Eghale Hayo Eka—U Wo Erarọ!

“Me fi uwhu gbe uzuazọ, oghale gbe eka họ kẹ owhai; fikiere wha rọ uzuazọ, re whai avọ emọ rai a ruẹse zọ.”—IZIEWARIẸ 30:19.

1. Didi ẹgba a rọ kẹ ohwo-akpọ?

JIHOVA ỌGHẸNẸ o ru ona họ omai—emama iwareghẹ ohwo-akpọ riẹ—re ọ jọ ohwo nọ o re ru nevaze. A ma omai wọhọ omama nọ u re ru lele epanọ a kpọ riẹ hẹ, hayo wọhọ robot ho, rekọ a k’omai uvẹ gbe owha-iruo nọ ma re ro ru erarọ obọ mai. (Olezi 100:3) Ahwo ọsosuọ na—Adamu avọ Ivi—a wo ufuoma nọ a rẹ rọ salọ oware nọ a gwọlọ ru, yọ a re guọvunu kẹ Ọghẹnẹ evaọ erarọ rai.

2. Didi erarọ Adamu o ru, kọ eme u no rie ze?

² Ọnọma na ọ rehọ eghale ebẹdẹ bẹdẹ eva otọakpọ aparadase buobu rọ ghale uzuazọ ohwo-akpọ. Kọ fikieme ẹjiroro ọyena o gbe re ti rugba ha? Fikinọ Adamu o ru erarọ ọthọthọ. Jihova o fi uzi onana họ kẹ ọzae na: “Whọ rẹ sae ria ibi ire nọ e rọ ogba na odode; rekọ whọ rẹ re ure ẹriẹ ewoma gbe eyoma na ha, keme eva ẹdẹ nọ whọ re riẹ, who re ti whuẹ.” (Emuhọ 2:16, 17) O hae jọ nọ Adamu ọ salọ nọ o re yoẹme, a hae te ghale ọsẹ gbe oni ọsosuọ mai. Aghẹmeeyo o wha uwhu ze. (Emuhọ 3:6, 18, 19) Fikiere emọ Adamu kpobi a tẹ reuku uwhu.—Ahwo Rom 5:12.

Eghale nọ A ru Lọhọ

3. Ẹvẹ Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ imuẹro inọ ẹjiroro riẹ kẹ ohwo-akpọ o re ti rugba?

³ Jihova Ọghẹnẹ o ru edhere re ẹjiroro riẹ nọ ọ te rọ ghale ohwo-akpọ o rugba uwhremu na. Ọye omariẹ ọ ruẹaro kpahe Ubi, ọ tẹ ruẹaro na evaọ Idẹn nọ: “Me re ti fi egrẹ họ udevie ra avọ aye na, gbe udevie [ubi] ra avọ [ubi] riẹ. Ọ rẹ te nwa owhẹ uzou, whọ vẹ te royẹe ithihrawọ.” (Emuhọ 3:15) Ọghẹnẹ ọ tẹ yaa uwhremu na nọ eghale i re ti te ahwo-akpọ nọ i yoẹme ẹkwoma Ubi nana, ọmọ Abraham.—Emuhọ 22:15-18.

4. Didi ọruẹrẹfihotọ Jihova o ru no re ọ ghale ohwo-akpọ?

⁴ Ubi eyaa oghale ọyena ọ tẹ rọ Jesu Kristi. Kpahe abọ nọ Jesu o ti wo evaọ ọruẹrẹfihotọ Jihova kẹ oghale ohwo-akpọ, Pọl ukọ Oleleikristi na o kere nọ: “Rekọ onana Ọghẹnẹ oro ru uyoyou riẹ gba kẹ omai keme okenọ ma gbẹ jọ erahaizi, Kristi o te whu kẹ omai.” (Ahwo Rom 5:8) Ahwo-akpọ erahaizi nọ i yoẹme kẹ Ọghẹnẹ jẹ rehọ uvẹ aghare idhe ẹtanigbo Jesu Kristi na a rẹ te reawere eghale. (Iruẹru 4:12) Kọ whọ te salọ ẹmeoyo gbe eghale? Aghẹmeeyo ọ rẹ te wha oware nọ o hẹriẹ oma gaga no oghale ze.

