparomatha Jesu. Wọhọ oriruo, bu viọ ikpe 700, Maeka ọ ruẹaro fihotọ nọ Mesaya na, hayo Kristi, a re ti yẹi evaọ obọ Bẹtelẹhẹm. (Maeka 5:2; Luk 2:4-7) Aizaya nọ avọ Maeka a gbẹ rria okiovo na ọ ruẹaro nọ a rẹ te tehe Mesaya na je nwoeya ku ei. (Aizaya 50:6; Matiu 26:67) Ikpe 500 o tẹ te via, Zekaraya ọ ruẹaro nnọ a re ti vivie Mesaya na eva ewẹre isiliva 30. (Zekaraya 11:12; Matiu 26:15) Bu viọ ikpe odu evaọ obaro, Devidi ọ ruẹaro eyero nọ o ti wo abọ kugbe uwhu Jesu Mesaya na. (Olezi 22:7, 8, 18; Matiu 27:35, 39-43) Yọ ole ikpe udhusoi ẹko isoi evaọ obaro, eruẹaruẹ Daniẹl i dhesẹ okenọ Mesaya na ọ te rehọ oma lahwe jegbe epanọ odibọgba riẹ gbe oke uwhu riẹ o re ti kri te. (Daniẹl 9:24-27) Enana yọ amabọ jọ gheghe ọrọ eruẹaruẹ nọ e jọ oma Jesu Kristi rugba. Whọ te rueriẹ nọ o rẹ kẹ erere re who gbe se viere kpahe iẹe evaọ obaro.

20. Okerefihotọ ọgbagba Ebaibol na kpahe eruaruẹ vẹ nọ i ru gba e rẹ k’omai evaifihọ?

²⁰ Eruẹaruẹ Ebaibol efa jọ nọ e t’ẹme krẹkri kpahe obaro i ru gba no re. Whọ rẹ sae nọ inọ, ‘Rekọ ẹvẹ onana u ro kpomahọ uzuazọ mẹ?’ Whaọ, otẹrọnọ ohwo ọ be hae ta uzẹme k’owhẹ anwẹdẹ, kọ who ti mu ei họ ẹvro nọ ọ tẹ ta oware okpokpọ k’owhẹ? Ijo! Ọghẹnẹ ọ ta uzẹme no evaọ oma Ebaibol na soso. Kọ onana o gbẹ lẹliẹ owhẹ fievahọ eyaa Ebaibol na, eruẹaruẹ kpahọ otọakpọ aparadase nọ ọ be tha na? Uzẹme, ma rẹ sai wo oghẹrẹ evaifihọ nọ Pọl, omọvo ilele ikpe udhusoi ọsosuọ Jesu o wo, ọnọ o kere nọ ‘Ọghẹnẹ ọ rẹ ya-erue he.’ (Taitọs 1:2) Ofariẹ, nọ ma te se Ikereakere na je fi ehrẹ rai họ iruo, yọ ma bi wo ereghẹ nọ ahwo-akpọ ọvo a rẹ sai wo kẹ omobọ rai ha, keme Ebaibol na họ obe nọ u rovie eriariẹ Ọghẹnẹ via nọ u re su kpohọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ.

“WO ISIURU” KẸ ERIARIẸ ỌGHẸNẸ

21. Eme who re ru otẹrọnọ eware jọ nọ who wuhrẹ evaọ Ebaibol na i gb’owhẹ unu?

²¹ Nọ who bi wuhrẹ Ebaibol na, ẹsejọ họ who re ti wuhrẹ eware nọ i wo ohẹriẹ no enọ a kaki wuhrẹ owhẹ no vẹre. Whọ rẹ sae te ruẹ nọ eha egagọ ra jọ nọ e rẹ were owhẹ gaga dede e be were Ọghẹnẹ hẹ. Who re ti wuhrẹ nnọ Ọghẹnẹ o wo ute ewoma gbe eyoma nọ i kpehru viọ enọ e rọ odode evaọ akpọ ogbekuo ọnana. Oke ọsosuọ, onana u re ti gb’owhẹ unu. Rekọ wo odiri! Roma kpotọ kiẹ Ikereakere na riwi re whọ ruẹ eriariẹ Ọghẹnẹ. Gaviezọ kẹ uzẹme na inọ ehrẹ Ebaibol na e rẹ sae te gwọlọ nwene iroro gbe owojẹ ra.

