Uzou Avọ Ikpe

Ono Ọ Rẹ Sae Za Ovie Emọ-Ivie na Dhe?

1, 2. Fikieme eruẹaruẹ nọ Daniẹl ọ ruẹ evaọ ukpe avesa ọrọ esuo Bẹlsheza na u je w’uzou k’omai?

OVRẸ ikpe 57 no anwẹnọ a rọ raha etẹmpol Jihova evaọ Jerusalẹm. Bẹlsheza avọ ọsẹ riẹ, Nabonidọs, a bi su Uvie Babilọn kugbe, ogaga akpọ avesa evaọ eruẹaruẹ Ebaibol.a Daniẹl ọruẹaro Ọghẹnẹ ọ rrọ igbo evaọ Babilọn. Yọ “eva ukpe avesa isuẹsu Belshaza ovie na,” Jihova o te vi eruẹaruẹ se Daniẹl bi dhesẹ abọ jọ ezihetha egagọ uzẹme na via.—Daniẹl 8:1.

² Eruẹaruẹ nọ Daniẹl ọ ruẹ u kpomahọ iẹe gaga yọ o rọ isiuru gaga k’omai enọ e be rria “oke urere” na. Gebriẹl ẹnjẹle na ọ ta kẹ Daniẹl nọ: “Me reti ru owhẹ riẹ eware nọ e rẹte jọ eva oke urere ofu na; keme u kpomahọ oke urere nọ a fihọ.” (Daniẹl 8:16, 17, 19, 27) Fikiere, avọ isiuru, joma kiẹ oware nọ Daniẹl ọ ruẹ riwi gbe oware nọ u dhesẹ k’omai nẹnẹ.

EGBO AVỌ IZEI IVẸ

3, 4. Didi arao Daniẹl ọ ruẹ nọ o dikihẹ akotọ ethẹ, kọ eme o dikihẹ kẹ?

³ Daniẹl o kere nọ: “Mẹ tẹ jọ eva eruaruẹ na ruẹ; nọ me ri mẹ tẹ jọ eva [Shushan] okpẹwho nọ o wo uzou eva ubrotọ Elam; mẹ tẹ jẹ ruẹ eva eruaruẹ na, mẹ tẹ jọ eva obọ ethẹ Ulai.” (Daniẹl 8:2) Makọ Daniẹl ọ ghinẹ jọ Shushan (Susa)—okpẹwho ọ Elam, nọ o rọ ole ikilomita 350 evaọ abọ ovatha-ọre Babilọn—hayo sọ evaọ eruẹaruẹ ọ rọ jọ obei a ta ha.

⁴ Daniẹl ọ ta haro nọ: “Mẹ kpare aro mẹ, ri, mẹ tẹ ruẹ egbo nọ o dikihẹ akotọ ethẹ na. O wo izei ivẹ.” (Daniẹl 8:3a) Oware nọ egbo na o dikihẹ kẹ o jọ igbunu kẹ Daniẹl kri hi. Uwhremu na, Gebriẹl ẹnjẹle na ọ ta kẹe nọ: “Egbo nọ o wo izei ivẹ nọ whọ ruẹ na, enana họ ivie Midia avọ Pasia.” (Daniẹl 8:20) Ahwo Midia a no otọ igbehru ofẹ ovatha-ọre Asiria ze, yọ ahwo Pasia vẹre a je yere uzuazọ ẹkwẹkwa evaọ ẹkwotọ ẹkpẹlobọ-ọre Ukiekpotọ Pasia. Rekọ, nọ Uvie Midia avọ Pasia o be rro na, ahwo riẹ a te wo ubiuvo uthethei kẹ ikpeware.

5. Ẹvẹ uzei nọ o “taze whremu” na o jẹ mai thei?

⁵ Daniẹl ọ niyẹrẹ nọ: “Izei ivẹ na i re thethei, rekọ ọ jọ o thei vi ọjọ, ọnọ ọ mai thei na ọ ye ọ taze whremu.” (Daniẹl 8:3b) Uzei uthethei nọ o ta ze uwhremu na họ Pasia, uzei odekọ na kọ Midia. Oke ọsosuọ, ahwo Midia a je su. Rekọ evaọ 550 B.C.E., Sairọs osu ọ Pasia o te fi Astyages ovie Midia kparobọ lọlọhọ. Sairọs ọ tẹ whẹ iruemu gbe izi eko-ahwo ivẹ na gbe, ku uvie rai gbe, je ru obokparọ rai kẹre. No oke oye vrẹ, uvie na u te zihe ruọ ogaga akpọ agbava.

EGBO NA O RU OMA RUARO

6, 7. Ẹvẹ o rọ rọ nọ “arao ọvuọvo ọ sai where [egbo na] aro ho”?