Kọ ẹvẹ Kpahe Eka?

5. Eme họ otofa ubiẹme na “eka”?

⁵ Abọdekọ oghale họ eka. Ubiẹme na “eka” u dhesẹ nọ re a ta eme iyoma kpahe ohwo hayo bọwo ohwo na ehao. Ẹme Hibru qela·lahʹ a si rie no qa·lalʹ ze, nọ otofa riẹ gheghe o rọ “jọ vovovo.” Nọ a tẹ rehiẹe ruiruo evaọ abọdekọ riẹ, u dhesẹ ‘ekela’ hayo ‘orivo.’—Iruo-Izerẹ 20:9; 2 Samuẹl 19:43.

6. Didi oware nọ u kie kpahe Elaesha o via kẹle Bẹtẹl anwae?

⁶ Roro kpahe oriruo owojẹ ọkpakpata jọ kpahe eka. Onana o via nọ Elaesha ọruaro Ọghẹnẹ ọ jẹ nya no Jẹriko kpohọ Bẹtẹl. Ekere na o ta nọ: “Nọ ọ jẹ nya eva edhere na, emezae esese jọ i te no eva ẹwho na ze a te bi se ei ẹkoko nọ, ‘Ọfuzou na who gbe kpehru, who gbe kpehru ọfuzou na!’ O te ku oma rẹriẹ, nọ ọ rue rai, ọ tẹ rehọ odẹ ỌNOWO na bọwo ae ehao. Koyehọ edaka eya ivẹ i te no ẹwọ ze, ti kpe emezae udhe uvẹ gbe ivẹ.” (2 Ivie 2:23, 24) Uzedhe eme nọ Elaesha ọ ta nọ ọ la eka na ẹkwoma ehao nọ ọ bọwo emọ nọ i je sei ẹkoko na a fode rai hi. Ghele, eka-unu eyena i w’iruo keme wọhọ ọruaro Ọghẹnẹ nọ o bi ru lele oreva Ọghẹnẹ ọ rehọ odẹ Jihova tae.

7. Eme ọ via kẹ emọ nọ e jẹ rọ Elaesha se ẹkoko, kọ fikieme?

⁷ O wọhọ nọ oware nọ o mae so ẹkoko na ze họ Elaesha ọ whẹ ẹgọ iruo Elaeja h’oma, yọ emọ na a gwọlọ nọ ohwo nọ ọ rehọ ẹta ọruaro ọyena ọ rẹ kẹle ai hi. (2 Ivie 2:13) Re ọ kuyo kẹ avro na sọ ọye ọ ghinẹ rehọ ẹta Elaeja re o je wuhrẹ emoha enana gbe esẹ gbe ini rai uvi adhẹẹ kẹ ọruaro Jihova, Elaesha ọ tẹ bọwo emọ nọ i bi sei ẹkoko na ehao evaọ odẹ Ọghẹnẹ Elaeja. Jihova o te dhesẹ nọ ọ jẹ Elaesha rehọ wọhọ ọruaro riẹ ẹkwoma edaka eya ivẹ nọ o vi no ẹwọ ze re i kpe ise-ẹkoko 42 na. Jihova o te dhesẹ ogaga riẹ kẹ ai fiki ababọ adhẹẹ rai kẹ edhere ẹmeọta nọ o je ro ruiruo okioye evaọ otọakpọ na.

