Obe Nọ U No Obọ Ọghẹnẹ Ze
“Aroọruẹ ọvo nọ o no obọ ohwo ze ọ te jọ họ, rekọ ahwo nọ Ẹzi Ẹri o mu ae a ta ẹme nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze.”—2 PITA 1:21.
1, 2. (a) Fikieme ahwo jọ a jẹ nọ sọ Ebaibol na o w’iruo kẹ uzuazọ ọgbọna? (b) Imuẹro esa vẹ ma sai fihọ iruo ro dhesẹ nọ obọ Ọghẹnẹ Ebaibol na o no ze?
KỌ EBAIBOL na u w’iruo kẹ ahwo nọ e be rria kẹle emuhọ ikpe-udhusoi avọ 21 na? Ahwo jọ a roro nọ o rọ ere he. Nọ o je dhesẹ oware nọ o lẹliẹ e riẹ roro nọ Ebaibol na o n’iruo no, Dr. Eli S. Chesen o te kere nọ: “Ohwo ọvo o re dhesẹ obe ọ chemistry nọ a kere evaọ 1924 re a rehọ iẹ wuhrẹ evaọ eklase ọ chemistry ọgbọna ha—a wuhrẹ eware buobu kpahe chemistry no anwọ oke oyena ze.” O rẹ wọhọ nọ avro ọnana o w’iroro. Keme, no anwọ oke Ebaibol ze ohwo-akpọ o wuhrẹ eware buobu no kpahe otokiẹ-eriariẹ, omokpokpọ iroro gbe uruemu ohwo-akpọ. Fikiere, u re gbe itu jọ unu nọ: ‘Ẹvẹ obe anwae utioye na o sae rọ kare ẹthọthọ otọkiẹ-eriariẹ? Ẹvẹ o sai ro wo ohrẹ nọ u re ruiruo kẹ uzuazọ ọgbọna?’
2 Ebaibol na omariẹ o kẹ uyo na. Eva 2 Pita 1:21, a ta k’omai inọ eruẹaro Ebaibol na a ‘t’ẹme nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze wọhọ epanọ ẹzi na o je dhesẹ kẹ ae.’ Fikiere Ebaibol na o te dhesẹ nnọ obe nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze o rọ. Ẹvẹ ma sae rọ ta amọfa kurẹriẹ inọ ere o ghinẹ rọ? J’oma kiẹ imuẹro esa riwi nọ u ti dhesẹ inọ Ebaibol na yọ Ẹme Ọghẹnẹ: (1) O rẹ gbagba evaọ ofẹ otọkiẹ-eriariẹ, (2) u wo ehri-izi nọ i wo umuo oke he enọ i w’iruo kẹ uzuazọ ọgbọna, yọ (3) u wo eruẹaruẹ nọ i rugba no, wọhọ epanọ uzẹme ikuigbe i dhesẹ via.
Obe nọ O Rọwo Kugbe Otọkiẹ-Eriariẹ
3. Fikieme ekiakiẹ otọkiẹ-eriariẹ i gbe ti ro fi awa họ Ebaibol na oma ha?
3 Oronikọ Ebaibol na yọ obe otọkiẹ-eriariẹ hẹ. Rekọ, o rọ obe uzẹme, yọ uzẹme u re dikihẹ evaọ oke kpobi. (Jọn 17:17) Ekiakiẹ otọkiẹ-eriariẹ i ti fi awa họ Ebaibol na oma ha. O tẹ fodẹ ẹme nọ o w’obọ kpahe otọkiẹ-eriariẹ, o kẹnoma riẹriẹriẹ no iwuhrẹ “otọkiẹ-eriariẹ” nọ i ti zihe ruọ erue gheghe. Evaọ uzẹme, eme nọ e riẹ eva orọnikọ e rọ gbagba evaọ afẹ otọkiẹ-eriariẹ ọvo ho rekọ e wọso iroro nọ ahwo kpobi a rọwo evaọ oke na. Wọhọ oriruo, dai roro kpahe ọrọwokugbe nọ o rọ Ebaibol na gbe otọkiẹ-eriariẹ imu.
