Uzou Avọ Ikpegbesa
Ivie Ivẹ Nọ I Bi Fiẹmo
1, 2. Fikieme eruẹaruẹ nọ a kere fihọ Daniẹl uzou avọ 11 i je si omai urru?
IVIE ivẹ nọ e rọ ewegrẹ a bi hroma ohwo nọ ọ mae rro. Nọ ikpe na e be nyaharo na, ọjọ o te su no, ọdekọ o ve je su. Ẹsejọ, ovie jọ o re w’uzou, ọdekọ ọ vẹ r’abọ muoma, yọ okejọ udhedhẹ o rẹ jọ udevie rai. Idudhe na ohọre ofa u ve du lahwe, a vẹ ruabọhọ ẹmo. Usu ahwo nọ a rọ ohọre onana họ ovie Siria, Seleucus I Nicator, ovie Ijipti, Ptolemy Lagus, ọmọtẹ-ovie Siria nọ o zihe ro ovie-aye Ijipti, Cleopatra I, Ọgọstọs avọ Taibiriọs, isu Rom, gbe Zenobia ovie-aye Palmyra. Nọ ohọre na u bi te ekuhọ na, Germany nọ ọ jọ otọ Nazi, erẹwho Esuo-Ewokugbe, Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America, Ọvọ Erẹwho, gbe Okugbe Erẹwho na a dhomahọ ohọre na no re. Uvumọ esuo enana o riẹ epanọ ohọre onana u ti ro kuhọ họ. Ẹnjẹle Jihova o whowho eruẹaruẹ isiuru ọnana kẹ Daniẹl ọruẹaro na ole ikpe 2,500 nọ e vrẹ.—Daniẹl, uzou avọ 11.
2 Ẹvẹ Daniẹl ọ ghọghọ te nọ o yo ẹnjẹle na nọ o dhesẹ egrẹ nọ ọ te jọ udevie ivie ivẹ nọ e be tha na! Ughe na o rọ isiuru k’omai re, keme ohọre esuo evaọ udevie ivie ivẹ na o r’otọ rite edẹ mai na. Ma tẹ ruẹ epanọ ikuigbe i dhesẹ orugba abọ ọsosuọ eruẹaruẹ na o rẹ bọ ẹrọwọ gbe evaifihọ mai fihọ orugba abọ urere ikere eruẹaruẹ na. Ezọgaviẹ kẹ eruẹaruẹ nana o rẹ k’omai eriwo ovevẹ ọrọ oria nọ ma nyate no. U re je ru ọtamuo mai ga viere re ma yọrọ seomaba-edhehọ evaọ ohọre na nọ ma be rọ odiri hẹrẹ Ọghẹnẹ re ọ họre k’omai na. (Olezi 146:3, 5) Fikiere, avọ ọwhọ ọgaga, joma kezọ nọ ẹnjẹle Jihova ọ be t’ẹme kẹ Daniẹl na.
MUKPAHE UVIE GRISI
3. Ono ẹnjẹle ọ thuke “evaọ ukpe ọsosuọ Dariọs ohwo Midia” na?
3 Enẹ ẹnjẹle na ọ ta: “Rọ kẹ omẹ, evaọ ukpe ọsosuọ Dariọs ohwo Midia [539/538 B.C.E.], mẹ tẹ kparoma re mẹ sasa iẹe oma je ru ei oma ga.” (Daniẹl 11:1) Dariọs o whu no, rekọ ẹnjẹle na o dhesẹ esuo riẹ wọhọ oke emuhọ ovuẹ eruẹaruẹ na. Ovie ọnana họ ọnọ ọ kẹ ujaje re a si Daniẹl no ọgọdọ ikpohrokpo na. Dariọs o te je j’uzi nọ ahwo nọ a rọ otọ riẹ kpobi a dhozọ Ọghẹnẹ Daniẹl. (Daniẹl 6:21-27) Rekọ, ohwo nọ ẹnjẹle na ọ be thuke họ, orọnikọ Dariọs ohwo Midia na ha, rekọ ogbẹnya ẹnjẹle na Maekẹl—ọmọ-ovie ahwo Daniẹl. (Wawo Daniẹl 10:12-14.) Ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ kẹ uketha onana okenọ Maekẹl o je lele ọmọ-ovie idhivẹri Midia avọ Pasia na họre.
4, 5. Amono họ ivie ene Pasia nọ a ruẹaro rai na?
4 Ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ tẹ gbẹ ta haro nọ: “Ri, ivie esa efa i re ti muẹ evaọ Pasia; ọrọ avọ ene o re ti fe vi ae kpobi; nọ efe riẹ ọ te kẹ e ogaga no, o ve ti nyuhu uvie Grisi kpobi.” (Daniẹl 11:2) Kọ amono họ isu Pasia enana?
5 Ivie esa ọsosuọ na họ Sairọs Ologbo na, Cambyses II, gbe Dariọs I (Hystaspes). Nọ orọnọ emerae ihrẹ ọvo Bardiya (hayo ẹsejọhọ ohwo ẹghẹ jọ nọ a re se Gaumata) o su na, eruẹaruẹ na o kele esuo ọkpẹkpẹ riẹ na ha. Evaọ 490 B.C.E., ovie avọ esa na, Dariọs I, ọ tẹ gwọlọ vẹruọ Grisi evaọ orọ avọ isiava. Dede na, a te fi ahwo Pasia kparobọ riẹriẹriẹ eva Marathon a tẹ dhẹ kpohọ Esia Minor. Dede nọ Dariọs ọ roma totọ ruẹrẹ oma kpahe re ọ wariẹ họre Grisi, ọ sae wọ ohọre na via ha taure o te ti whu ikpe ene evaọ obaro riẹ. O te vu ohọre na wa kẹ ọmọ riẹ nọ ọ rehọ ẹta riẹ, ovie “avọ ene” na, Xerxes I. Ọye họ Ahasuerọs ovie nọ ọ rọo Ẹsta na.—Ẹsta 1:1; 2:15-17.
6, 7. (a) Ẹvẹ ovie avọ ene na o ro “nyuhu uvie Grisi kpobi”? (b) Eme o no ẹmo nọ Xerxes ọ wọ kpohọ Grisi na ze?