⁶ Bi dhesẹ egbo na haro, Daniẹl ọ tẹ ta nọ: “Mẹ ruẹ egbo na nọ o je duola ri obọ ukiediwo-ọre gbe ẹkpẹlobọ-ọre gbe obọze-ọre; arao ọvuọvo ọ sai where iei aro ho, ohwo ọvuọvo ọ sai mudhe kẹ ogaga riẹ hẹ; epanọ o je rie o ru o te ru oma riẹ ro.”—Daniẹl 8:4.

⁷ Evaọ eruẹaro nọ a kake rọ kẹ Daniẹl, a rehọ arao ojihẹ nọ o tovrẹ no abade ze nọ ọ wọhọ okpohrokpo avọ ibekpe ugo na ro dhesẹ Babilọn. (Daniẹl 7:4, 17) Arao ẹwoho ọyena ọ sae za “egbo” ọrọ eruẹaruẹ ọkpokpọ ọnana dhe he. Babilọn o kie kẹ Sairọs Ologbo na evaọ 539 B.C.E. Fikiere evaọ enwenọ ikpe 50, “arao ọvuọvo,” hayo egọmeti, e sai where Uvie Midia avọ Pasia na aro ho—ogaga akpọ avene ọrọ eruẹaruẹ Ebaibol.

8, 9. (a) Ẹvẹ “egbo na” o ro “duola ri obọ ukiediwo-ọre gbe ẹkpẹlobọ-ọre gbe obọze-ọre”? (b) Eme obe Ẹsta o ta kpahe ohwo nọ ọ rehọ ẹta Dariọs I, ovie Pasia na?

⁸ Bi mu no “ovatha-ọre” tha, Ogaga Akpọ Midia avọ Pasia o ru epanọ u je rie, “je duola ri obọ ukiediwo-ọre gbe ẹkpẹlobọ-ọre gbe obọze-ọre.” (Aizaya 46:11) Cambyses II ovie na, ọnọ ọ rehọ ẹta Sairọs Ologbo na, o fi Ijipti kparobọ. Ohwo nọ ọ rehọ mi ei họ ovie Pasia, Dariọs I, ọnọ ọ nya kpohọ ofẹ ukiediwo-ọre fa Bosporus vrẹ evaọ 513 B.C.E. jẹ vẹruọ ẹkwotọ Thrace ọrọ Europe, okpẹwho Byzantium okiẹdẹ (Istanbul inẹnẹ). Evaọ ukpe 508 B.C.E., o te fi Thrace kparobọ, o te fi Masidonia kparobọ evaọ 496 B.C.E. Fikiere, evaọ oke Dariọs, “egbo” Midia avọ Pasia na ọ rehọ ekwotọ no evaọ igogo eria esa: ẹkpẹlobọ-ọre kpohọ Babilọnia gbe Asiria, ukiediwo-ọre fa Esia Minor vrẹ, gbe obọze-ọre kpohọ Ijipti.

⁹ Be kẹ imuẹro oruaro Uvie Midia avọ Pasia, Ebaibol na ọ ta kpahe ọnọ ọ rehọ ẹta Dariọs, Xerxes I, wọhọ “Ahasuerọs, ọnọ o su no obọ India rite Etiopia nọ e vrẹ ibrotọ udhozeza gbe ihrẹ.” (Ẹsta 1:1) Rekọ uvie ulogbo onana o bi ti kie kẹ ọfa, yọ evaọ abọ ọnana, eruẹaruẹ Daniẹl i dhesẹ eware isiuru jọ nọ e rẹ bọ ẹrọwọ mai fihọ ẹme eruẹaruẹ Ọghẹnẹ.

OKRI NA O KPE EGBO NA

10. Evaọ eruẹaruẹ Daniẹl, arao vẹ o kpe “egbo na”?

¹⁰ Dai roro igbunu Daniẹl evaọ oware nọ ọ ruẹ obọnana. Ikuigbe na e ta nọ: “[Nọ] mẹ jẹ jiroro na, koyehọ okri o no abọ ukiediwo-ọre na ze te ruọ eva akpọ na soso, yọ o te otọ họ; yọ ẹwe na o wo uzei nọ u muvi gaga eva aruezo riẹ. Ọ tẹ nya bru egbo nọ o wo izei ivẹ na, nọ mẹ ruẹ nọ o dikihẹ akotọ ethẹ na, ọ tẹ rehọ ofu ọgaga riẹ họrọmu ei. Mẹ tẹ [rue] riẹ nọ ọ nya kẹle egbo na, o te je lele iei họre o je duwu egbo na ọ tẹ kpare izei ivẹ riẹ no; egbo na o gbe wo ogaga nọ o ro mudhe kẹ ẹe he rekọ o duwu [rie] fihọ otọ o te thihi ei; ohwo ọvo nọ ọ sai hrou egbo na no i obọ ọ jariẹ hẹ.” (Daniẹl 8:5-7) Eme enana kpobi i dhesẹ?