4, 5. (a) Eme ebo anwae a riẹ kpahe ẹyao ho? (b) Fikieme avro ọ gbẹ riẹ hẹ inọ Mosis ọ riẹ kpahe iruẹru imu ebo Ijipti?
4 Ebo-imu oke anwae a wo otoriẹ vọvọ kpahe oghẹrẹ nọ ẹyao o re ro vo ho, yọ a riẹ epanọ orufuọ o w’uzou te evaọ ẹwhaha ẹyao ho. A rẹ sai rri iruẹru imu anwae jọ tutukẹ a tẹ rehọ ai wawo erọ ọgbọna. Obe imu jọ nọ o mae kpako kpobi nọ o rọ nẹnẹ họ Ebers Papirọs, eriariẹ imu Ijipti nọ a kere fihọ oria ovo, onọ u kpemu te 1550 B.C.E. U wo ifue 700 rọ kẹ eyao sa-sa, “no erowọ edhei rite edada ekpe-utuowọ.” Ifue na buobu i fioka ha, rekọ ejọ rai e vọ avọ enwoma gaga re. Re a siwi omola, umu jọ nọ a dhesẹ họ a rẹ gwa isọ ohwo kugbe eware efa jọ, a vẹ yẹe fihọ omola na.
5 Okenọ a ro kere ifue imu Ijipti onana u kie fihọ enwene oke ovo na nọ a ro kere obe ọsosuọ Ebaibol na, onọ u wo Uzi Mosis. Mosis, nọ a yẹ evaọ 1593 B.C.E., ọ whẹro evaọ Ijipti. (Ọnyano 2:1-10) Nọ a yọrọ iẹe evaọ uviuwou Fẹro na, a rehọ “areghẹ ahwo Ijipti kpobi” wuhrẹ Mosis. (Iruẹru 7:22) Ọ riẹ “ebo” Ijipti ziezi. (Emuhọ 50:1-3) Kọ iruẹru imu rai nọ i fioka ha hayo enọ i wo enwoma i kpomahọ ikere riẹ?
6. Didi uzi orufuọ evaọ Uzi Mosis otọkiẹ-eriariẹ imu inẹnẹ a re rri wowoma?
6 Ukpoye, Uzi Mosis na u kugbe izi orufuọ nọ otọkiẹ-eriariẹ imu inẹnẹ a re rri wowoma. Wọhọ oriruo, uzi nọ a fihọ kẹ evuẹ egbaẹmo o gwọlọ nọ a rẹ tọ isọ h’otọ evaọ otafe evuẹ na. (Iziewariẹ 23:13) Onana o jọ uruemu awhaha nọ u kparo gaga. U fiobọhọ ru eyeri ame na kare ogbekuo jẹ kẹ ọthọwẹ no ẹyao ọ eva gbe eva-ikuo nọ onyẹ ọ rẹ wha ze nọ i gbe bi kpe ima ahwo buobu kukpe kukpe, maero evaọ ekwotọ nọ i gbe bi rovie aro.
7. Didi uzi orufuọ evaọ Uzi Mosis u fiobọhọ whaha ẹvaha eyao nọ i re vo?
7 Uzi Mosis na u wo izi orufuọ efa nọ i fiobọhọ whaha ẹvaha eyao nọ i re vo. Ohwo nọ o wo hayo ọnọ a viẹro ku nọ o wo ẹyao nọ o re vo a re ru ei fo. (Iruo-Izerẹ 13:1-5) Iwu hayo omodhe nọ o kaoma te arao nọ ọ fia whu (ẹsejọhọ fiki ẹyao) a rẹ wozẹ ai taure a tẹ te wariẹ rehọ ai ruiruo hayo a rẹ mahe ai no. (Iruo-Izerẹ 11:27, 28, 32, 33) Ohwo nọ ọ kaobọ te ori a re rri rie gbegbe a ve je voro iei oma onọ u kugbe ẹfọrọ iwu riẹ ọ vẹ jẹ họ. Evaọ etoke edẹ ihrẹ nọ ọ te jọ gbegbe na, ọ rẹ kaoma te amọfa ha.—Ikelakele 19:1-13.