22. Fikieme who bi ro wuhrẹ Ebaibol na, ẹvẹ whọ sai ro fiobọhọ kẹ amọfa riẹ kpahe onana?

²² Egbẹnyusu gbe imoni nọ i ghine wo ewoma ra fihọ iroro a rẹ sae wọso ewuhrẹ Ebaibol ra, rekọ Jesu ọ ta nọ: “Kohwo kohwo nọ ọ sae jọ aro ahwo rọwo mẹ, mẹ rẹ rọyẹ e re aro Ọsẹ mẹ nọ ọ rọ obọ odhiwu. Rekọ ohwo nọ ọ vro omẹ aro ahwo, mẹ rẹ vrẹ e re aro Ọsẹ mẹ nọ ọ rọ obọ odhiwu.” (Matiu 10:32, 33) Ozọ u re mu ejọ nọ ẹsejọhọ who bi ti dhoma họ oghẹrẹ ogboni hayo zihe ruọ omuọwhọ ọrue jọ. Rekọ evaọ uzẹme, whọ be daoma wo eriariẹ Ọghẹnẹ gbe uzẹme riẹ. (1 Timoti 2:3, 4) Re whọ ruẹse fiobọhọ kẹ amọfa riẹ vuhumu, wo areghẹ, whọ jọ ọgba avro ho, okenọ whọ tẹ be t’ẹme kẹ ai kpahe oware nọ who bi wuhrẹ. (Ahwo Filipai 4:5) Kareghẹhọ nọ ibuobu a rẹ “ze edhere na, omake rọnọ a yo ẹme na ha” nọ a tẹ ruẹ imuẹro na nọ eriariẹ Ebaibol e rẹ ghinẹ kẹ ahwo erere.—1 Pita 3:1, 2.

23. Ẹvẹ who re ro “wo ẹgwọlọ” kẹ eriariẹ Ọghẹnẹ?

²³ Ebaibol na e kpakpa omai nọ: “Wọhọ emọ eboba, wha gwọlọ ame-ivie [ẹme na].” (1 Pita 2:2) Ọmọ ọboba ọ rẹ rọ ẹro suọ emu nọ o re no oma oni riẹ ze yọ ọ rẹ ruẹ nọ ẹgwọlọ ọyena o te rie i obọ. Epavo na ma r’oma hwa eriariẹ nọ i re no obọ Ọghẹnẹ tha re. “Wha gwọlọ” Ẹme riẹ ẹkwoma ewuhrẹ ra nọ whọ rẹ ruabọhọ. Evaọ uzẹme, ru ei wọhọ ute ra re who se Ebaibol na kẹdẹ kẹdẹ. (Olezi 1:1-3) Onana o rẹ te wha eghale ilogbo se owhẹ, keme Olezi 19:11 ọ ta kpahe izi Ọghẹnẹ nọ: ‘Ekoko rai o rẹ k’omai osa ulogbo.’

[Eme-Obotọ]

DAWO ERIARIẸ RA

Evaọ idhere vẹ Ebaibol na ọ jẹ rọ obe oghẹrẹsa?

Fikieme who je fievahọ Ebaibol na?

Eme o k’owhẹ imuẹro nnọ Ebaibol na yọ Ẹme Ọghẹnẹ nọ a rehọ ogaga riẹ kere?