11. (a) Ẹvẹ Gebriẹl ẹnjẹle na o dhesẹ “okri na” gbe “uzei ulogbo” riẹ? (b) Ono a rehọ uzei nọ o dhẹ ze na dhesẹ?

¹¹ A vu Daniẹl hayo omai wa re ma mu fa otofa eruẹaruẹ enana ha. “Okri na yọ ovie obọ Grisi; uzei nọ o jọ aruezo riẹ na yọ ovie ọsosuọ,” ere Gebriẹl ẹnjẹle na ọ vuẹ Daniẹl. (Daniẹl 8:21) Evaọ 336 B.C.E., a rehọ etu uvie ro tu ovie urere ọrọ Uvie Pasia na, Dariọs III (Codommanus). Evaọ ukpe ovo oyena, Alekzanda o zihe ruọ ovie Masidonia. Ikuigbe i dhesẹ nọ Alekzanda Ologbo na họ “ovie Grisi” ọsosuọ nọ a ruẹaro riẹ na. Muhọ no “ukiediwo-ọre” ze, evaọ ukpe 334 B.C.E., Alekzanda o te siawọ vẹrẹ vẹrẹ. Epaọ ẹsenọ o bi “te otọ họ,” o fi ekwotọ kparobọ je kpe “egbo” na. Bi ku ọ esuo Midia avọ Pasia nọ u su kẹle ikpe egba ivẹ no họ, Grisi o te zihe ruọ ogaga akpọ avisoi nọ a jọ Ebaibol na fodẹ. Ẹvẹ onana o rọ orugba igbunu eruẹaruẹ Ọghẹnẹ te!

12. Ẹvẹ ‘uzei ulogbo’ orọ ẹwe ẹwoho na u ro wiri, kọ eme họ izei ene nọ i nwene ẹta riẹ na?

¹² Rekọ ogaga Alekzanda u kri hi. Eruẹaruẹ na i dhesẹ haro nọ: “Koyehọ okri na o te dhesẹ oruaro riẹ via gaga; rekọ okenọ ọ jẹ gaga, uzei ulogbo na u te wiri no, izei egagada ene i te muvi eva ẹta riẹ nọ [e rro] ri ibienẹ ene obọ ehru.” (Daniẹl 8:8) Be f’otọ eruẹaruẹ na, Gebriẹl ọ ta nọ: “[Rọkẹ] uzei nọ o kpare no na, nọ ene efa e ta no oria riẹ ze na, etọ ivie ene i reti no orẹwho riẹ via, orọnikọ [avọ] ogaga riẹ hẹ.” (Daniẹl 8:22) Wọhọ epanọ a ruẹaro, nọ ọ g’obọ gaga no, Alekzanda o te “wiri,” hayo o te whu, nọ ọ kpako te ikpe 32 ọvo no. A tẹ te ghale uvie ulogbo riẹ kẹ ilori-ẹmo ene riẹ.

UZEI OSESE IGBUNU

13. Eme ọ dhẹ no izei ene na jọ ze, kọ eme o ru?

¹³ Abọ eruẹaruẹ nọ o kiọkọ na u lehie vrẹ ikpe 2,200, orugba riẹ o nyaharo te oke mai na. Daniẹl o kere nọ: “Uzei osese o tẹ ta no ovo rai [usu izei ene na] jọ ze, o ro gaga ri obọ obọze-ọre, je riwi obọ ovatha-ọre, je riwi obọ ẹwho ezi na. O ro gaga, tobọ ri duwu ekuakua obọ ehru; u te gele isi jọ kie fihọ otọ, o te thihi ai. O te ru oma riẹ ruaro, makọ rọkẹ Ọmọ-ovie ogbotu na; a te mi ei idhe emahọ ekẹsekẹse na, a tẹ raha oria aruẹri riẹ [no]. A tẹ rehọ ogbotu na gbe idhe emahọ ekẹsekẹse kẹ fiki uzioraha; a te gbolo uzẹme fihọ otọ, uzei na [o tẹ kparobọ].”—Daniẹl 8:9-12.