8, 9. Fikieme a jẹ sae tae nnọ uzi orufuọ evaọ Uzi Mosis na u kparo vi oke riẹ?
8 Uzi orufuọ ọnana u dhesẹ areghẹ nọ o kpehru vi oke oyena. Otọkiẹ-eriariẹ imu ọgbọna a wuhrẹ gaga no kpahe ẹvaha gbe ẹwhaha eyao. Wọhọ oriruo, ẹnyaharo imu evaọ ikpe-udhusoi avọ 19 o wha riẹ ze nọ a rọ gwọlọ edhere nọ a re ro kpe ibi ẹyao oma na—ẹfuọ re o whaha ivavo ẹyao. Oware nọ u no rie ze họ okakao ivavo gbe uwhu okpuakpua. Evaọ ukpe ọ 1900, ahwo buobu evaọ erẹwho Europe gbe United States a jẹ rria vrẹ ikpe 50 he. No okioye ze, eware i woma gaga no, orọnikọ fiki ẹnyaharo imu evaọ esiwo ẹyao ọvo ho rekọ te fikinọ emamọ orufuọ ọ riẹ gbe iyero ẹrria i kparo no.
9 Ghele na, ikpe idu buobu taure otọkiẹ-eriariẹ imu u te ti wuhrẹ epanọ ẹyao o re ro vo, Ebaibol na ọ kẹ uvi edhere awhaha wọhọ ukeotha no ẹyao. U gbunu hu, Mosis ọ sae ta kpahe emọ Izrẹl kpobi evaọ edẹ riẹ wọhọ nọ a be rria te ikpe 70 hayo 80. (Olezi 90:10) Ẹvẹ Mosis ọ sae rọ riẹ kpahe izi orufuọ itieye na? Ebaibol na omariẹ o ru rie vevẹ nọ: ‘Ikọ odhiwu yọ ibruthe’ uko Uzi na. (Ahwo Galesha 3:19) Ẹhẹ, Ebaibol na o rọ obe areghẹ ohwo-akpọ họ; obe nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze.
Obe nọ U w’Iruo kẹ Ẹrria Ọgbọna
10. Dede nọ a ku ekere Ebaibol na họ enwenọ ikpe 2,000 nọ e vrẹ, eme ọ rọ uzẹme kpahe ohrẹ riẹ?
10 Ebe ohrẹ e rẹ kpako no a vẹ wariẹ kere ai hayo nwene ai. Rekọ Ebaibol na o ghinẹ rọ oghẹrẹsa. Olezi 93:5 o ta nọ: “Ijaje ra i muẹro.” Dede nọ a kere Ebaibol na re enwenọ ikpe 2,000 nọ i kpemu, eme riẹ i gbe w’iruo. Yọ iruo ọvo na o rẹ jọ oma mai ru makọ oghẹrẹ ovioma mai hayo orẹwho nọ ma be rria. Dai roro kpahe iriruo ehrẹ Ebaibol jọ nọ i wo umuoke he, nọ i ‘muẹro.’