6 Xerxes I o ghine “nyuhu uvie Grisi kpobi,” koyehọ, ewho nọ i ru uvie Grisi via. Obe na The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats o ta nọ: “Avọ okpuru kẹ ọkwa, Xerxes ọ tẹ rọ orọ otọ gbe abade wọ ẹmo ze.” Herodotus, ogbiku Griki, ọrọ ikpe-udhusoi avọ isoi B.C.E. na, o kere nọ “uvumọ ohọre nọ o ga vi onana o rọ họ.” Ikere riẹ i dhesẹ nọ isoja abade riẹ i “bu te ezae 517,610. Unu egbaẹmo owotọ riẹ i bu te 1,700,000; enọ e be dhẹ enyenya 80,000; fibae ahwo Arab nọ e rẹ dhẹ kamẹl, gbe ahwo Libia nọ e rẹ jọ akẹkẹ họre, enọ me roro nọ i bu te 20,000. Fikiere unu egbaẹmo otọ gbe abade na kpobi i bu te ezae 2,317,610.”
7 Nọ o rrọ ẹjiroro riẹ re o fi ahwo kpobi kparobọ na, Xerxes I o te su ogbaẹmo ulogbo riẹ nya e họre Grisi evaọ 480 B.C.E. Nọ a kparobọ vrẹ ẹghẹ nọ ahwo Griki a jẹ rọ daeji eva Thermopylae no, ahwo Pasia a tẹ vẹro Athẹns. Rekọ a te kpe ai gaga eva Salamis. Griki ọ tẹ wariẹ kparobọ eva Plataea, evaọ 479 B.C.E. Uvumọ ovie evaọ usu ihrẹ nọ e rehọ ẹta Xerxes evaọ agbara Uvie Pasia na evaọ ikpe 143 nọ i lele i rie nọ e wariẹ wọ ohọre kpohọ Grisi ọ riẹ hẹ. Rekọ ovie ologbo jọ o te mu evaọ Grisi.
A GHALE UVIE ULOGBO KPOHỌ ABANE
8. “Ovie ọgaga” vẹ o dikihẹ, kọ ẹvẹ ọ rọ ‘rehọ ogaga ulogbo su’?
8 “Kẹsena ovie ọgaga o reti muẹ, ọnọ ọ rẹ te rehọ ogaga ulogbo ro suẹ, nọ o reti ruẹ oreva riẹ ọvo,” ere ẹnjẹle na ọ ta. (Daniẹl 11:3) Alekzanda nọ ọ kpako te ikpe 20 na o te ‘mu’ wọhọ ovie Masidonia evaọ 336 B.C.E. O ghine zihe ruọ “ovie ọgaga”—Alekzanda Ologbo na. Nya lele ẹjiroro ọsẹ riẹ, Philip II, ọ tẹ rehọ ewho Pasia evaọ Udevie Ovatha-Ọre na. Nọ a fa ithẹ Yufretis avọ Taigris vrẹ, ezae 47,000 riẹ a tẹ vaha ogbaẹmo 250,000 ọ Dariọs III eva Gaugamela. Fikiere, Dariọs ọ tẹ dhẹ, a te kpei, onana u te ku uhie isu Pasia họ. Grisi o te zihe ruọ ogaga akpọ, Alekzanda ọ tẹ ‘rehọ ogaga su je ru oreva riẹ ọvo.’
9, 10. Ẹvẹ eruẹaruẹ na i ro rugba inọ uvie Alekzanda u ti t’obọ emọ riẹ hẹ?
9 Esuo Alekzanda ọrọ akpọ na o te jọ ubroke, keme ẹnjẹle Ọghẹnẹ o fibae nọ: “Nọ o te mu no, uvie riẹ o rẹ te raha, o vẹ te ghale kpohọ ibienyẹ ene akpọ na, orọnọ rọ kẹ emọ riẹ e he, hayo o rẹ te jọ ogaga nọ o bi ro suẹ hẹ; keme uvie riẹ o rẹ te raha, amọfa a vẹ te re uvie na.” (Daniẹl 11:4) Alekzanda ọ kpako te ikpe 33 kọkọ họ taure ọ rọ mọ je whu evaọ Babilọn evaọ 323 B.C.E.
10 “Emọ” Alekzanda a reuku uvie riẹ hẹ. Oniọvo riẹ Philip III Arrhidaeus o su te ikpe ihrẹ hẹ nọ Olympias, oni Alekzanda, ọ rọ ta nọ a kpei evaọ 317 B.C.E. Ọmọzae Alekzanda, Alekzanda IV, o te su bọo 311 B.C.E. okenọ Cassander, omọvo iletu-ẹmo ọsẹ riẹ, o ro kpei. Heracles, ọmọ ọse Alekzanda, ọ tẹ gwọlọ rọ odẹ ọsẹ riẹ su, rekọ a te kpei evaọ 309 B.C.E. Enẹ uhie Alekzanda u ro kuhọ, “uvie riẹ” u te no uviuwou riẹ obọ.
11. Ẹvẹ uvie Alekzanda o rọ “ghale kpohọ ibienyẹ ene akpọ na”?
11 Nọ Alekzanda o whu no, a tẹ “ghale [uvie riẹ] kpohọ ibienyẹ ene akpọ na.” Iletu-emo riẹ buobu a tẹ jẹ whọ evaọ ekwotọ nọ a je hrowu. Antigonus I, oletu-ẹmo nọ o tuẹro ọvo, ọ tubẹ gwọlọ epanọ o re ro su uvie Alekzanda kpobi. Rekọ a tẹ jọ ẹmo kpei eva Ipsus evaọ Phrygia. Evaọ ukpe 301 B.C.E., iletu-ẹmo ene Alekzanda a te muọ ẹkwotọ ologbo nọ olori rai o fi kparobọ họ esu. Cassander o je su Masidonia gbe Grisi. Lysimachus o te je su Esia Minor gbe Thrace. Seleucus I Nicator ọ rehọ Mẹsopotemia gbe Siria. Yọ Ptolemy Lagus o te je su Ijipti avọ Palẹstain. Evaọ orugba ẹme eruẹaruẹ na, uvie ulogbo Alekzanda o tẹ ghale fihọ ivie Grisi ene.