14. Eme Gebriẹl ẹnjẹle na ọ ta kpahe iruẹru uzei osese ẹwoho na, kọ eme ọ te via kẹ uzei oyena?

¹⁴ Taure ma te ti wo otoriẹ eme nọ ma nwane jọ obehru fodẹ na, ma rẹ kezọ kẹ ẹnjẹle Ọghẹnẹ. Nọ ọ riobọ kpohọ ẹrehọ esuo ivie ene ọrọ uvie Alekzanda no, Gebriẹl ẹnjẹle na ọ tẹ ta nọ: “Eva oke urere isuẹsu rai nọ erahizi na i gbe oma rai ku bẹ no, ovie nọ ọ wharo, ọnọ ọ rẹ riẹ otọ eme itẹ o re ti muvia. Ogaga riẹ o rẹte jọ ruaro, ọ vẹ te wha ọraha ologbo ze, ọ vẹ te kpare obọ eva oware nọ o re ruẹ, ọ vẹte raha egba na gbe otu erezi na. Ọ rẹte rehọ ẹghẹ riẹ ru eviẹhọ kpare obọ eva obọ riẹ, ọ vẹte rehọ udu obọ riẹ ru oma riẹ ro. Ababọ [ẹruọsa], ọ rẹte raha ibuobu, ọ vẹ jẹte họre Ovie emọ-ivie; rekọ obọ ohwo ọvuọvo u reti kpe ei hi.”—Daniẹl 8:23-25.

15. Eme ẹnjẹle na ọ ta kẹ Daniẹl nọ o ru kpahe eruẹaruẹ na?

¹⁵ Ẹnjẹle na ọ ta kẹ Daniel nọ: “Rekọ ku eruaruẹ na dhere, keme e rọ kpahe edẹ buobu nọ e be tha.” (Daniẹl 8:26) Orugba abọ eruẹaruẹ na o te jọ “edẹ buobu,” yọ Daniẹl ọ rẹ ko “eruaruẹ na dhere.” Ababọ avro, otofa riẹ o gbẹ jọ oware igbunu kẹ Daniẹl. Rekọ, evaọ oke onana, “edẹ buobu” na e gba no. Fikiere ma be nọ inọ: ‘Eme ikuigbe akpọ i dhesẹ via kpahe orugba eruẹaruẹ enana?’

UZEI OSESE NA O G’OMA GAGA NO

16. (a) Uzei ẹwoho vẹ uzei osese na u no ze? (b) Ẹvẹ Rom o ro zihe ruọ ogaga akpọ avọ ezeza ọrọ eruẹaruẹ Ebaibol, rekọ fikieme ogbẹrọnọ oye họ uzei osese ẹwoho na ha?

¹⁶ Wọhọ epanọ ikuigbe e ta, uzei osese na o ta no ọvo jọ evaọ usu izei ene ẹwoho na ze—onọ o rọ ugbothabọ ukiediwo-ọre na. Ọnana họ uvie Griki ọrọ Cassander oletu-ẹmo na nọ o je su Masidonia gbe Grisi. Uwhremu na, uvie Lysimachus oletu-ẹmo na, ovie Thrace avọ Esia Minor, u te ruru uvie onana. Evaọ ikpe-udhusoi avọ ivẹ re Ekele Oke Nana o te ti te, Rom o te fi abọ ukiediwo-ọre esuo Griki nana kparobọ. Yọ evaọ ukpe 30 B.C.E., Rom ọ tẹ rehọ uvie Griki kpobi, o te ru oma riẹ fihọ ogaga akpọ avọ ezeza ọ eruẹaruẹ Ebaibol. Rekọ orọnikọ Uvie Rom na họ uzei osese orọ eruẹaruẹ Daniẹl na ha, keme uvie oyena o jọ họ rite “oke urere” na.—Daniẹl 8:19.

17. (a) Didi usu Britain o wo kugbe Uvie Rom? (b) Ẹvẹ Uvie Britain na u ro tho uvie Griki ọrọ Masidonia gbe Grisi?

¹⁷ Kọ eme ikuigbe i dhesẹ wọhọ “ovie nọ ọ wharo” na? Britain ọ fere no ofẹ ẹkpẹlobọ-ukiediwo-ọre Uvie Rom ze. Rite abọ ọsosuọ ọrọ ikpe-udhusoi avọ isoi C.E. na, ewho Rom e jọ oria nọ Britain ọ rọ enẹna. Uwhremu na, Uvie Rom u te kie, rekọ okpomahọ aruorovie Grisi gbe Rom o gbẹ rọ Britain gbe abọ Europe efa nọ e jọ otọ esuo Rom vẹre. Octavio Paz, ọnọ o wo Osa-Ajiri ọ Nobel gbe okere ọrọ Mexico, o kere nọ: “Nọ Uvie Rom u kie, Ichọche na ọ tẹ rehọ ẹta riẹ.” O fibae nọ: “Isu Ichọche na, gbe ewena-isukulu efa, a tẹ gua ereghẹ-ididi Griki kugbe ewuhrẹ Ileleikristi.” Yọ ọgbaeriariẹ ikpe-udhusoi avọ 20 na gbe ọgba-ikelakele, Bertrand Russell, o muẹrohọ nọ: “Aruorovie Ukiediwo-Ọre na, onọ u no ehri Griki ze, o roma hwa iwuhrẹ ereghẹ-ididi gbe egbaeriariẹ nọ i muhọ evaọ Militọs [okpẹwho Griki evaọ Esia Minor] ikpe idu ivẹ gbe ubro nọ i kpemu.” Fikiere, a rẹ sae ta nọ Uvie Britain u wo owọ uruemu riẹ no uvie Griki ọ Masidonia gbe Grisi ze.