11. Ikpe buobu nọ e vrẹ, eme a lẹliẹ eyewọ buobu rọwo kpahe ọwhọkuo emọ?
11 Ikpe buobu nọ i kpemu no, eyewọ buobu—enọ “ẹjiroro ọkpokpọ” kpahe ọmọ yọrọ o kpomahọ—a roro nọ “o rọ oware aghọ re a whọku ọmọ.” A jẹ dhozọ nọ re a fi awhaha họ kẹ emọ o rẹ lẹliẹ ai jọ ọkora avọ awa. Ekohrẹ oruọzewọ a je sikẹ nọ eyewọ e rehọ ọkpọvio ọlọlọhọ ọvo kẹ emọ rai. Enẹna ewena itieye na buobu a be “kpakpa eyewọ nnọ a dina siobọ keke omojọ, re a wariẹ muọ ọwhọkuo họ,” ere The New York Times o niyẹrẹ.
12. Eme ẹme Griki nọ a fa ‘ọwhọkuo’ na u dhesẹ, kọ fikieme emọ e jẹ gwọlọ ọwhọkuo otiọye na?
12 Rekọ, no anwae ze Ebaibol na o kẹ ohrẹ oliọliọ, owowa kpahe ẹyọrọ ọmọ. O hrẹ nọ: “Whai esẹ, wha kpọ emọ rai eva ha, rekọ wha ru ai re a yo ẹme jẹ [rehọ] orọ Ọnowo na [whọku ai].” (Ahwo Ẹfẹsọs 6:4) Ubiẹme Griki nọ a fa ‘ọwhọkuo’ na u dhesẹ “ẹyọrọ, ewuhrẹ, uthubro.” Ebaibol na o ta nọ ọwhọkuo, hayo uthubro, yọ imuẹro uyoyou ọyewọ. (Itẹ 13:24) Emọ a rẹ jọ bọbọbọ evaọ otọ ọkpọvio uruemu oliọliọ nọ u re fiobọhọ kẹ ai riẹ uwoma gbe uyoma. Ọwhọkuo nọ a kẹ ziezi u re fiobọhọ lẹliẹ udu kie ai vi; o rẹ ta kẹ ai inọ ọsẹ gbe oni rai a be daezọ rai jẹ be daezọ oghẹrẹ ohwo nọ a rẹ te jọ.—Wawo Itẹ 4:10-13.
13. (a) Kpahe ọwhọkuo, didi unuovẹvẹ Ebaibol na ọ rọ kẹ eyewọ? (b) Didi oghẹrẹ ọwhọkuo Ebaibol na ọ gwọlọ?
13 Rekọ Ebaibol na o vẹvẹ esẹ gbe ini unu kpahe ẹme ọwhọkuo. Udu-esuo ọsẹ gbe oni o rẹ jọ orọ olahiẹ hẹ. (Itẹ 22:15) A rẹ rọ obọ ogaga lahiẹ ọmọ họ. A ghọ ukpe ugbobọ kẹ uviuwou nọ o be rria lele Ebaibol na. (Olezi 11:5) A tẹ jẹ ghọ olahiẹ ẹmeunu—edo, ohwo nọ a re dhe ẹfuẹfo, gbe eka nọ a re ku họ ohwo oma, enọ e rẹ sae raha ẹzi ọmọ. (Wawo Itẹ 12:18.) Avọ areghẹ, Ebaibol ọ vẹvẹ esẹ gbe ini unu nọ: “Whai esẹ, wha ru emọ rai eva dha ha, ogbẹrọ ere he o vẹ te wha oyẹlẹ họ ae oma [hayo, “who ve ti ru ae jọ deghe deghe,” Phillips].” (Ahwo Kọlọsi 3:21) Ebaibol ọ kẹ izi nọ i re fiobọhọ. Eva Iziewariẹ 11:19, a tudu họ eyewọ awọ re a rehọ uvẹ oke eriosehọ rọ bọ aghare emamọ uruemu gbe eware abọ-ẹzi fihọ emọ rai. Ohrẹ uvevẹ, avọ iroro itieye na kpahe ọmọ yọrọ o r’oja nẹnẹ wọhọ epanọ o jọ evaọ oke Ebaibol.