IVIE EWEGRẸ IVẸ E ROMA VIA
12, 13. (a) Ẹvẹ ivie ene Grisi i ro kpohọ ivẹ? (b) Didi uhie ivie Seleucus o ro mu evaọ Siria?
12 U kri hi nọ ọ ruọ esuo no, Cassander o te whu, yọ evaọ 281 B.C.E., Seleucus I Nicator o te kpe Lysimachus evaọ ẹmo, o tẹ kẹ Seleucus udu nọ o ro su abọ ologbo ọrọ ekwotọ Esia. Antigonus II Gonatas, ọmọ-uruọmọ oletu-ẹmo Alekzanda, o te muọ Masidonia họ esu evaọ 276 B.C.E. U kri hi, Masidonia ọ tẹ ruọ otọ Rom, ukuhọ riẹ o te zihe ruọ ẹwho Rom evaọ 146 B.C.E.
13 Evaọ usu ivie Grisi ene nọ e jariẹ na, ivẹ ọvo i gbe dikihẹ ziezi—ọvo jọ evaọ otọ Seleucus I Nicator yọ ọdekọ evaọ otọ Ptolemy Lagus. Seleucus ọ rehọ uhie isu Seleucus mu evaọ Siria. Usu ikpewho nọ o ro mu họ Antiọk—okpẹwho ọkpokpọ Siria—gbe unueri Seleucia nọ ekọ e rẹ kpahe. Uwhremu na Pọl ukọ na ọ jọ Antiọk wuhrẹ, oria nọ a jọ kaki se ilele Jesu Ileleikristi. (Iruẹru 11:25, 26; 13:1-4) A kpe Seleucus evaọ 281 B.C.E., rekọ uhie isu riẹ i su rite 64 B.C.E. okenọ Gnaeus Pompey, oletu-ẹmo Rom, o ru Siria fihọ ẹwho Rom.
14. Okevẹ a rọ rehọ uhie ivie Ptolemy mu evaọ Ijipti?
14 Uvie Grisi nọ o mae tọ kpobi evaọ usu ene na họ ọrọ Ptolemy Lagus, hayo Ptolemy I, ọnọ ọ rehọ odẹ-ova ovie evaọ 305 B.C.E. Uhie isu Ptolemy nọ o ro mu a su Ijipti bẹsenọ o ro kie kẹ Rom evaọ 30 B.C.E.
15. Ivie egaga ivẹ vẹ i mu via no egaga-esuo ene Grisi na ze, kọ didi ozighi a muhọ?
15 Fikiere ivie egaga ivẹ i te mu no uvie Grisi ze—Seleucus I Nicator nọ o je su Siria gbe Ptolemy I nọ o je su Ijipti. Ivie ivẹ enana họ enọ i muọ ohọre na họ evaọ udevie “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” gbe “ovie obọze-ọre” na, nọ a dhesẹ evaọ Daniẹl uzou avọ 11 na. Ẹnjẹle Jihova ọ fodẹ edẹ ivie na ha, keme ivie ivẹ enana i ti dhe enwenwene evaọ ikpe-udhusoi na kpobi. Ababọ ẹfodẹ eme nọ e r’oja ha, ẹnjẹle na ọ fodẹ isu gbe eviavia na ọvo nọ i w’abọ kpahe ohọre na.
OHỌRE NA U MUHỌ NO
16. (a) Ono ivie ivẹ na e jọ ẹkpẹlobọ gbe obọze-ọre riẹ? (b) Ivie ivẹ vẹ e kake jọ ọkwa “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” gbe “ovie obọze-ọre” na?
16 Gaviezọ! Bi dhesẹ emuhọ ohọre na, ẹnjẹle Jihova ọ ta nọ: “Ovie obọze-ọre o re ti wo ogaga, rekọ omọvo emọ-ivie riẹ [Alekzanda, ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na] ọ rẹ te ga vi ei, uvie riẹ o rẹ te jọ ruaro.” (Daniẹl 11:5) Edẹ-ova na “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” avọ “ovie obọze-ọre” na i dhesẹ ivie ẹkpẹlobọ gbe obọze-ọre ahwo Daniẹl, enọ i wo ufuoma no Babilọn no je zihe kpohọ ẹkwotọ Juda. “Ovie obọze-ọre” ọsosuọ na họ Ptolemy I ọrọ Ijipti. Omọvo iletu-ẹmo Alekzanda ọnọ o fi Ptolemy I kparobọ nọ ‘uvie riẹ o jọ ruaro’ họ Seleucus I Nicator, ovie Siria. Ọye ọ jọ “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” na.
17. Esuo ono ẹkwotọ Juda na ọ jọ otọ riẹ eva oke emuhọ ozighi nọ ọ jọ udevie ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre gbe ovie obọ obọze-ọre na?
17 Eva emuhọ ohọre na, ẹkwotọ Juda o jọ otọ esuo ovie obọ obọze-ọre na. No ukpe 320 B.C.E. vrẹ, Ptolemy I ọ tẹ bẹbẹ ahwo Ju nyae fa ewho fihọ Ijipti. Ẹwho ahwo Ju o je titi evaọ Alexandria, oria nọ Ptolemy I ọ fa oria evu-ebe ologbo jọ fihọ. Ahwo Ju evaọ Juda a tẹ gbẹ jọ otọ esuo Ijipti ọrọ Ptolemy, ovie obọ obọze-ọre na, bọwo 198 B.C.E.
18, 19. Nọ oke o be nyaharo na, ẹvẹ ivie ewegrẹ ivẹ na a rọ “gwọlọ udhedhẹ”?
18 Kpahe ivie ivẹ na, ẹnjẹle na ọ ruẹaro nọ: “Nọ ikpe jọ e vrẹ no a ve ti kuomagbe isuẹsu amọfa ọmọtẹ-ovie obọ obọze-ọre ọ vẹ te nya bru ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre te gwọlọ udhedhẹ; rekọ o re ti wo ogaga te epanọ o wo vẹre he, keme ọye gbe emọ riẹ a sae ti thihi-akọ họ; rekọ a reti [siobọno i], gbe idibo riẹ, emọ riẹ gbe ọnọ ọ rehọ e riẹ aye.” (Daniẹl 11:6) Ẹvẹ onana o rọ via?
