Kọ A Ti Siwi Owhẹ Okenọ Ọghẹnẹ Ọ Tẹ J’owọ?
“A gbẹ kpẹre edẹ eyena ha, a hẹ sai siwi ohwo ọvo ho; rekọ fiki epa enọ a sanọe a jẹ te kpẹre edẹ eyena.”—MATIU 24:22.
1, 2. (a) Fikieme o jẹ rọ oware aruro re a wo isiuru kpahe obaro mai? (b) Isiuru nọ u notọ ze u wo abọ evaọ enọ ilogbo vẹ?
ẸVẸ who wo isiuru kpahe omobọ ra te? Ahwo buobu nẹnẹ a re wo isiuru omobọ rai vrẹta, a rẹ ruawa omobọ rai ọvo. Ghele, Ebaibol na o mukpahe emamọ isiuru kpahe oware nọ u kpomahọ omai hi. (Ahwo Ẹfẹsọs 5:33) Oyena u kugbe isiuru kpahe obaro mai. Fikiere o rẹ jọ oware aruro k’owhẹ re whọ gwọlọ riẹ oware nọ obaro ra o rọ. Kọ who wo isiuru na?
2 O rẹ sai mu omai ẹro nọ ikọ Jesu a wo oghẹrẹ isiuru otiọye kpahe obaro rai. (Matiu 19:27) O sae jọ nọ fikioye imane rai a rọ jọ kugbe Jesu eva Ugbehru Olivi na. A tẹ nọ inọ: “Ta kẹ omai, oke ovẹ eware enana i re ti ruẹ, nọ eware enana kpobi i bi ti ruẹ na eme ọ rẹ te jọ oka?” (Mak 13:4) Jesu ọ tehe ezọ di kẹ uvi isiuru eware nọ i fo kpahe obaro ho—isiuru rai gbe omai. Evaọ ẹwẹwariẹ o te dhesẹ epanọ eviavia obaro na i ti ro kpomahọ ilele riẹ gbe oware nọ ekuhọ riẹ o rẹ te jọ.
3. Fikieme ma je fi uyo Jesu họ iruo kpahe oke mai na?
3 Uyo Jesu o kẹ aruọruẹ nnọ orugba ologbo riẹ o te jọ oke mai na. Ma rẹ sae ruẹ onana no emo akpọ soso ze gbe ozighi efa evaọ ikpe-udhusoi mai na, enuhu-etọ nọ e raha izuazọ nọ a re kele he, ohọo nọ o be wha ẹyao gbe uwhu tha, gbe eyao—no ẹyao ọtehekọ 1918 rite AIDS ọgbọna. Ghele, iyo Jesu buobu i wo orugba nọ u su kpohọ je kugbe ọraha nọ ahwo Rom a raha Jerusalẹm evaọ 70 C.E. Jesu ọ vẹvẹ ilele riẹ unu nọ: “Wha yọrọ oma rai; keme a rẹ te rehọ owhai kẹ ogbẹguae; a vẹ te fa owhai eva iwou-egagọ; wha re ti dikihẹ aro eba gbe ivie fiki mẹ, kpere ojọ isẹi kẹ ae.”—Mak 13:9.
Oware nọ Jesu Ọ Ruẹaro Riẹ, gbe Oware nọ O Via
4. Didi inuevẹvẹ jọ e rọ uyo Jesu?
4 Jesu ọ nya thabọ vi aruọruẹ kpahe oghẹrẹ nọ amọfa a ti ru ilele riẹ. Ọ ja rae riẹ kpahe epanọ u fo nọ ae omarae a re ruẹ. Wọhọ oriruo: “Okenọ wha ruẹ oware aghọ ufofe nọ a fihọ oria nọ ufori hi (jọ ọnọ o bi sei ọ riẹ otọ riẹ), kẹsena enọ e rọ obọ Judia a vẹ te dhẹ kpobọ igbehru.” (Mak 13:14) Oghẹrẹ ẹme ọvo na eva Luk 21:20 o ta nọ: “Rekọ . . . wha rẹ te ruẹ Jerusalem nọ itu ẹmo ewariẹ họ.” Ẹvẹ oyena u ro rugba eva orugba ọsosuọ riẹ?