8. Eme ahwo Izrẹl a rọwo nọ a re ru, kọ avọ irẹro eme?

⁸ Eva ikpe jọ nọ i kpemu, emọ Izrẹl a dhesẹ ababọ adhẹẹ otiọye na kẹ eruẹrẹfihotọ Ọghẹnẹ. Enẹ o via: Evaọ 1513 B.C.E., Jihova o dhesẹ aruoriwo kẹ ahwo Izrẹl nọ o ro siwi ai no igbo Ijipti wọhọ ẹsenọ ọ wọ ai họ “ibekpe ugo.” U kri hi, a tẹ yaa nọ a re yoẹme kẹ Ọghẹnẹ. Muẹrohọ epanọ ẹmeoyo o rọ j’obọhọ ewo ọjẹrehọ Ọghẹnẹ. Jihova ọ ta ẹkwoma Mosis inọ: “Otẹrọnọ wha re ghine yo uru mẹ je koko ọvọ mẹ, wha rẹ te jọ efe-agheghọ rọ kẹ omẹ eva udevie erẹwho na kpobi; keme akpọ na kpobi ọ mẹ.” Fikiere ahwo na a tẹ k’uyo avọ imuẹro, inọ: “Eme nọ ỌNOWO na ọ ta kpobi, eye ma re ruẹ.” (Ọnyano 19:4, 5, 8; 24:3) Ahwo Izrẹl a tẹ ta nọ a you Jihova, inọ a rọ oma mudhe kẹe, jẹ yaa nọ a re yo urru riẹ. Ere oruo o rẹ te wha eghale buobu ze.

9, 10. Okenọ Mosis ọ jọ Ugbehru Sainai, eme ahwo Izrẹl a ru, kọ eme o no rie ze?

⁹ Taure a tẹ te rehọ “uziobọ Ọghẹnẹ” kere izi ọrọwokugbe ọyena fihọ akpala itho, u te fo re a fodẹ eka Ọghẹnẹ. (Ọnyano 31:18) Fikieme a jẹ fodẹ eka okpẹtu itieye na? Kọ ogbẹrọnọ emọ Izrẹl na a dhesẹ isiuru inọ a re ru onọ Jihova ọ ta kpobi? Ẹhẹ, evaọ ẹmeunu a gwọlọ eghale, rekọ ẹkwoma iruẹru rai a tẹ salọ edhere nọ o gwọlọ eka.

¹⁰ Evaọ etoke edẹ 40 nọ Mosis ọ jọ Ugbehru Sainai jẹ rehọ Ijaje Ikpe na, emọ Izrẹl a tẹ raha eyaa uyoyou-evifihọ ọsosuọ rai kẹ Jihova. Ikere na e ta nọ: “Nọ ahwo na a ruẹ nọ Mosis ọ be kake no ehru ugbehru ze he, a te koko oma họ nyabru Erọn, a tẹ ta kẹ ẹe nọ, ‘Kparoma re who ru edhọ kẹ omai, e nọ i re ti lele omai; keme Mosis ọnana, ọnọ ọ rehọ omai no otọ Ijipti ze, ma riẹ o nọ o via kẹ ẹe he.’ ” (Ọnyano 32:1) Ọnana họ oriruo ọfa ọrọ ababọ adhẹẹ nọ a dhesẹ kẹ ohwo nọ Jihova o je ro ruiruo evaọ okioye re o su jẹ kpọ ahwo riẹ. A tẹ viẹ emọ Izrẹl họ re a rọ aro kele edhọgọ Ijipti nọ o wha uye tẹ ai okenọ a kpe unuahwo 3,000 rai evaọ ẹdẹ ọvo.—Ọnyano 32:2-6, 25-29.

Ewhowho Eghale gbe Eka

11. Didi ithubro kpahe eghale gbe eka Joshua ọ wha haro?

¹¹ Kẹle urere onya ikpe 40 Izrẹl evaọ igbrẹwọ na, Mosis ọ tẹ fodẹ eghale nọ a ti wo ẹkwoma ẹsalọ edhere ẹmeoyo kẹ Ọghẹnẹ. Ọ tẹ jẹ fodẹ eka nọ emọ Izrẹl a te ruẹ otẹrọnọ a salọ nọ a rẹ ghẹmeeyo kẹ Jihova. (Iziewariẹ 27:11–28:10) U kri hi nọ Izrẹl ọ ruọ Ẹkuotọ Eyaa na no, Joshua ọ tẹ wha ujaje Mosis haro kpahe eghale gbe eka enana. Erua ezeza Izrẹl a dikihẹ owọ Ugbehru Ebal, yọ erua ezeza edekọ a te dikihẹ aro Ugbehru Gẹrizim. Ahwo Livai a te dikihẹ ukiekpotọ nọ o rọ udevie rai. Vevẹ, erua nọ i dikihẹ aro Ugbehru Ebal na a ta nọ ‘Ami’ rọ kẹ eka na, nọ a jọ ofẹ oyena se. Efa a tẹ kuyo kẹ eghale nọ ahwo Livai na a se kẹ enọ e rọ ofẹ Ugbehru Gẹrizim na.—Joshua 8:30-35.