19 Eruẹaruẹ na i muẹrohọ Antiochus I họ, ọmọ Seleucus I Nicator nọ ọ rehọ ẹta riẹ, keme o kru oma ga họre ovie obọ obọze-ọre na ha. Rekọ ọnọ ọ rehọ ẹta riẹ, Antiochus II, ọ dadamu gaga họre Ptolemy II, ọmọ Ptolemy I. Antiochus II avọ Ptolemy II họ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre gbe ovie obọ obọze-ọre na. Antiochus II ọ rọo Laodice, yọ a wo ọmọ nọ a re se Seleucus II, yọ Ptolemy II o wo ọmọtẹ nọ a re se Berenice. Evaọ 250 B.C.E., ivie ivẹ enana a tẹ “gwọlọ udhedhẹ.” Re a ru udhedhẹ na lọhọ, Antiochus II ọ tẹ se aye riẹ Laodice ọ tẹ rọo Berenice, “ọmọtẹ-ovie obọ obọze-ọre” na. Berenice o te yẹ ọmọzae kẹe ọnọ o zihe ruọ ọreuku agbara-uvie Siria na viukpọ emezae nọ Laodice o yẹ kẹe.
20. (a) Ẹvẹ “ogaga” Berenice u gbe dikihẹ hẹ? (b) Ẹvẹ Berenice, ‘enọ i bi siobọno i,’ gbe ‘ọnọ ọ kẹ riẹ ẹgba’ a ro kie? (c) Ono o zihe ruọ ovie Siria okenọ Antiochus II o ku “ogaga” riẹ fiẹ no?
20 “Ogaga” Berenice hayo ọthuke riẹ họ ọsẹ riẹ, Ptolemy II. Okenọ o whu evaọ 246 B.C.E., o gbe “wo ogaga te epanọ o wo vẹre” kugbe ọzae riẹ hẹ. Antiochus II ọ tẹ siẹe, wariẹ rọo Laodice, ọ tẹ rehọ ọmọzae rai mu ọreuku riẹ. Wọhọ ẹgwae nọ Laodice ọ gba, a te kpe Berenice avọ ọmọ riẹ. U muẹro nọ, idibo nọ e rehọ Berenice no Ijipti ziọ Siria na—‘enọ i siobọno i’—a tẹ ruẹ-uye ovona. Laodice ọ tubẹ nua Antiochus II dede, fikiere “ogaga” riẹ u gbe je ‘dikihẹ hẹ.’ Fikiere, ọsẹ Berenice—‘ọnọ o yẹ riẹ’—gbe ọzae Siria riẹ—ọnọ ọ kẹ riẹ ‘ogaga’ evaọ ubroke—a te whu. Koyehọ Seleucus II, ọmọ Laodice, họ ọnọ o kiọkọ wọhọ ovie Siria. Ẹvẹ ovie uhie Ptolemy nọ o ti mu o ti ru kpahe onana kpobi?
OVIE JỌ Ọ KIOJA UWHU ONIỌVO RIẸ
21. (a) Ono họ “ogha” orọ “awọ” Berenice, kọ ẹvẹ o ro “dikihẹ”? (b) Ẹvẹ Ptolemy III ọ rọ “nya ruọ oria-omofọwẹ orọ Ovie abọ ẹkpẹlobọ-ọre” je fi ei kparobọ?
21 Ẹnjẹle na ọ ta nọ: “Evaọ oke oyena ogha u re ti no awọ riẹ tha ti mu ẹta riẹ; ọ rẹ te wọ tha te họre otu-ẹmo na, ọ vẹ te nya ruọ oria-omofọwẹ orọ Ovie abọ ẹkpẹlobọ-ọre, o ve ti lele ai họre ọ vẹ kpareobọ.” (Daniẹl 11:7) “Ogha” hayo “awọ” ọsẹ gbe oni Berenice na họ oniọvo riẹ. Nọ ọsẹ riẹ o whu no, o te “mu ẹta” riẹ wọhọ ovie obọ obọze-ọre, Fẹro ọrọ Ijipti Ptolemy III. Ọ tẹ nwane w’owọ ẹmo re ọ kioja uwhu oniọvo riẹ. Re ọ họre Seleucus II ovie Siria, ọnọ Laodice o vi ro kpe Berenice gbe ọmọ riẹ, ọ tẹ wọ ẹmo ziọ “oria-omofọwẹ orọ Ovie abọ ẹkpẹlobọ-ọre” na. Ptolemy III ọ tẹ rehọ eria ilogbo Antiọk je kpe Laodice. Be nya riwi ofẹ ovatha-ọre evaọ oria esuo ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na, ọ tẹ raha Babilonia je thihi kpohọ India.
22. Eme Ptolemy III ọ wha zihe ziọ Ijipti, kọ fikieme “o gbe ti fi ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ẹmo ho”?
22 Didi oware ofa o via? Ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ ta k’omai nọ: “Ọ rẹ te wha edhọ rai gbe emema avọ eware eghaghare siliva gbe oro rai kpohọ obọ Ijipti; nọ ikpe jọ e vrẹ no o gbe ti fi ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ẹmo ho.” (Daniẹl 11:8) Bu vi ikpe 200 nọ i kpemu, Cambyses II ovie Pasia o fi Ijipti kparobọ jẹ wha edhọ Ijipti kpo, “emema” rai. Nọ ọ raha oria nọ o kake jọ okpẹwho uvie Pasia, Susa no, Ptolemy III ọ tẹ rehọ edhọ enana zihe je mu ai kpohọ ‘igbo’ obọ Ijipti. Ọ tẹ jẹ kwa “eware eghaghare siliva gbe oro” kpozi wọhọ egbo-ẹmo. Fikinọ ọ gwọlọ ku ẹwhọ nọ ọ rọ obọ uwou riẹ họ, Ptolemy III ‘o gbe lele ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre fiẹmo ho’ re ọ se omonwa ofa ba.
OVIE SIRIA O RU KELE
23. Fikieme ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o ro “zihe kpohọ otọ obọ riẹ” nọ ọ ziọ uvie ovie obọ obọze-ọre na no?