5. Eme ọ via evaọ udevie ahwo Ju nọ e jọ Juda evaọ 66 C.E.?
5 The International Standard Bible Encyclopedia (1982) o ta k’omai nọ: “Ahwo Ju a je veghe uzou evaọ otọ esuo Rom yọ enọ i je su ai na a je ru ozighi gaga, geva gaga, avọ ofruriọ. Ọkparesuọ aro koko o tẹ bẹre lahwe evaọ A.D. 66. . . . Ẹmo o te muhọ okenọ Imuọwhọ a vẹ ruọ Masada yọ, eva otọ Menahem, a te tunye ruọ Jerusalẹm. Okiọvo na a te kpe ahwo Ju nọ e jọ orẹwho nọ osu Caesarea o je su, yọ usi ikpakpe nana o tẹ vaha ruọ orẹwho na soso. Igho kpokpọ nọ a ru a te kpoka ọ Ukpe 1 rite Ukpe Avọ 5 họ ai evaọ etoke ọwọsuọ na.”
6. Eme ọkparesuọ Ju o lẹliẹ ahwo Rom ru?
6 Ogbaẹmo avọ Ikpegbivẹ Rom eva otọ Cestius Gallus a te thihi no Siria ze, a tẹ raha Galili gbe Judia no, a tẹ họrọ mu okpẹwho na, a te tube wohọ ofẹ “Jerusalem okpẹwho ọrẹri na.” (Nehemaya 11:1; Matiu 4:5; 5:35; 27:53) Re a ru ẹme na kpẹre, obe na The Roman Siege of Jerusalem o ta nọ: “Eva edẹ isoi ahwo Rom a rọ daoma re a gadiẹ ugbẹhẹ na, rekọ oke nọ a dao riẹ kpobi ahwo ẹwho na a vẹ họrọ mu ai. Uwhremu na enọ e be họrọ ai na, fikinọ a sa rai egbọlọ thesiwa no, oma o tẹ lọhọ ai. Avọ ojese nọ a ma ekru—ona nọ a rẹ rọ gba ejese kugbe re a rehọ ai tu uzou re a ruẹse thọ omarai—isoja Rom a tẹ vẹ ruọ ugbẹhẹ na jẹ gwọlọ tu erae họ unuẹthẹ na. Idudu o te whuẹ ruọ egbaẹmo edekọ na oma.” Ileleikristi nọ e jọ okpẹwho na a sae kareghẹhọ eme Jesu je vuhumu nọ oware otọtọ u dikihẹ oria ẹri na no.a Rekọ nọ a wariẹ okpẹwho na họ no na, ẹvẹ Ileleikristi itieye na a sae rọ dhẹ vabọ, wọhọ epanọ Jesu ọ hrẹ na?
7. Okenọ a nya kẹle obokparọ no evaọ 66 C.E., eme ahwo Rom a ru?
7 Ogbiku nọ a re se Flavius Josephus o gbiku nọ: “Cestius [Gallus], nọ ọ riẹ kpahe uduama hayo iroro ahwo nọ a ko họ na ha, idudhe na o te se isoja riẹ re a kuoma rẹriẹ, o te gbabọ kẹ obokparọ na dede nọ a fi rie kparobọ họ, o te mu dhẹ no Okpẹwho na.” (The Jewish War, II, 540 [xix, 7]) Fikieme Gallus o je kuoma rẹriẹ? Makọ oware nọ o soriẹ ze kpobi, oma kurẹriẹ riẹ o kuvẹ kẹ Ileleikristi na re a yoẹme kẹ ujaje Jesu re a dhẹ kpobọ igbehru na kẹ esiwo.