12. Didi eka jọ ahwo Livai na a woro via?

¹² Ma rehiẹe nọ who yo ahwo Livai nọ a ta nọ: “Eka i te ohwo nọ ọ kare hayo ọ ma ẹdhọ, nọ o rọ omuzue rọ kẹ ỌNOWO na, nọ o rọ oware nọ ọwena ọ rehọ abọ ru, ọ tẹ rehọ iẹ vi oria idhere. . . . Eka i te ohwo nọ o riwi ọsẹ gbe oni riẹ vo. . . . Eka i te ohwo nọ o fou oka uwhru ọrivẹ riẹ no. . . . Eka i te ohwo nọ o su ohwo otuaro thọ eva edhere. . . . Eka i te ohwo nọ ọ rẹriẹ uzẹme ọrara, gbe enọ i wo esẹ hẹ, gbe aye-uku. . . . Eka i te ohwo nọ o lele aye ọsẹ riẹ wezẹ, fiki epanọ ọ ruẹ ẹba aye ọsẹ riẹ. . . . Eka i te ohwo nọ o lele karao-karao wezẹ. . . . Eka i te ohwo nọ o lele oniọvo ọmọtẹ riẹ wezẹ, makọ ọmọtẹ ọsẹ riẹ hayo ọmọtẹ oni riẹ. . . . Eka i te ohwo nọ o lele oniaye riẹ wezẹ. . . . Eka i te ohwo nọ ọ lẹlẹ kpe ọrivẹ riẹ. . . . Eka i te ohwo nọ ọ riudi ro kpe oruọzewọ ojihẹ. . . . Eka i te ohwo nọ ọ rọwo koko eme izi nana ha.” Nọ a fodẹ eka ọvuọvo no, erua nọ e rọ aro Ugbehru Ebal na a vẹ ta nọ, “Ami.”—Iziewariẹ 27:15-26.

13. Evaọ ẹme obọ ra, ẹvẹ whọ sae rọ fodẹ eghale jọ nọ ahwo Livai na a whowho?

¹³ Whaọ ma dae rehiẹe nọ who yo eme ọ ahwo nọ e jọ aro Ugbehru Gẹrizim na nọ a kuyo vevẹ kẹ oghale ọvuọvo nọ ahwo Livai na a se via: “Oghale u re ti te owhai eva okpẹwho na, oghale u re ti te owhai eva ogẹ na. Ibi oma rai i re ti wo oghale gbe ibi otọ rai, gbe ibi erao rai, ẹvi ithuru rai, gbe emọ owa erao rai. Oghale u re te ekete ra, gbe oria nọ a jẹ gua ebrẹdi; oghale u re te owhai nọ wha ruọ eva, oghale u ve je te owhai nọ wha ruọ otafe.”—Iziewariẹ 28:3-6.

14. Eme ahwo Izrẹl a re ru re a ruẹsi wo eghale?

¹⁴ Eme họ ehri ewo eghale enana? Ikere na e ta nọ: “Wha te yo uru ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai, wha jẹ rehọ oma totọ koko izi riẹ nọ me je kẹ owhai nẹnẹ na, ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai o re ti ru owhai kpehru vi erẹwho kpobi eva akpọ na. Eghale enana kpobi i ve ti bru owhai ze je bu vi owhai, re wha te yo uru ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai.” (Iziewariẹ 28:1, 2) Ẹhẹ, usiavẹ nọ u re su kpohọ ewo eghale Ọghẹnẹ họ ẹmeoyo kẹ Ọghẹnẹ. Rekọ ẹvẹ kpahe omai nẹnẹ? Kọ ma te salọ eghale gbe uzuazọ ẹkwoma ‘ezọgaviẹ kẹ Jihova’?—Iziewariẹ 30:19, 20.