23 Didi owọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ọ jẹ? A ta kẹ Daniẹl nọ: “Kẹsena ọrọ uwhremu na ọ rẹ te nyaze otọ isuẹsu Ovie obọ obọze-ọre, rekọ [o] re ti zihe kpohọ otọ obọ riẹ.” (Daniẹl 11:9) Ovie ẹkpẹlobọ-ọre na—Seleucus II ovie Siria—ọ tẹ wọ ẹkẹ ohọre riẹ ze. Ọ ruọ “isuẹsu” ovie obọ obọze-ọre ọrọ Ijipti, rekọ a te fi ei kparobọ. Avọ okiọkotọ ogbaẹmo osese riẹ, Seleucus II o te “zihe kpohọ otọ obọ riẹ,” o te kuomarẹriẹ kpohọ Antiọk okpẹwho Siria evaọ ole 242 B.C.E. Evaọ oke uwhu riẹ, Seleucus III, ọmọ riẹ, ọ tẹ rehọ ẹta riẹ.
24. (a) Eme ọ via kẹ Seleucus III? (b) Ẹvẹ Antiochus III ovie Siria ọ rọ ‘nyavrẹ jẹ wọ ẹmo vrẹ’ oria esuo ovie obọ obọze-ọre?
24 Didi aro a ruẹ kpahe ọmọ Seleucus II, ovie Siria na? Ẹnjẹle na ọ ta kẹ Daniẹl nọ: “Emezae riẹ a rẹ te wọ ẹmo a ve koko egba-ẹmo na họ, enọ e rẹ te wọtha a vẹ kpareobọ jẹ nyavrẹ a vẹ jẹ te wọ ẹmo na rite oria omofọwẹ riẹ.” (Daniẹl 11:10) U te ikpe esa ha, esuo Seleucus III o te serihọ evaọ okenọ a kpei. Oniọvo riẹ, Antiochus III, ọ tẹ rehọ ẹta riẹ evaọ agbara-uvie Siria. Ọmọ Seleucus II ọnana o te koko egbaẹmo ologbo họ re a họre ovie obọ obọze-ọre na, ọnọ ọ jọ Ptolemy IV. Ovie ọkpokpọ ẹkpẹlobọ-ọre ọrọ Siria ọ kparobọ vi Ijipti evaọ ohọre ọ tẹ rehọ unueri ọ Seleucia zihe, ẹwho Coele-Siria, ikpewho Taya gbe Ptolemaïs, gbe ewho ekẹloma. O fi ogbaẹmo Ptolemy IV ovie na kparobọ ọ tẹ rehọ ikpewho Juda buobu. Evaọ oke okpakpọ 217 B.C.E., Antiochus III o te no Ptolemaïs kpohọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre, “rite oria omofọwẹ riẹ” evaọ Siria. Rekọ enwene ọ kẹlino.
ẸKẸ O KURẸRIẸ NO
25. Diẹse Ptolemy IV o jo zere Antiochus III evaọ ẹmo, kọ eme a “siobọno” kẹ ovie obọ obọze-ọre ọrọ Ijipti?
25 Wọhọ Daniẹl, ma re fiezọ h’otọ ziezi nọ ẹnjẹle Jihova ọ be ruẹaro ọfa na: “Kẹsena ovie obọ obọze-ọre ọ rẹ te kparoma avọ ofu, ọ vẹ te họre ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre; o ve ti wo ahwo buobu, a ve ti siobọno ae kẹ e.” (Daniẹl 11:11) Avọ egbaẹmo 75,000, ovie obọ obọze-ọre na, Ptolemy IV, ọ wọ ohọre bru ewegrẹ riẹ kpohọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre. Antiochus III, ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọrọ Siria na, ọ rehọ “ahwo buobu” nọ i bu te 68,000 bru ei ze. Rekọ a “siobọno” “ahwo buobu” na kẹ ovie obọ obọze-ọre na evaọ ẹmo nọ a fi eva okpẹwho akotọ ethẹ ọrọ Raphia, nọ o thabọ no uwhru Ijipti hi.
26. (a) “Ogbotu” vẹ ovie obọ obọze-ọre na ọ jọ ẹmo wha vrẹ eva Raphia, kọ didi ọvọ a jọ etẹe re? (b) Ẹvẹ Ptolemy IV o gbe ro “su ai hi”? (c) Ono o zihe ruọ ovie obọ obọze-ọre ọfa?
26 Eruẹaruẹ na e gbẹ nyaharo ta nọ: “Nọ ọ te rehọ ogbotu na no, o ve ti ru oma oruoro, o ve ti kpe idu ikpikpe rekọ o re ti su ai hi.” (Daniẹl 11:12) Ptolemy IV, ovie obọ obọze-ọre, o “kpe” isoja-owotọ Siria 10,000 gbe isoja ekẹkẹ 300 je mu 4,000 kpo wọhọ erigbo. Ivie na e tẹ reọvọ nọ o lẹliẹ Antiochus III kru unueri ọ Seleucia ọrọ Siria rekọ o te siobọno Fonisia gbe Coele-Siria kẹ ae. Fiki obokparọ onana, ovie obọ obọze-ọre ọrọ Ijipti na o te “ru oma oruoro,” maero rọkẹ Jihova. Juda ọ gbẹ jọ otọ esuo Ptolemy IV. Dede na, ọ rehọ ‘ẹgba esuo’ riẹ na lele ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọrọ Siria na ha. Ukpoye, Ptolemy IV o kie ruọ uzuazọ ọfariẹ-ogbe, yọ ọmọ ikpe isoi riẹ, Ptolemy V, o zihe ruọ ovie ọfa ọrọ obọ obọze-ọre taure Antiochus III o te ti whu.
ỌGBA NA O ZIHE ZE NO
27. Ẹvẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o ro zihe ze “nọ ikpe jọ e vrẹ no” re ọ jọ obọ Ijipti mi ekwotọ jọ zihe?