8. Ẹvẹ ohọre avivẹ nọ ahwo Rom a kpare ziọ Jerusalẹm o jọ, kọ eme ahwo nọ a zọ a rọ ẹro ruẹ?
8 Ẹmeoyo o siwi uzuazọ. U kri hi ahwo Rom a tẹ wọ ẹmo ze re a ku ọwọsuọ na họ. Ẹgwae ẹmo nọ Titus Osu na ọkobaro riẹ u kuhọ avọ Jerusalẹm nọ a wariẹ họ, no April rite August 70 C.E. Udu u re no ohwo awọ nọ o te se kpahe oghẹrẹ nọ Josephus o dhesẹ oja nọ ahwo Ju a re. U te no ahwo nọ a kpe eva okenọ a jẹ họre ahwo Rom, ahwo Ju efa a whu eva obọ ahwo Ju nọ e jẹ họre, yọ fiki olahiẹ ohọo a te mu ahwo họ ẹriọ. Evaọ etoke obokparọ ahwo Rom na, ahwo Ju nọ a bu te 1,100,000 a whu.b Evaọ usu ahwo 97,000 nọ e zọ, a te kpe ejọ no vẹrẹ vẹrẹ; a te mu edekọ kpohọ igbo. Josephus ọ ta nọ: “Enọ e kpako vrẹ ikpe ikpegbihrẹ a rehọ ẹgbregba kare ai a te vi ai kpohọ iruo egaga evaọ Ijipti, Titus ọ tẹ rehọ ibuobu rai kpohọ ikpewho na re a jọ evaọ afe arozaha whu uwhu ọgbọdọ hayo erao ijihẹ.” Nọ a bi roro epanọ a re ru edekọ na, ohọo u te kpe ahwo 11,000 nọ a fihọ uwou-odi whu.
9. Fikieme Ileleikristi a gbẹ ruẹ oware nọ ahwo Ju a ruẹ hẹ, rekọ enọ vẹ i gbe kiọkọ?
9 Ileleikristi a rẹ ghọghọ nnọ a yoẹme kẹ unuovẹvẹ Olori na jegbe nọ a dhẹ no okpẹwho na no taure egbaẹmo Rom a te ti zihe ze. Fikiere a tẹ zọ no abọ oware nọ Jesu o se ‘uye ulogbo oghẹrẹ onọ o te via no emuhọ akpọ na ze rite okioye he, hayo kọ o gbẹ te wariẹ via’ kẹ Jerusalẹm ho. (Matiu 24:21) Jesu o fibae nọ: “A gbẹ kpẹre edẹ eyena ha, a hẹ sai siwi ohwo ọvo ho; rekọ fiki epa enọ a sanọe a jẹ te kpẹre edẹ eyena.” (Matiu 24:22) Eme oyena u dhesẹ evaọ oke oyena, kọ eme u dhesẹ enẹna?
10. Didi otofa ma jẹ rọ kẹ Matiu 24:22 vẹre?
10 Evaọ oke anwae a ru rie vevẹ nọ ‘ahwo nọ a ti siwi’ u dhesẹ ahwo Ju enọ e zọ no uye nọ u te Jerusalẹm na evaọ 70 C.E. Ileleikristi na a dhẹ noi, fikiere Ọghẹnẹ ọ rẹ sae kuvẹ kẹ ahwo Rom re a wha ọraha ọkpakpata ze. Ẹme na họ, fiki uzẹme na nọ ‘enọ a salọ na’ a gbẹ rọ awa ha, a rẹ sai bru edẹ uye na kpẹre, kuvẹ re ‘ahwo’ Ju jọ a zọ. O wọhọ nọ ahwo Ju nọ e zọ na i dikihẹ kẹ ahwo nọ e te zọ evaọ uye ulogbo nọ o be nyaze evaọ edẹ mai na.—Eviavia 7:14.