18. Eme họ uzei osese nọ u zihe ruọ “ovie nọ ọ wharo” evaọ “oke urere” na? Ru ei vẹ.

¹⁸ Evaọ ukpe 1763 C.E., Uvie Britain o fi ewegrẹ egaga riẹ kparobọ no, Spen avọ France. No okioye vrẹ u te dhesẹ oma riẹ wọhọ olori ebade na gbe ogaga akpọ avihrẹ ọrọ eruẹaruẹ Ebaibol. Makọ okenọ ewho 13 America e hẹrioma no Britain evaọ 1776 re a fa United States of America, Uvie Britain o tẹ rro ruru abọvo abane otọakpọ na gbe abọvo abane ahwo riẹ. Ogaga akpọ avihrẹ na o te je wo ogaga viere okenọ United States of America o kuobọ gbe Britain fa ogaga akpọ agbava ọrọ Britain avọ America na. Te evaọ abọ ugho te ẹmuofio, ogaga onana u ghine zihe ruọ “ovie nọ ọ wharo.” Fikiere, uzei osese nọ u zihe ruọ ogaga esuo evegaga evaọ “oke urere” na họ Ogaga Akpọ Britain avọ America.

19. Eme họ “ẹwho ezi” nọ a fodẹ evaọ eruẹaruẹ na?

¹⁹ Daniẹl ọ ruẹ nọ uzei osese na “o ro gaga” kpohọ “ẹwho ezi” na. (Daniẹl 8:9) Ẹkwotọ Eyaa na, onọ Jihova ọ rọ kẹ ahwo riẹ nọ ọ salọ, u w’erru te epanọ a ro sei “otọ nọ u wo oro vi etọ na kpobi,” koyehọ, evaọ otọakpọ na soso. (Izikiẹl 20:6, 15) Uzẹme, Britain ọ rehọ Jerusalẹm evaọ December 9, 1917, yọ evaọ ukpe 1920, Ọvọ Erẹwho na o fi Palẹstain họ otọ Great Britain na, re o jọ rite May 14, 1948. Rekọ onana yọ eruẹaruẹ, nọ u wo egha buobu. Yọ orọnikọ Jerusalẹm “ẹwho ezi” nọ a fodẹ evaọ eruẹaruẹ na o dikihẹ kẹ hẹ rekọ uyero otọakpọ ahwo nọ Ọghẹnẹ o rri fihọ fuafo evaọ etoke ogaga akpọ avihrẹ na. Joma ruẹ epanọ Ogaga Akpọ Britain avọ America na o jẹ rọ gwọlọ whẹ ozọ họ erezi na ẹro.

A RAHA “ORIA ARUẸRI RIẸ” NO

20. Amono họ ‘egbaẹmo obọ ehru’ na gbe “isi” nọ uzei osese na o gwọlọ gele kie na?

²⁰ Uzei osese na u te ru obọ “gaga, tobọ ri duwu ekuakua obọ ehru; u te gele isi jọ kie fihọ otọ.” Wọhọ epanọ uworo ẹnjẹle na u dhesẹ, ‘egbaẹmo obọ ehru’ gbe “isi” nọ uzei osese na o be gwọlọ rehọ ziọ otọ na họ “otu erezi na.” (Daniẹl 8:10, 24) “Erezi” enana họ Ileleikristi nọ a kẹ ẹzi na. Fikinọ a rehọ e rae ziọ usu kugbe Ọghẹnẹ no ẹkwoma ọvọ ọkpokpọ na, onọ o ziọ iruo fiki azẹ Jesu Kristi nọ o hwẹ, a tẹ rọ fuafo jẹ hẹrioma kẹ egagọ Ọghẹnẹ ọvo. (Ahwo Hibru 10:10; 13:20) Nọ ọ rehọ ai mu no wọhọ ereuku kugbe Ọmọ riẹ evaọ ukuoriọ obọ odhiwu, Jihova o rri rai fuafo. (Ahwo Ẹfẹsọs 1:3, 11, 18-20) Fikiere, evaọ eruẹaruẹ Daniẹl, ‘egbaẹmo obọ odhiwu’ na họ okiọkotọ otọakpọ ọrọ 144,000 “otu erezi na,” enọ i ti lele Omogodẹ na su evaọ obọ odhiwu.—Eviavia 14:1-5.