Eriwo Ọgbagba

15. Didi ugogo ẹme a ru vevẹ eva oghale nọ a kere fihọ Iziewariẹ 28:3 na, kọ ẹvẹ ma sai ro wo erere noi ze?

¹⁵ Joma roro kpahe eghale jọ nọ ohwo Izrẹl ọ rẹ reawere rai nọ o te yoẹme kẹ Jihova. Wọhọ oriruo, Iziewariẹ 28:3 ọ ta nọ: “Oghale u re ti te owhai eva okpẹwho na, oghale u re ti te owhai eva ogẹ na.” Re Ọghẹnẹ ọ ghale ohwo o rọ oma hwa oria jọ hayo akiruo jọ họ. Ahwo jọ a rẹ sae kare ufuoma evaọ iyero rai, ẹsejọ fikinọ a be rria oria nọ o kare okọ hayo orẹwho nọ ẹmo ọ tahaku no. Amọfa a rẹ sai wo isiuru ẹgọ Jihova evaọ oria ọfa. Ezae Ileleikristi jọ a rẹ sae moyẹlẹ fikinọ a rẹ te rehọ ai mu wọhọ idibo iriruo hayo ekpako evaọ ukoko na ha. Eva ẹsejọ, udu u re no eyae Ileleikristi awọ fikinọ uvẹ u te kẹ ai nọ a rẹ rọ jọ iruo-odibọgba oke kpobi wọhọ ekobaro hayo imishọnare he. Ghele, ohwo nọ ọ ‘gaviezọ kẹ urru Jihova kpobi jẹ rọ oma totọ koko eware nọ ọ gwọlọ kpobi’ o re ti wo oghale enẹna je rri te ebẹdẹ bẹdẹ.

16. Ẹvẹ ukoko Jihova nẹnẹ ọ be rọ ruẹ ehri-uzi nọ ọ rọ Iziewariẹ 28:4?

¹⁶ Iziewariẹ 28:4 ọ ta nọ: “Ibi oma rai i re ti wo oghale gbe ibi otọ rai, gbe ibi erao rai, ẹvi ithuru rai, gbe emọ owa erao rai.” Ubiẹme Hibru nọ a rọ fa “rai” u dhesẹ nọ onana o rẹ te via kẹ kohwo kohwo Izrẹl nọ o yoẹme. Kọ ẹvẹ kpahe idibo ẹmeoyo Jihova nẹnẹ? Ẹvi gbe ẹnyaharo akpọ soso nọ o rọ ukoko Isẹri Jihova na o rọ fiki oghale Ọghẹnẹ evaọ omodawọ iwhowho emamọ usi Uvie na nọ i bu vi 5,000,000. (Mak 13:10) Yọ irẹro ẹvi ologbo ọ riẹ keme ahwo nọ a bu vi 13,000,000 ae a nyaze Ehaa Emuowọwọ Olori na eva 1995. Kọ whọ be reawere eghale Uvie na?

Erarọ Izrẹl U Wo Ẹhẹriẹ

17. Re eghale hayo eka i ‘vihọ’ o rọ oma hwa eme?

¹⁷ Ẹme na họ, eghale i re ti lele ohwo Izrẹl nọ o yoẹme. A yaa nọ: “Eghale enana kpobi i ve ti bru owhai ze je bu vi owhai.” (Iziewariẹ 28:2) Epọvo na re, a ta kpahe eka nọ: “Eka enana kpobi i ve ti bru owhai ze, e vẹ jọ uzou rai.” (Iziewariẹ 28:15) Otẹrọnọ whọ jọ omọvo ahwo Izrẹl evaọ oke anwae, kọ eghale e hai ‘vihọ’ kẹ owhẹ manikọ eka? Oyena o hae te roma hwa sọ who yoẹme kẹ Ọghẹnẹ hayo whọ ghẹmeeyo kẹe.

18. Ẹvẹ ahwo Izrẹl na a hae rọ whaha eka?