27 Fiki ẹgba riẹ, a tẹ te riẹ Antiochus III wọhọ Antiochus Ologbo na. Ẹnjẹle na ọ ta kpahe iẹe nọ: “Keme ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre, ọ rẹ te wariẹ koko ogbotu họ nọ o re ti bu vi ọrọ ọsosuọ; nọ ikpe jọ e vrẹ no ọ rẹ te nyatha avọ otuẹmo ologbo riẹ gbe ekuakua buobu.” (Daniẹl 11:13) “Ikpe” enana yọ ikpe 16 hayo bu viere nọ Ijipti o fi Siria kparobọ no eva Raphia. Okenọ Ptolemy V ọmoha na o zihe ruọ ovie obọ obọze-ọre, Antiochus III o te ‘koko ogbotu họ bu vi ọrọ ọsosuọ’ re o mi ekwotọ nọ ovie obọ obọze-ọre Ijipti ọ rehọ anwẹdẹ. Fikiere, o te kuọ egbaẹmo riẹ kugbe erọ Philip V ovie Masidonia.
28. Didi ebẹbẹ ovie ọmoha obọze-ọre na o wo?
28 Ovie obọze-ọre na o wo ẹbẹbẹ evaọ uvie riẹ re. “Evaọ oke oyena ibuobu i re ti mukpahe ovie obọ obọze-ọre na,” ere ẹnjẹle na ọ ta. (Daniẹl 11:14a) Ahwo buobu a ghine “mukpahe ovie obọ obọze-ọre na.” U te no egbaẹmo Antiochus III gbe ogbẹnya Masidonia riẹ nọ a wọso iẹe no, ovie ọmoha ọrọ obọze-ọre na ọ jọ obọ uwou evaọ Ijipti wo ebẹbẹ. Fikinọ Agathocles, ọsẹro riẹ, ọnọ ọ jẹ rehọ odẹ riẹ su, ọ rehọ obọ ogaga su ahwo Ijipti, ahwo buobu a te veghe uzou. Ẹnjẹle na o fibae nọ: “Yọ ahwo ugbarugba evaọ udevie ahwo obọ ra a rẹ te kparoma re a ru eruaruẹ na gba; rekọ a rẹ te kpareobọ họ.” (Daniẹl 11:14b) Makọ ahwo Daniẹl jọ dede a zihe ro “ahwo ugbarugba,” hayo otu ọkparesuọ. Rekọ “eruaruẹ” kpobi nọ ezae Ju itieye na a ruẹ kpahe ekuhọ esuo nọ Egedhọ i bi su ẹkwotọ rai yọ erue gheghe, yọ a ti kie hayo “kpareobọ họ.”
29, 30. (a) Ẹvẹ “otuẹmo obọ obọze-ọre” na o ro kie kẹ ohọre nọ u no ẹkpẹlobọ-ọre ze? (b) Ẹvẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre o ti ro “dikihẹ otọ oruaro na”?
29 Ẹnjẹle Jihova ọ tẹ gbẹ ruẹaro nọ: “Kẹsena ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre o re ti bruebehọenu hẹrẹ, ọ vẹ te rehọ ẹwho ọzadhe-ẹmo. Otuẹmo obọ obọze-ọre o re ti dikihẹ hẹ hayo otuẹmo nọ ọ hae, keme a re ti wo udu ro dikihẹ hẹ. Rekọ ọnọ ọ wọ bru ei ze o re ti ru ẹgwọlọ obọ riẹ, ọvuọvo ọ rẹ te sae dikihẹ kẹ e he; o re ti dikihẹ otọ oruaro na, o ve ti wo ogaga rai kpobi.”—Daniẹl 11:15, 16.
30 Egbaẹmo evaọ otọ Ptolemy V, hayo “otuẹmo obọ obọze-ọre,” o te kie evaọ ẹmo kẹ ẹkpẹlobọ-ọre. Eva Paneas (Sisaria Filipai), Antiochus III o le Scopas, oletu-ẹmo Ijipti, gbe ezae 10,000 nọ a salọ, hayo enọ ọ “hae,” kpohọ Saidọn, “ẹwho ọzadhe-ẹmo.” Antiochus ọ tẹ jọ obei “bruebehọenu hẹrẹ,” rehọ unueri Fonisia evaọ 198 B.C.E. O “ru ẹgwọlọ obọ riẹ” keme egbaẹmo ovie obọ obọze-ọre ọrọ Ijipti a sae mudhe kẹe he. Antiochus III ọ tẹ wọ ẹmo kpohọ Jerusalẹm, okpẹwho Juda, “otọ oruaro na.” Evaọ 198 B.C.E., Jerusalẹm avọ Juda i te no otọ esuo ovie obọ obọze-ọre ọrọ Ijipti ruọ otọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọrọ Siria. Yọ Antiochus Ologbo na, ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre, o te “ti dikihẹ otọ oruaro na.” O “wo ogaga” vi ahwo Ju gbe erọ Ijipti nọ e be wọso kpobi. Ẹvẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọnana o ti ru epanọ u je rie te?
ROM O BRU ỌGBA NA DHE
31, 32. Ẹvẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o ti ro ru “oma udhedhẹ” kugbe ovie obọ obọze-ọre na?
31 Ẹnjẹle Jihova ọ k’omai uyo nana: “[Ovie ẹkpẹlobọ-ọre na] ọ te rẹriẹ ovao riẹ rọ tha avọ ogaga uvie riẹ kpobi, ọ rẹ te wha oma udhedhẹ tha, o re ti ru ai gba. Ọ rẹ te rehọ ọmọtẹ kẹ e rọwo ọnọ ọ rẹte wha ọraha ruọ uvie riẹ; rekọ u re ti dikihẹ hayo kẹ erere ọvuọvo ho.”—Daniẹl 11:17.
32 Ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na, Antiochus III, ọ “rẹriẹ ovao riẹ” re ọ rehọ “ogaga uvie riẹ” su Ijipti. Rekọ ukuhọ riẹ o te ru “oma udhedhẹ” kugbe Ptolemy V, ovie obọ obọze-ọre na. Ayare Rom o lẹliẹ Antiochus III nwene omaa riẹ no. Okenọ tei te Philip V ovie ọ Masidonia a tamu wọ ẹmo bru ovie ọmoha ọ Ijipti re a rehọ ekwotọ riẹ, esẹro Ptolemy V a te bo se Rom kẹ uketha. Be rehọ uvẹ na ru eria esuo riẹ kẹre, Rom o te dhesẹ ogaga riẹ via.