21. Ono ọ be rria “aroẹri” nọ ogaga akpọ avihrẹ na o be gwọlọ raha na?

²¹ Nẹnẹ na ahwo 144,000 nọ i kiọkọ na yọ ahwo-ẹro otọakpọ erọ “Jerusalem odhiwu” na—Uvie Ọghẹnẹ nọ o wọhọ okpẹwho—avọ ọruẹrẹfihotọ etẹmpol riẹ. (Ahwo Hibru 12:22, 28; 13:14) Evaọ edhere ọnana a be rria “aroẹri” nọ ogaga akpọ avihrẹ na o be gwọlọ thihi jẹ raha na. (Daniẹl 8:13) Jẹ be ta kpahe oria ofuafo na wọhọ “oria aruẹri” Jihova, Daniẹl ọ ta nọ: “A tẹ raha oria aruẹri riẹ [no]. A tẹ rehọ ogbotu na gbe idhe emahọ ekẹsekẹse kẹ fiki uzioraha; a te gbolo uzẹme fihọ otọ, uzei na [o tẹ] kpare obọ.” (Daniẹl 8:11, 12) Ẹvẹ onana u ro rugba?

22. Evaọ etoke Ẹmo Akpọ II, ẹvẹ ogaga akpọ avihrẹ na o rọ thọ ‘uzi’ ulogbo jọ?

²² Eme ọ via kẹ Isẹri Jihova evaọ etoke Ẹmo Akpọ II? A ruẹ-uye ukpokpoma gaga! U muhọ evaọ erẹwho Nazi gbe erọ esuo ọgbahọ. Rekọ u kri hi a te bi “gbolo uzẹme fihọ otọ” evaọ otọ esuo ‘uzei ọsese nọ ogaga riẹ o rro no na.’ A whaha iruo ‘ogbaẹmo’ iwhowho Uvie na gbe iruo “usiuwoma” ota rai evaọ enwenọ Esuo Britain kpobi. (Mak 13:10) Nọ erẹwho enana e jẹ gwọlọ isoja, a se nọ a rẹ kẹ Isẹri Jihova uvẹ no iruo ẹmuofio, bi dhesẹ orivo kẹ eromuo Ọghẹnẹ rai wọhọ egbodibo riẹ. Idibo ẹrọwọ Jihova a nyaku ozighi otu-ugbarugba gbe eware omovuọ sa-sa no evaọ United States. Fikiere, ogaga akpọ avihrẹ na o be gwọlọ si ajiri idheidhe no—‘ibi enu’—onọ ahwo a be rọ kẹ Jihova ẹsikpobi wọhọ “idhe emahọ ekẹsekẹse” egagọ rai na. (Ahwo Hibru 13:15) Ogaga akpọ oyena o te wo “uzioraha” ọrọ ẹvẹro oria esuo Ọghẹnẹ Oride na—“oria aruẹri riẹ.”

23. (a) Evaọ etoke Ẹmo Akpọ II, ẹvẹ Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America u ro mudhe kẹ “Ovie emọ-ivie” na? (b) Ono họ “Ovie emọ-ivie” na?

²³ Ẹkwoma ekpokpo “erezi” na evaọ etoke Ẹmo Akpọ II na, uzei osese na u te bi ru oma oruoro “rọkẹ Ọmọ-ovie ogbotu na.” Hayo, wọhọ epanọ Gebriẹl ẹnjẹle na ọ ta, o mudhe kẹ “Ovie emọ-ivie” na. (Daniẹl 8:11, 25) Odẹ-ova na “Ovie emọ-ivie” o rọ kẹ Jihova Ọghẹnẹ ọvo. Ubiẹme Hibru na sar, onọ a fa “ovie,” u tho ẹme jọ nọ otofa riẹ o rọ “su.” U te no ọmọ ovie hayo ohwo uwou-ovie nọ u re dhesẹ no, ubiẹme na o sai dhesẹ ọnọ o wuzou, hayo olori. Obe Daniẹl o fodẹ emọ-ivie enjẹle efa—wọhọ oriruo, Maekẹl. Ọghẹnẹ họ Olori Ovie ọrọ emọ-ivie eyena kpobi. (Daniẹl 10:13, 21; wawo Olezi 83:18.) Kọ ohwo jọ ọ sai ghine mudhe kẹ Jihova—Ovie emọ-ivie na?