¹⁸ Eva Iziewariẹ 28:15-68, iyẹrẹ edada aghẹmeeyo a fi rai họ otọ wọhọ eka. Ejọ e nwane rọ abọdekọ eghale rọ kẹ ẹmeoyo ahwo nọ a kele eva Iziewariẹ 28:3-14. Ẹsibuobu, ahwo Izrẹl a vu iyẹrẹ edada eka keme a salọ egagọ erue. (Ẹzra 9:7; Jerimaya 6:6-8; 44:2-6) Ẹvẹ o d’ohwo te! A hae whaha idhọvẹ eyena otẹrọnọ a ru emamọ erarọ, ọrọ ẹmeoyo kẹ izi gbe ijaje woma Jihova, enọ i dhesẹ vevẹ oware nọ u woma gbe onọ u yoma. Ahwo buobu nẹnẹ na a be ruẹ uye edada gbe okpẹtu keme a sa nọ a re veghe uzou kẹ ijaje Ebaibol ẹkwoma omadhehọ egagọ erue, igberẹ-ibro, ogbẹlọ ibimu, idieda-vrẹoma, gbe eware itieye na. Wọhọ ohwo Izrẹl hayo Juda oke anwae, erarọ iyoma itieye na o rẹ wha ababọ ọjẹrehọ Ọghẹnẹ ze gbe edada iroro nọ i fo ho.—Aizaya 65:12-14.

19. Dhesẹ iyero nọ a reawere rai nọ Juda gbe Izrẹl a sa nọ a re yoẹme kẹ Jihova.

¹⁹ Eghale e jọ buobu yọ omofọwẹ o jariẹ okenọ Izrẹl a je yoẹme kẹ Jihova. Wọhọ oriruo, kpahe edẹ Solomọn Ovie na, ma se nọ: “Ahwo Juda gbe ahwo Izrẹl a jọ buobu wọhọ uwẹkpẹ abade; a jẹ re da yọ a [be] were eva. . . . Ahwo Juda avọ ahwo Izrẹl a te wo omofọwẹ nọ umuo Dan ri te Biẹsheba, yọ ohwo kpobi ọ jọ otọ vaene gbe ure-fig riẹ, evaọ edẹ Solomọn kpobi.” (1 Ivie 4:20-25) Makọ evaọ oke Devidi Ovie na dede, okenọ ewegrẹ Ọghẹnẹ buobu e jẹ wha ohọre ze, orẹwho na a ruẹ uketha gbe oghale Jihova nọ a sa nọ a re yoẹme kẹ Ọghẹnẹ uzẹme na.—2 Samuẹle 7:28, 29; 8:1-15.

20. Didi evaifihọ Ọghẹnẹ o wo kpahe ahwo-akpọ?

²⁰ Kọ who ti yoẹme kẹ Ọghẹnẹ, manikọ whọ te ghẹmeeyo kẹe? Ahwo Izrẹl na a wo erarọ. Dede nọ mai kpobi a reuku iroro emuemu mi Adamu, ma wo okẹ erarọ re. Ghelọ Setan, akpọ omuomu ọnana, gbe sebaẹgba mai, ma rẹ sae ru emamọ erarọ. Ofariẹ, u mu Ọnọma omai ẹro inọ evaọ oka odawọ kpobi, ahwo jọ a rẹ te jariẹ nọ a ti ru emamọ erarọ, orọnikọ evaọ ẹmeunu ọvo ho rekọ evaọ iruẹru rai. (1 Pita 5:8-10) Kọ whọ te jọ usu rai?

21. Eme ma te t’ẹme te evaọ uwuhrẹ nọ otha?

²¹ Evaọ uzoẹme obaro na, ma te sae rehọ iriruo anwae na wawo uruemu gbe iruẹru mai. Jọ mai omomọvo ọ riẹ uyo kpahe kẹ eme Ọghẹnẹ ẹkwoma Mosis: “Me fi uwhu gbe uzuazọ, oghale gbe eka họ kẹ owhai; fikiere wha rọ uzuazọ, re whai avọ emọ rai a ruẹse zọ.”—Iziewariẹ 30:19.

Ẹvẹ Whọ te k’Uyo?

◻ Ẹvẹ Jihova o ro ru eghale lọhọ no kẹ ahwo-akpọ nọ e raha uzi?

◻ Eme họ eka?

◻ Ẹvẹ ahwo Izrẹl a hai ro wo eghale viukpe eka?

◻ Didi eghale Izrẹl a reawere rai fikinọ a yoẹme kẹ Ọghẹnẹ?

[Picture on page 6]

Emọ Izrẹl a kokohọ aro Ugbehru Gẹrizim gbe Ugbehru Ebal

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.