33. (a) Fikieme Antiochus III gbe Ptolemy V a rọ reọvọ? (b) Eme ọ jọ ẹjiroro orọo ọ Cleopatra I gbe Ptolemy V, kọ fikieme omaa na u je kie?
33 Evaọ otọ ọgbahọ Rom, Antiochus III ọ tẹ wọ ẹgwae udhedhẹ bru ovie obọ obọze-ọre na ze. Ukpenọ o siobọno ekwotọ nọ o fi kparobọ no, wọhọ epanọ Rom ọ yare, Antiochus III ọ tẹ rọ ugbunu gheghe kpeze ekwotọ na keme ọ rehọ ọmọtẹ riẹ Cleopatra I—‘ọmọtẹ uviaye’—rọ kẹ Ptolemy V rọo. Ekwotọ efa kugbe Juda, “otọ oruaro na” họ eware nọ a te rọ hẹriẹ ọmọtẹ na uwou. Rekọ nọ a rọo no evaọ 193 B.C.E., ovie Siria o siobọno ewho enana kẹ Ptolemy V ho. Onana yọ orọo egọmeti, onọ a ru re Ijipti ọ ruẹse roma kpotọ kẹ Siria. Rekọ omaa na u kie keme Cleopatra I ‘o dikihẹ hẹ,’ keme uwhremu na ọ tẹ ruabọ ọzae riẹ. Okenọ ẹmo o du lahwe evaọ udevie Antiochus III avọ ahwo Rom, Ijipti ọ tẹ j’abọ Rom.
34, 35. (a) “Unueri” vẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na ọ rẹriẹ ovao ku? (b) Ẹvẹ Rom o ro ru “ekela” ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na serihọ? (c) Ẹvẹ Antiochus III o ro whu, kọ ono o zihe ruọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọfa?
34 Be ta kpahe ẹkẹ nọ o kurẹriẹ kẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na, ẹnjẹle na o te fibae nọ: “Nọ u no oye no [Antiochus III] o veti kurẹriẹ ruọ obọ unueri na, ọ rẹ te rehọ ibuobu rai; osu rai [Rom] o ve ti seri ekela họ; uzẹme, ekela na i veti zihe bru ọye oma riẹ [Antiochus III]. Kẹsena [Antiochus III] o veti kurẹriẹ kpohọ otọ omofọwẹ riẹ; rekọ o re ti zoruẹ o ve kie, a gbẹ te rue riẹ e he.”—Daniẹl 11:18, 19.
35 “Unueri” na họ erọ Masidonia, Grisi, gbe Esia Minor. Ẹmo ọ jọ Grisi du lahwe evaọ 192 B.C.E., a tẹ viẹ Antiochus III họ re ọ ziọ Grisi. Avọ evedha fikinọ ovie Siria ọ jẹ daoma re ọ jọ obei rehọ ekwotọ efa, Rom ọ tẹ w’owọ ẹmo bru ei. Ahwo Rom a tẹ jọ Thermopylae fi ei kparobọ. Oware wọhọ ukpe ovo nọ a jọ Magnesia fi ei kparobọ no evaọ 190 B.C.E., o te siobọno eware kpobi evaọ Grisi, Esia Minor, gbe eria nọ e rọ Igbehru Taurus. Rom o te ho ai ehoo ologbo je ru esuo riẹ kẹre te ovie obọ obọze-ọre ọrọ Siria. Fikinọ a le rie no Grisi gbe Esia Minor no yọ o ku enwenọ egbaẹmo riẹ kpobi fiẹ no, Antiochus Ologbo na o te “kurẹriẹ kpohọ otọ omofọwẹ riẹ,” Siria. Ahwo Rom a ‘zihe ekela nọ ọ la rai fihọ iẹe uzou no.’ Antiochus III o whu evaọ okenọ ọ jẹ gwọlọ kua eware etẹmpol jọ eva Elymaïs, Pasia, evaọ 187 B.C.E. Koyehọ o te “whu,” ọmọ riẹ Seleucus IV, ọ tẹ rehọ ẹta riẹ wọhọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọfa.
OHỌRE O GBẸ R’OTỌ
36. (a) Ẹvẹ ovie obọ obọze-ọre ọ rọ daoma họre ohọre na, rekọ eme ọ via kẹe? (b) Ẹvẹ Seleucus IV o ro kie, kọ ono ọ rehọ ẹta riẹ?
36 Wọhọ ovie obọ obọze-ọre, Ptolemy V ọ daoma re ọ rehọ ewho nọ e hae jọ eriẹ nọ a hae rọ hẹriẹ Cleopatra uwou, rekọ a tẹ nuae. Ptolemy VI ọ tẹ rehọ ẹta riẹ. Kọ ẹvẹ kpahe Seleucus IV? Fikinọ ọ gwọlọ ugho nọ ọ rẹ rọ hwa ehoo ologbo nọ o kru Rom, o te vi okru-igho riẹ Heliodorus re ọ nya i gboro efe nọ a ta kẹe nọ e rọ etẹmpol Jerusalẹm. Fikinọ o bi dhe agbara-uvie na ozẹro, Heliodorus o te kpe Seleucus IV. Dede na, Eumenes ovie ọ Pẹgamọm gbe oniọvo riẹ Attalus ivie na a tẹ rehọ Antiochus IV, oniọvo ovie na nọ a kpe na, ro mu ovie.
37. (a) Ẹvẹ Antiochus IV ọ rọ gwọlọ dhesẹ nọ ọ rro vi Jihova Ọghẹnẹ? (b) Eme etẹmpol obọ Jerusalẹm nọ Antiochus IV o zue na u su kpohọ?