[Ẹkpẹti nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 14]

REHỌ EBAIBOL RA RUIRUO ZIEZI

Re a riẹ Ebaibol na ziezi o rẹ jọ owha obẹbẹ hẹ. Rehọ oria nọ a ruẹrẹ edẹ ebe na fihọ re who wuhrẹ othotha gbe oria nọ ebe Ebaibol na e rọ.

Ebe Ebaibol na i wo izou gbe awọ re whọ kake ruerai vẹrẹ. A ghale rai fihọ uzuzou evaọ etoke ikpe udhusoi avọ 13, yọ okporo ebe French jọ ọrọ ikpe udhusoi avọ 16 ọ tẹ ghale Ikereakere Ahwo Grik na fihọ awọ. Ebaibol nọ ọ kaki wo uzou gbe awọ họ ọrọ ẹvẹrẹ French, nọ a kporo evaọ ukpe 1553.

Okenọ a tẹ fodẹ eria Ikereakere evaọ obe onana, inọmba ọsosuọ na họ uzou, ọnọ o lele i rie na kọ awọ. Wọhọ oriruo, ukere na “Itẹ 2:5” u dhesẹ obe Itẹ, uzou 2, owọ avọ 5. Ẹkwoma eria ikereakere na nọ who rẹ hae rovie, ovẹ te j’owhẹ obọ lọlọhọ okenọ whọ be gwọlọ oria jọ evaọ Ebaibol na.

Edhere nọ ọ mai woma re whọ riẹ Ebaibol na họ who re sei kẹdẹ kẹdẹ. Evaọ oke ọsosuọ, onana o rẹ sae jọ oware ulogbo k’owhẹ. Rekọ who te bi se izou esa hayo isoi kẹdẹ kẹdẹ, eva epanọ i theri te, who re se Ebaibol na kpobi re evaọ ẹgbukpe. Kọ who gbe mu họ ese nẹnẹ?

[Ẹkpẹti nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 19]

EBAIBOL NA—OBE OGHẸRẸSA

• ‘Ogaga Ọghẹnẹ a ro kere’ Ebaibol na. (2 Timoti 3:16) Dede nọ ahwo-akpọ aye a kere eme na fihọ otọ, Ọghẹnẹ ọ kpọ iroro rai, fikiere o tẹ rọ uzẹme nnọ Ebaibol na “ẹme Ọghẹnẹ.”—1 Ahwo Tẹsalọnika 2:13.

• Ahwo 40 nọ i no eghagha avọ eghagha ze aye a kere Ebaibol na evaọ etoke ikpe udhusoi ẹko 16. Ghele na, oma riẹ kpobi u wo okugbe ọvo no emuhọ rite ekuhọ.

• Ebaibol na e zọ vrẹ egrẹ nọ ọ mai yoma gaga no viọ obe ọfa kpobi. Evaọ etoke Ige Udevie na, a gba ahwo buobu fihọ irre mahe kpe fikinọ a wo Ikereakere na ọvo.

• Ebaibol na họ obe nọ a mae zẹ kpaobọ no evaọ akpọ na soso. A fa riẹ no, evaọ oma riẹ kpobi hayo ubro, evaọ evẹrẹ nọ i bu viọ 2,000 no. Enọ a kporo no i bu te ima-idu, yọ enwene oria kpobi eva akpọ na soso nọ who kpohọ whọ rẹ jọ du ku ei.

• Abọ Ebaibol na nọ ọ mae kpako o thabọ kpemu te ikpe udhusoi avọ 16 B.C.E. Onana o jọ no taure obe ahwo Hindu nọ a re se Rig-Veda ọ tẹ te r’oma via (evaọ ole 1300 B.C.E.), hayo “Uko-Obe Ikete Esa Na” nọ ahwo Buda a kere evaọ (ikpe udhusoi avọ isoi B.C.E.), hayo Koran ọrọ ahwo Islam (ikpe udhusoi avọ ihrẹ C.E.), jegbe ọrọ ahwo Shinto nọ a re se Nihongi (720 C.E.).

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 20]