A ZIHE ORIA “AROẸRI” NA ZIỌ ORIA RIẸ NO

24. Didi imuẹro Daniẹl 8:14 o k’omai?

²⁴ Ohwo ọvo ọ sai mudhe kẹ Ovie emọ-ivie na ha—makọ ovie nọ ọ “wharo” gaga dede wọhọ Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America na! Omodawọ ovie ọnana re ọ raha aruẹri Ọghẹnẹ muotọ o kparobọ họ. Wọhọ epanọ ẹnjẹle ọnyukọ na ọ ta, nọ etoke “idu ivẹ gbe egba esa owọwọ gbe ohiohiẹ e tẹ gba no; a vẹ te wariẹ aroẹri na bọ wọhọ epanọ ọ jọ vẹre,” hayo “ọ vẹ te kparobọ.”—Daniẹl 8:13, 14; The New English Bible.

25. Ẹvẹ etoke eruẹaruẹ ọrọ edẹ 2,300 i theri te, kọ didi oware u w’obọ kugbe?

²⁵ Edẹ 2,300 na yọ etoke eruẹaruẹ. Fikiere, u kpomahọ ẹgbukpe ọ edẹ 360 ọrọ eruẹaruẹ. (Eviavia 11:2, 3; 12:6, 14) Fikiere, edẹ 2,300 enana e rẹ jọ ikpe 6, emerae 4, gbe edẹ 20. Ovẹ họ oke nana? Whaọ, evaọ etoke 1930, ahwo Ọghẹnẹ a muọ ukpokpoma buobu họ ẹruẹ evaọ erẹwho sa-sa. Yọ evaọ etoke Ẹmo Akpọ II, a te kpokpo Isẹri Jihova gaga evaọ ekwotọ ogaga akpọ agbava ọrọ Britain gbe America na. Fikieme? Fiki ikẹ-isio rai inọ a “re yo ẹme Ọghẹnẹ vi o rọ ahwo.” (Iruẹru 5:29) Fikiere, edẹ 2,300 na, i w’obọ kpahe ẹmo ọyena.b Rekọ eme a rẹ sae ta kpahe emuhọ gbe ekuhọ etoke eruẹaruẹ ọnana?

26. (a) Okevẹ ekele edẹ 2,300 na i re ro muhọ? (b) Okevẹ etoke edẹ 2,300 i ro kuhọ?

²⁶ Re a wariẹ “aroẹri” Jihova “bọ” wọhọ epanọ o jọ vẹre, koyehọ edẹ 2,300 na u muhọ evaọ okenọ ọ jọ “epanọ ọ jọ vẹre” evaọ eriwo Ọghẹnẹ. Evaọ emuhọ, onana o jọ June 1, 1938, okenọ Uwou-Eroro Na [ọrọ Oyibo] u ro kporo abọ 1 uzoẹme na “Ukoko.” Abọ avọ 2 o roma via evaọ ukere June 15, 1938. A te kele edẹ 2,300 (ikpe 6, emerae 4, gbe edẹ 20 evaọ ukeledẹ Hibru) no June 1 hayo 15, 1938, o rẹ rehọ omai ziọ October 8 hayo 22, 1944. Evaọ ẹdẹ ọsosuọ ọrọ okokohọ obọdẹ nọ a ru eva Pittsburgh, Pennsylvania, U.S.A., evaọ September 30 gbe October 1, 1944, prẹsidẹnte ọ Watch Tower Society ọ tẹ t’ẹme kpahe uzoẹme na “Ẹkpọhọ Uvie na Nẹnẹ.” Eva ẹgwae ẹgbukpe ọrọ October 2, a te nwene ọtamuo Society na te epanọ uzi o kuvẹ te re o rọwo kugbe ọruẹrẹfihotọ uvie na viere. Ẹkwoma ekporo via vevẹ ọrọ eware efa nọ Ebaibol ọ gwọlọ, u kri hi a te zihe ọruẹrẹfihotọ uvie na ze viere ruọ ikoko Isẹri Jihova.

27. Didi imuẹro e riẹ nnọ awhaha ọ jọ kẹ “idhe emahọ ekẹsekẹse” na evaọ etoke ikpe ukpokpoma Ẹmo Akpọ II na?

²⁷ Nọ edẹ 2,300 na e jẹ dhẹ te ekuhọ rai evaọ etoke Ẹmo Akpọ II na, nọ u muhọ evaọ 1939, a te fi awhaha ọgaga họ “idhe emahọ ekẹsekẹse” eva aruẹri Ọghẹnẹ fiki ukpokpoma. Evaọ 1938, Watch Tower Society o wo iwou-egha 39 nọ e jẹ rẹro te iruo Isẹri na evaọ akpọ-soso, rekọ evaọ 1943, 21 ọvo i kiọkọ. Ẹvi unu iwhowho Uvie evaọ etoke ọyena e jọ kakao re.