11. Fikieme o jẹ wọhọ nọ a rẹ wariẹ roro kpahe otofa nọ a kẹ Matiu 24:22 na?
11 Kọ odhesẹvia yena o rọwo kugbe oware nọ o via evaọ 70 C.E.? Jesu ọ ta nọ a ti ‘siwi ahwo’ jọ no uye na. Kọ whọ sae rehọ ubiẹme ọ ‘azọ’ dhesẹ ahwo 97,000 nọ e zọ na, enọ idu buobu rai i ti whu uwhremu na fiki ohọo hayo enọ a jọ afe aroza kpe? Josephus ọ ta kpahe afe aroza jọ, eva Caesarea nọ: “Unu ahwo nọ a whu nọ a jẹ họre kugbe erae ijihẹ hayo enọ e jẹ họre omoma rai hayo enọ a rọ errae mahe kpe a bu vi 2,500.” Dede nọ a whu evaọ okenọ a wariẹ okpẹwho na họ họ, ma rẹ sae ta nọ a ‘zọ’ họ. Yọ kọ Jesu o ti riwi ai wọhọ ahwo nọ a zọ avọ evawere evaọ ‘uye ulogbo’ nọ o be tha na?
Ahwo nọ E Zọ—Oghẹrẹvẹ?
12. Amono họ ‘enọ a salọ’ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ enọ Ọghẹnẹ o wo isiuru kpahe?
12 Eva 70 C.E., Ọghẹnẹ o gbe rri emotọ ahwo Ju na wọhọ ahwo riẹ hẹ. Jesu o dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ se orẹwho na no yọ ọ te kuvẹ re okpẹwho riẹ, etẹmpol riẹ, gbe eyero egagọ riẹ i te oba. (Matiu 23:37–24:2) Ọghẹnẹ ọ tẹ salọ orẹwho okpokpọ, Izrẹl ẹzi. (Iruẹru 15:14; Ahwo Rom 2:28, 29; Ahwo Galesha 6:16) Enọ i ru onana gba họ ezae gbe eyae nọ a salọ no erẹwho kpobi ze nọ a kẹ ẹzi ọfuafo. (Matiu 22:14; Jọn 15:19; Iruẹru 10:1, 2, 34, 35, 44, 45) Ikpe jọ nọ i kpemu taure Cestius Gallus ọ tẹ te wọ ohọre ze, Pita o kere se “enọ Ọghẹnẹ Ọsẹ na ọ sanọ je ro mu, Ẹzi Ẹri na o te je ru ae fo.” Ahwo itieye nọ a kẹ ẹzi na a rọ “ahwo nọ a sanọ rehọ, ọkwa-ozerẹ orua-uvie, orẹwho ọrẹri.” (1 Pita 1:1, 2; 2:9, ẹjẹlẹ ibieme na ọmai.) Ọghẹnẹ ọ rẹ te rehọ ahwo itieye nọ a salọ na kpohọ obọ odhiwu re a su kugbe Jesu.—Ahwo Kọlọsi 1:1, 2; 3:12; Taitọs 1:1; Eviavia 17:14.
13. Otofa vẹ eme ọ Jesu eva Matiu 24:22 o wo?
13 Evuhumuo enọ a salọ na u wo obufihọ, keme Jesu ọ ruẹaro nọ a re ti bru edẹ uye ulogbo na kpẹre ‘fiki enọ a salọ na.’ Ubiẹme Grik nọ a rọ fa “fiki” a sae jẹ tae nọ “onana jabọ” hayo “fiki . . . onana.” (Mak 2:27; Jọn 12:30; 1 Ahwo Kọrint 8:11; 9:10, 23; 11:9; 2 Timoti 2:10; Eviavia 2:3) Fikiere Jesu ọ be ta nọ, ‘Ajokpanọ a bru edẹ eyena kpẹre, a re ti siwi ohwo ọvo ho; rekọ fiki ahwo nọ a salọ na jabọ a je ti bru edẹ eyena kpẹre.’c (Matiu 24:22) Kọ oware jọ o via nọ o wha ewoma ze hayo nọ o rọ ‘fiki’ Ileleikristi nọ a salọ nọ a ko họ evaọ Jerusalẹm?