37 Ovie ọkpokpọ ọrọ ẹkpẹlobọ-ọre na, Antiochus IV, ọ tẹ gwọlọ dhesẹ nọ ọ ga vi Ọghẹnẹ ẹkwoma omodawọ re ọ raha ọruẹrẹfihotọ egagọ Jihova. Avọ uzou nọ o bi veghe kẹ Jihova, ọ tẹ rehọ etẹmpol Jerusalẹm dheidhe kẹ Zeus, hayo Jupiter. Evaọ December 167 B.C.E., a tẹ rehọ agbada-idhe ẹdhọ vi ehru agbada-idhe ologbo evaọ ighẹ etẹmpol na nọ a re jo dheidhe kẹdẹ kẹdẹ kẹ Jihova. Edẹ ikpe nọ i lele i rie, a tẹ jọ ehru agbada-idhe ẹdhọ na dheidhe kẹ Zeus. Oware aghọ onana o tẹ lẹliẹ ahwo Ju veghe uzou evaọ otọ uviuwou Maccabees. Antiochus IV ọ tẹ họre ahwo Ju na ikpe esa. Evaọ 164 B.C.E., evaọ ekareghẹhọ oware aghọ na, Judas Maccabaeus ọ tẹ wariẹ rọ etẹmpol na mudhe kẹ Jihova, a tẹ rehọ ehaa eromudhe na—Hanukkah—ro mu.—Jọn 10:22.
38. Ẹvẹ esuo orua Maccabees u ro t’oba?
38 O wọhọ nọ orua Maccabees o reọvọ kugbe Rom evaọ 161 B.C.E. jẹ rehọ uvie mu evaọ 104 B.C.E. Rekọ ẹwhọ nọ ọ rọ udevie rai avọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọ Siria o gbẹ r’otọ. Uwhremu na, a te bo se Rom re o dhomahọ iẹe. Gnaeus Pompey, oletu-ẹmo Rom, o te fi Jerusalẹm kparobọ evaọ 63 B.C.E. nọ a ko okpẹwho na họ emerae esa no. Evaọ 39 B.C.E., Ogbẹgwae Rom o tẹ rehọ Herọd mu—ohwo Idọm—re ọ jọ ovie Judia. Wọhọ ekuhọ esuo orua Maccabees na, ọ tẹ rehọ Jerusalẹm evaọ 37 B.C.E.
39. Didi erere who wo no ẹkiẹriwo Daniẹl 11:1-19 na ze?
39 Ẹvẹ o rọ isiuru te re ma ruẹ abọ ọsosuọ eruẹaruẹ ivie ivẹ nọ e be họre na nọ i rugba t’otọ! Evaọ uzẹme, ẹvẹ o rọ isiuru te re a kiẹ ikuigbe ikpe 500 riwi anwẹnọ a rọ rehọ ovuẹ eruẹaruẹ na kẹ Daniẹl no je vuhu isu nọ e kerria ọkwa ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre gbe ovie obọ obọze-ọre na! Rekọ, ovuhumuo ivie ivẹ enana i bi nwene nọ ohọre nọ o rọ udevie rai na u bi nwene na te etoke nọ Jesu Kristi ọ rọ jọ otọakpọ na nya rite edẹ mai na. Ma tẹ rehọ eruẹaruẹ enana wawo eware nọ e be via nẹnẹ na, ma ti vuhu ivie ivẹ enana nọ e be họre na mu.
EME WHO VUHUMU?
• Uhie ivie egaga ivẹ vẹ i mu no egaga-esuo Grisi ze, kọ didi ohọre ivie na i muhọ?
• Wọhọ epanọ a ruẹaro eva Daniẹl 11:6, ẹvẹ ivie ivẹ na a rọ “gwọlọ udhedhẹ”?
• Ẹvẹ ohọre na o rọ nyaharo evaọ udevie ọ
Seleucus II gbe Ptolemy III (Daniẹl 11:7-9)?
Antiochus III avọ Ptolemy IV (Daniẹl 11:10-12)?
Antiochus III avọ Ptolemy V (Daniẹl 11:13-16)?
• Eme họ ẹjiroro orọo Cleopatra I avọ Ptolemy V, kọ fikieme ẹjiroro na o je kie? (Daniẹl 11:17-19)?
• Didi erere who wo evaọ ezọgaviẹ kẹ Daniẹl 11:1-19 na?
[Omaa Iyẹrẹ-iruo/Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 228]
IVIE EVAỌ DANIẸL 11:5-19
Ovie obọ Ẹkpẹlobọ-Ọre Ovie obọ Obọze-Ọre
Daniẹl 11:5 Seleucus I Nicator Ptolemy I
Daniẹl 11:6 Antiochus II Ptolemy II
(Laodice aye uwou-orọo) (Berenice ọmọtẹ)
Daniẹl 11:7-9 Seleucus II Ptolemy III
Daniẹl 11:10-12 Antiochus III Ptolemy IV
Daniẹl 11:13-19 Antiochus III Ptolemy V
(Cleopatra I ọmọtẹ) Ọnọ ọ rehọ ẹta riẹ:
Enọ e rehọ ẹta riẹ: Ptolemy VI
Seleucus IV gbe
Antiochus IV
[Uwoho]
Ugho nọ u bi dhesẹ Ptolemy II avọ aye riẹ
[Uwoho]
Seleucus I Nicator
[Uwoho]
Antiochus III
[Uwoho]
Ptolemy VI
[Uwoho]
Ptolemy III gbe enọ e rehọ ẹta riẹ a bọ etẹmpol ọ Horus ọnana eva Idfu, ofẹ Ukpehru Ijipti
[Udhesẹ-oria/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 216, 217]
Odẹ na “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” gbe “ovie obọ obọze-ọre” na i dikihẹ kẹ ivie ẹkpẹlobọ gbe obọze-ọre ẹkwotọ ahwo Daniẹl
MASIDONIA
GRISI
ESIA MINOR
IZRẸL
LIBIA
IJIPTI
ẸTIOPIA
SIRIA
Babilọn
ARABIA
[Uwoho]
Ptolemy II
[Uwoho]
Antiochus Ologbo na
[Uwoho]
Akpala utho nọ a kere izi nọ Antiochus Ologbo na o fihọ
[Uwoho]
Ugho igoru nọ u bi dhesẹ Ptolemy V
[Uwoho]
Unuẹthẹ Ptolemy III, eva Karnak, Ijipti
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 210]
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 215]
Seleucus I Nicator
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 218]
Ptolemy I