28, 29. (a) Nọ Ẹmo Akpọ II o bi kuhọ na, didi eware e roma via evaọ ukoko Jihova? (b) Eme a rẹ sae ta kpahe ohọre ọwegrẹ na re ọ raha “aroẹri” na?

²⁸ Wọhọ epanọ ma ruẹ no na, evaọ etoke emerae ekuhọ erọ Ẹmo Akpọ II, Isẹri Jihova a te ru ọtamuo rai ga viere re a kpare esuo Ọghẹnẹ kpehru ẹkwoma ẹgọ nọ a rẹ gọe wọhọ ukoko Ọghẹnẹ. Ẹjiroro ọnana o ja rae eva nọ a rehọ ọwariẹ-ruẹrẹhọ iruo rai gbe omaa ẹruọsa na mu evaọ 1944. Evaọ uzẹme, Uwou-Eroro Na ọrọ October 15, 1944, u wo uzoẹme na “Oma Kokohọ kẹ Iruo Urere.” Onana gbe izoẹme efa nọ e t’ẹme kpahe usiuwoma ota evaọ etoke ovo na i dhesẹ nnọ edẹ 2,300 na i kuhọ no gbe nnọ a wariẹ zihe “aroẹri” na ziọ “epanọ ọ jọ vẹre” no.

²⁹ Omodawọ ọwegrẹ na re ọ raha “aroẹri” na u kie no riẹriẹriẹ. Evaọ uzẹme, “erezi” nọ i kiọkọ otọakpọ na, kugbe egbẹnyusu rai erọ “otu obuobu” na, a kparobọ no. (Eviavia 7:9) Yọ aruẹri na, evaọ oria ezi Ọghẹnẹ riẹ, o be rehọ egagọ nọ i fo rọ kẹ Jihova.

30. Eme ọ te via kẹ “ovie nọ ọ wharo” na kẹle?

³⁰ Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America u gbe bi su. “Rekọ obọ ohwo ọvuọvo u reti kpe ei hi,” ere Gebriẹl ẹnjẹle na ọ ta. (Daniẹl 8:25) Kẹle na, ogaga akpọ avihrẹ ọrọ ikuigbe Ebaibol onana—ovie ọnana ‘nọ ọ wharo’ na—a re ti kpei, orọnikọ ẹkwoma obọ ohwo ho, rekọ ẹkwoma ogaga ukpehru eva Amagẹdọn. (Daniẹl 2:44; Eviavia 16:14, 16) Ẹvẹ u gbunu te re ma riẹ nọ evaọ oke oyena, a rẹ te kpare esuo Jihova Ọghẹnẹ, Ovie emọ-ivie na kpehru!

[Oruvẹ-obotọ]

EME WHO VUHUMU?

• Eme a rehọ

“egbo” nọ o wo “izei ivẹ” na ro dhesẹ?

“okri” na avọ “uzei ulogbo” riẹ na dhesẹ?

izei ene nọ e ta no oria “uzei ulogbo na” ze dhesẹ?

uzei osese nọ o ta no ovo jọ evaọ usu izei ene na ze dhesẹ?

• Evaọ etoke Ẹmo Akpọ II, ẹvẹ Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America na o rọ gwọlọ raha “aroẹri” na, kọ o kparobọ?

[Udhesẹ-oria/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 166]

Uvie Midia avọ Pasia

MASIDONIA

IJIPTI

Memphis

ẸTIOPIA

Jerusalẹm

Babilọn

Ecbatana

Susa

Persepolis

INDIA

[Udhesẹ-oria/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 169]

Uvie Grisi

MASIDONIA

IJIPTI

Babilọn

Ethẹ Indus

[Udhesẹ-oria nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 172]

Uvie Rom

BRITANNIA

ITALI

Rom

Jerusalẹm

IJIPTI

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 164]

[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 174]

Ikpahwo jọ erọ Ogaga Akpọ Britain gbe America:

1. George Washington, prẹsidẹnte ọsosuọ United States (1789-1797)

2. Victoria ovie-aye Britain (1837-1901)

3. Woodrow Wilson, prẹsidẹnte United States (1913-1921)

4. David Lloyd George, osu Britain (1916-1922)

5. Winston Churchill, osu Britain (1940-1945, 1951-1955)

6. Franklin D. Roosevelt, prẹsidẹnte United States (1933-1945)