14. Ẹvẹ a ro siwi ‘ahwo’ eva okenọ ogbaẹmo Rom a kuoma rẹriẹ idudhe no Jerusalẹm evaọ 66 C.E.?
14 Kareghẹhọ nọ evaọ 66 C.E., ahwo Rom a nya ẹkuotọ na kpobi du, a tẹ rehọ ofẹ ehru Jerusalẹm, a tẹ vẹ ro ugbẹhẹ na. Josephus ọ ta nọ: “Otẹrọnọ ọ gbẹ dina thihakọ omojọ ọ hae fi Okpẹwho na kparobọ ẹsiẹvo.” Nọ omara, ‘Fikieme ogbaẹmo ọgaga Rom a je gbabọ kẹ ohọre na je “mu dhẹ” ’? Rupert Furneaux, ọnọ ọ riẹ ziezi kpahe ikuigbe ẹmuofio, ọ ta nọ: “Ogbiku ọvuọvo ọ riẹ hẹ nọ ọ rẹ kẹ emamọ ẹjiroro oware nọ o soriẹ nọ Gallus ọ jẹ jiroro ọgaga gbe oyoma otiọye.” Ghele oware nọ o soriẹ ze kẹhẹ, a bru uye na kpẹre. Ahwo Rom na a te kuoma rẹriẹ, avọ ahwo Ju nọ a be họrọ mu ai nọ a be dhẹ zihe na. Kọ ẹvẹ kpahe Ileleikristi nọ a kẹ ẹzi ‘enọ a sanọ’ nọ a ko họ ẹwho na? Obọ nọ a sino ẹwho na u dhesẹ nọ a siwi rai no ikpakpe nọ o via evaọ etoke uye na. Fikiere, Ileleikristi eyena enọ i wo erere no ebru kpẹre uye 66 C.E. na ae họ ‘ahwo’ nọ Matiu 24:22 ọ fodẹ nọ a zọ na.
Eme Ọ Rọ Obaro k’Owhẹ?
15. Fikieme whọ jẹ sae ta nọ Matiu uzou 24 o rẹ mai wo isiuru evaọ edẹ mai na?
15 Ohwo jọ ọ sae nọ inọ, ‘Fikieme me je wo isiuru kpahe oruvẹ eme Jesu enana?’ Whaọ, eware buobu e soriẹ nọ a jẹ rọwo inọ eruẹaruẹ Jesu i wo orugba ologbo ọfa, rro vi oware nọ o via rite je kugbe etoke 70 C.E.d (Wawo Matiu 24:7; Luk 21:10, 11; Eviavia 6:2-8.) Eva ikpe buobu, Isẹri Jihova a ta usiuwoma no inọ orugba ologbo nọ ọ be via evaọ oke mai na u dhesẹ nọ ma bi rẹro ‘uye ulogbo’ nọ ọ mae rro eva obaro. Evaọ oke oyena, ẹvẹ eme ọ eruẹaruẹ eva Matiu 24:22 i ti ro rugba?