14, 15. (a) Edhere vẹ Ebaibol na ọ rọ kẹ vi ohrẹ areghẹ ọvo? (b) Ewuhrẹ Ebaibol vẹ ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ ezae gbe eyae uyẹ gbe erẹwho sa-sa rri ohwohwo ẹrẹrẹ?
14 Orọnikọ ohrẹ areghẹ ọvo Ebaibol na ọ kẹ hẹ. Ovuẹ riẹ u re duobọ te udu. Ahwo Hibru 4:12 o ta nọ: “Ẹme Ọghẹnẹ ọ rẹjọ bẹdẹ, avọ iruo, ọ da vi ọpia akọava, nọ o re duwu lafiẹ udevie ẹwẹ gbe ẹzi te ezo-oma, gbe eriare ighogho obọ enwa, gbe eva ekiẹ jẹ riẹ ẹjiroro obọ eva.” Roro oriruo ogaga ekpakpọ Ebaibol na jọ.
15 Uyẹ, orẹwho, gbe orua e hẹriẹ ahwo nẹnẹ. Ohẹrioma utioye na o wha riẹ ze nọ a be rọ jọ akpọ na soso kpe evowa buobu. Rekọ, Ebaibol na o wo iwuhrẹ nọ i re fiobọhọ kẹ ezae gbe eyae uyẹ gbe erẹwho kpobi re a rri ohwohwo ẹrẹrẹ. Wọhọ oriruo, Iruẹru 17:26 (NW ) o ta nọ Ọghẹnẹ “ọ ma ahwo kpobi no oma omọvo ze.” Onana u te dhesẹ nọ uyẹ ovo o ghinẹ rọ—uyẹ ohwo-akpọ! Ebaibol ọ tẹ jẹ tuduhọ omai awọ nọ ma ‘raro kele Ọghẹnẹ,’ ọnọ ọ ta kpahe nọ: “[Ọ rọ ọriẹwẹ hẹ] rekọ evaọ korẹwho korẹwho ọnọ ọ jarae dhẹe o je ru onọ ukiẹrẹe ọ rẹ rehọ iẹe.” (Ahwo Ẹfẹsọs 5:1; Iruẹru 10:34, 35) Rọ kẹ ahwo nọ e ghinẹ gwọlọ rria lele iwuhrẹ Ebaibol na, eriariẹ nana i wo okpomahọ okugbe. U re duobọ te oria nọ o mai diwi kpobi—evaọ udu na—o vẹ ghrae ọzadhe ohwo-akpọ nọ o be hẹriẹ ahwo na no. Kọ u bi ghine ruiruo evaọ akpọ inẹnẹ na?
16. Fodẹ oriruo jọ nọ o dhesẹ nnọ Isẹri Jihova a rọ uvi eyero-inievo akpọ-soso.
16 Avro ọ riẹ hẹ! A riẹ Isẹri Jihova ziezi kẹ eyero-inievo akpọ-soso rai, onọ u bi ku ahwo eria kpobi kugbe enọ e hae sae jọ udhedhẹ kugbe ohwohwo ho. Wọhọ oriruo, evaọ ẹwhọ erua obọ Rwanda, Isẹri Jihova orua abọjọ a thọ inievo Ileleikristi orua abọdekọ rai, tubẹ rọ ere fi izuazọ rai họ awa dede. Evaọ oria jọ, Osẹri orua Hutu o si uviuwou imazeza orua Tutsi nọ o rọ ukoko rai no họ uwou riẹ. Avọ uweri, a te ti duku orua Tutsi onana a te kpe ai. Ijihẹ na a tẹ rẹriẹ ova ku oniọvo Hutu na avọ uviuwou riẹ a tẹ dhẹ kpohọ Tanzania. A n’iyẹrẹ iriruo itieye na buobu. Isẹri Jihova a rẹ rọwo vevẹ nọ okugbe otiọye na o lọhọ fikinọ ogaga ovuẹ Ebaibol na u duobọ te ai ziezi no. Inọ Ebaibol na o sai ku ahwo kugbe evaọ akpọ ọnana nọ omukpahe ọ vọ na yọ imuẹro egaga inọ obọ Ọghẹnẹ u no ze.