16. Didi uzẹme uduotahawọ Eviavia ọ kẹ kpahe uye ulogbo nọ o be tha na?
16 Ole udhukpe nọ uye Jerusalẹm na o vrẹ no, Jọn ukọ na o te kere obe Eviavia. O tẹ kẹ imuẹro nọ uye ulogbo o rọ obaro. Yọ, nọ ma wo isiuru kpahe oware nọ o rẹ via kẹ omobọ mai na, udu o rẹ sai kiowhẹ vi re whọ riẹ nọ a jọ Eviavia k’omai imuẹro aruọruẹ nọ ahwo jọ a rẹ te zọ no uye ulogbo nọ o be tha na. Jọn ọ ruẹaro kpahe “otu obuobu . . . nọ i no erẹwho kpobi ze, erua gbe ahwo gbe erọo-unu.” Amono ye? Urru jọ no obọ odhiwu ze o kẹ uyo nọ: “Enana yọ enọ i no uye [ulogbo na ze].” (Eviavia 7:9, 14) Ẹhẹ, ae họ ahwo nọ e te zọ! Eviavia o te je dhesẹ k’omai oghẹrẹ nọ eware e te nya riwẹ evaọ uye ulogbo nọ o be tha na gbe oghẹrẹ nọ Matiu 24:22 o ti ro rugba.
17. Eme abọ emuhọ uye ulogbo na o ti kugbe?
17 Abọ emuhọ ọrọ uye onana o te jọ ohọre nọ a te họre ogberẹ uwoho nọ a re se “Babilọn ologbo” na. (Eviavia 14:8; 17:1, 2) O dikihẹ kẹ egagọ erue akpọ na soso, avọ Kristẹndọm nọ ọ rọ abọ ologbo riẹ nọ ọ mae riabe. Wọhọ epanọ Eviavia 17:16-18 o fi rie họ, Ọghẹnẹ o re ti fi ei họ udu isu na re a họre ogberẹ uwoho na.e Dai roro kpahe oghẹrẹ nọ o te jọ oma enọ Ọghẹnẹ ọ ‘salọ’ nọ a kẹ ẹzi na gbe erivẹ rai, “otu obuobu” na. Nọ ohọre omukpahe egagọ onana o be nyaharo na, o te wọhọ nọ a ti voho egagọ kpobi no, kugbe ahwo Jihova.
18. Ẹvẹ o jẹ wọhọ nọ ‘ohwo’ ọvo ọ te zọ evaọ abọ emuhọ uye ulogbo na ha?
18 Etenẹ eme Jesu nọ a rẹ ruẹ eva Matiu 24:22 i ti jo wo orugba ologbo. Epanọ o wọhọ nọ enọ a salọ evaọ Jerusalẹm a jọ awa na, o te wọhọ nọ idibo Jihova a rọ awa inọ a te raha ai no evaọ ohọre omukpahe egagọ na, epaọ ẹsenọ ohọre yena o te raha ‘ahwo’ Ọghẹnẹ kpobi no. Ghele, joma wo oware nọ o via kpemu evaọ 66 C.E. họ iroro. A bru uye nọ ahwo Rom a wha ze na kpẹre, nọ o kuvẹ ulogbo re ahwo Ọghẹnẹ nọ a salọ enọ a kẹ ẹzi na a ruẹse dhẹ jẹ jọ uzuazọ. Fikiere, o rẹ sai mu omai ẹro nọ ohọre omukpahe egagọ na a te kẹe uvẹ re o kpe ukoko akpọ soso orọ egegagọ uzẹme he. O te via kpata kpata, epaọ “eva ẹdọvo.” Eva oghẹrẹ jọ, a ti bru rie kpẹre, a te kẹe uvẹ re o wha ẹjiroro riẹ kpobi haro ho, re ahwo Ọghẹnẹ a sae ‘zọ.’—Eviavia 18:8.
19. (a) Nọ abọ ọsosuọ uye ulogbo na o tẹ vrẹ no, eme u ti dhesẹ oma via vevẹ? (b) Eme onana u ti su kpohọ?
19 Ekwakwa efa erọ ukoko otọakpọ Setan Ẹdhọ na e te gbẹ jọ ubroke tao, bi weli uwhu egagọ ogberẹ rai. (Eviavia 18:9-19) Uwhremu na, a ve ti muẹrohọ nọ idibo uzẹme Ọghẹnẹ a kiọkọ, ‘nọ e be rria avọ ufuoma, a bọ igbẹhẹ wariẹ ẹwho rai hi’ yọ a wọhọ ahwo nọ a re mu lọ lọlọhọ. Ẹvẹ eware igbunu nọ a te ruẹ e rro te! Nọ ọ te jowọ kpahe ohọre nọ a te wọ bru idibo riẹ, Ọghẹnẹ o re ti tovrẹ evaọ ẹdhoguo ewegrẹ riẹ evaọ abọ urere uye ulogbo na.—Izikiẹl 38:10-12, 14, 18-23.
20. Fikieme abọ avivẹ uye ulogbo na u gbe ti ro fi ahwo Ọghẹnẹ họ ọza ha?
20 Abọ avivẹ ọrọ uye ulogbo onana o rẹ te wọhọ oware nọ o via kẹ Jerusalẹm gbe ahwo riẹ evaọ ohọre avivẹ nọ ahwo Rom a wọ ze evaọ 70 C.E. O rẹ te jọ “uye obẹbẹ ruaro . . . u tioye o te jọ no emuhọ akpọ na ze ri te [okioye he], ijo, o gbẹ sae jọ ofa ha.” (Matiu 24:21) O rẹ sai mu omai ẹro inọ enọ Ọghẹnẹ ọ salọ gbe erivẹ rai a te jọ oria ọza ha. Oh, orọnikọ a te dhẹ kpohọ oria jọ họ. Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ evaọ Jerusalẹm a rẹ sae dhẹ no okpẹwho ọyena kpohọ obọ igbehru, wọhọ obọ Pella evaọ abọdekọ Jọdan. Eva obaro, Isẹri ẹrọwọ Ọghẹnẹ a rẹ te vaha ruọ akpọ na soso, fikiere azọ ọ rẹ te jọ ẹdhẹ kpohọ oria jọ họ.
21. Ono ọ te họre ohọre urere na, kọ eme u ti noi ze?
21 Orọnikọ obọ ahwo Rom hayo ukoko ohwo-akpọ jọ ọraha na o ti no ze he. Ukpoye, obe Eviavia u dhesẹ egbaẹmo ikpakpe na wọhọ nọ obọ odhiwu a nọze. Ẹhẹ, abọ urere uye ulogbo na a te whae haro, orọnikọ ẹkwoma ogbaẹmo ohwo-akpọ họ, rekọ “Ẹme Ọghẹnẹ Na,” Ovie na Jesu Kristi, avọ ‘egbaẹmo obọ odhiwu’ nọ i bi leliei, kugbe Ileleikristi nọ a kẹ ẹzi nọ e kparoma ze no. “Ovie ivie gbe Olori ilori” na ọ te wha ikpakpe haro onọ o te rro vi onọ ahwo Rom a ru evaọ 70 C.E. O re ti si ahwo-akpọ nọ e be wọso Ọghẹnẹ kpobi no—ivie, iletu ẹmo, emuyẹ gbe erigbo, esese gbe ilogbo. Makọ ikoko ohwo-akpọ erọ akpọ Setan kpobi i ti te oba.—Eviavia 2:26, 27; 17:14; 19:11-21; 1 Jọn 5:19.
22. Evaọ edhere ọfa vẹ a ti ro siwi ‘ahwo’?
22 Kareghẹhọ nọ ‘ahwo,’ te erọ ikiọkotọ nọ a kẹ ẹzi gbe erọ “otu obuobu” na, a ti siwi ai no evaọ okenọ a te raha Babilọn Ologbo na kpata kpata, riẹriẹriẹ evaọ abọ ọsosuọ uye na. Epọvo na eva uye urere na, ‘ahwo’ nọ e dhẹ kpohọ abọ Jihova a rẹ te zọ. Ẹvẹ onana u ti wo ohẹriẹ te no oware nọ o via kẹ ọwọsuọ ahwo Ju evaọ 70 C.E.!
23. Eme ‘ahwo’ nọ a zọ a ti rri kpohọ?
23 Evaọ eroro kpahe obaro ra gbe orọ ahwo nọ who you, muẹrohọ oware nọ a yeyaa riẹ eva Eviavia 7:16, 17: “Ohọo gbe uruame u gbe ti kpe ai ofa ha; ẹroro uvo gbe ọdha, ogbe mu ai ofa ha. Keme Omogodẹ nọ ọ rọ udevie akaba uvie na ọye họ osu rai, ọye o re ti su ai kpohọ oria eyeri ame uzuazọ; Ọghẹnẹ o ve ti ririe irui rai no.” Uzẹme, oyena ghinọ ‘azọ’ evaọ edhere igbunu, ribri.
[Footnotes]
a Rri Uwou-Eroro Na ọrọ June 1, 1996, ewẹ-ebe 24-29.
b Josephus ọ ta nọ: “Okenọ Titus ọ ruọ okpẹwho na akpọ u te gbei unu eva epanọ a bọ okpẹwho na ga te . . . Ọ tẹ tehe enu nọ: ‘Ọghẹnẹ ọ jọ abọ mai; Ọghẹnẹ họ ọnọ o fi ahwo Ju nọ e jọ eria egaga enana họ omai abọ; kọ eme obọ ohwo-akpọ hayo ekwakwa emo e hae sai ru iwou ikpehru enana?’ ”
c Avọ isiuru, ukere Shem-Tob ọrọ Matiu 24:22 ọ rehọ ubiẹme Hibru ‘a·vurʹ ruiruo, nọ otofa riẹ o rọ “onana jabọ, fikinọ, re a ruẹse.”—Rri uzoẹme nọ u kpemu na, ẹwẹ-obe avọ 7.
d Rri Uwou-Eroro Na ọrọ February 15, 1994 (ọrọ Oyibo), ewẹ-ebe avọ 11 gbe 12, gbe etehe nọ ọ rọ ewẹ-ebe avọ 14 gbe 15, onọ u wo uyo aruọruẹ Jesu nọ a rẹ ruẹ evaọ Matiu uzou avọ 24, Mak uzou avọ 13, gbe Luk uzou avọ 21.
e Revelation—Its Grand Climax At Hand!, ewẹ-ebe 235-258, onọ Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., a kporo evaọ 1988.
Ẹvẹ Whọ te k’Uyo?
◻ Abọ ivẹ vẹ o jọ ohọre nọ ogbaẹmo Rom a wọ ze Jerusalẹm?
◻ Fikieme o sae gbẹ jọ nọ ahwo Ju 97,000 nọ e zọ evaọ 70 C.E. ae họ ‘ahwo’ nọ a fodẹ eva Matiu 24:22 na ha?
◻ Ẹvẹ a ro bru edẹ uye Jerusalẹm kpẹre, kọ ẹvẹ a ro siwi ‘ahwo’ jọ?
◻ Evaọ uye ulogbo nọ o be tha na, ẹvẹ a ti ro bru edẹ na kpẹre je siwi ‘ahwo’?
[Picture on page 10]
Ugho nọ ahwo Ju a ru nọ ọkparesuọ na o vrẹ no. Ibieme Hibru na o ta nọ “Ukpe avọ ivẹ,” nọ u dhesẹ 67 C.E., ukpe avivẹ ọrọ esuo omobọ rai
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Picture on page 11]
Ugho ahwo Rom nọ a ru evaọ 71 C.E. Eva ẹkpẹlobọ ohwo Rom nọ ọ g’ẹgọ ẹmo; eva obọze họ aye ohwo Ju nọ ọ rọ uweri. Ibieme na “IVDAEA CAPTA” i dhesẹ “Ọrigbo Judia”
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.