Obe Eruẹaruẹ Uzẹme
17. Ẹvẹ eruẹaruẹ Ebaibol e rọ hẹriẹ oma no eruẹaruẹ ahwo?
17 “Aroọruẹ ọvo nọ o no obọ ohwo ze ọ te jọ họ,” ere 2 Pita 1:20 o ta. Orọnikọ eruẹaro Ebaibol a muẹrohọ eware nọ e rọ akpọ via a te mu fodẹ epanọ i ti ro kuhọ lele iroro obọ rai hi. Yọ orọnikọ a fodẹ eware evei nọ e rẹ sai kie fihọ oke kpobi hi. Wọhọ oriruo, joma rehọ eruẹaruẹ Ebaibol jọ nọ a fodẹ gbiae gbe onọ o ruẹaro mukpahe oware nọ ahwo nọ a jẹ rria evaọ okioye a je rẹro riẹ.
18. Fikieme udu u gbe kpoho ahwo nọ a jẹ rria Babilọn anwae he, rekọ eme Aizaya ọ ruẹaro kpahe Babilọn?
18 Evaọ ikpe-udhusoi avọ ihrẹ B.C.E., Babilọn nọ o wọhọ nọ a sai fi kparobọ họ o jọ okpẹwho-esuo orọ Ogaga-Esuo Babilọn. Okpẹwho na o rọ udevie Ethẹ Yufretis, a tẹ jẹ rehọ ame ethẹ na ru ewala nọ e rọ kẹkẹe jẹ rọ didi avọ egọdọ nọ i fi ohwohwo. Igbẹhẹ ilogbo akwava e tẹ jẹ wariẹ okpẹwho na họ, avọ eria ikpehru ethathọ. Ababọ avro udu u re kpoho ahwo Babilọn ho. Ghele na, evaọ ikpe-udhusoi avọ eree B.C.E., taure Babilọn ọ tẹ te kparoma te umuo oruaro riẹ, Aizaya ọruẹaro na ọ ruẹaro nọ: “Babilọn . . . ọ rẹte wọhọ Sọdọm gbe Gomora nọ Ọghẹnẹ ọ raha. Ohwo ọvo ọ gbẹte ria ae ofa ha hayo ohwo ọvo ọ gbẹte ria ae no ige te ige he; ohwo Arebia ọvo ọ gbẹ tọ uwou-udhu riẹ họ etẹe he, othuru igodẹ ọvo avọ igodẹ riẹ a gbẹ jọ etẹe serihọ họ.” (Aizaya 13:19, 20) Muẹrohọ inọ orọnikọ eruẹaruẹ na e ruẹaro ọvo inọ a te raha Babilọn ho rekọ inọ a te riae bẹdẹ bẹdẹ hẹ. Yọ eruẹaruẹ aruọwha! Kọ o sae jọ nọ Aizaya o kere eruẹaruẹ riẹ nọ ọ ruẹ nọ a raha Babilọn no? Ikuigbe e kuyo nọ ijo!
19. Fikieme eruẹaruẹ Aizaya i gbe ro rugba re he evaọ October 5, 539 B.C.E.?
19 Evaọ aso October 5, 539 B.C.E., Babilọn o te kie kẹ egbaẹmo Midia avọ Pasia evaọ otọ Sairọs Ologbo na. Rekọ, eruẹaruẹ Aizaya i rugba kpobi evaọ okioye na ha. Okenọ Sairọs ọ rehọ okpẹwho na no, Babilọn nọ a jẹ rria—dede nọ o ga te orọ ọsosuọ họ—ọ gbẹ jariẹ ikpe-udhusoi buobu. Evaọ ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E., enwenọ okenọ a ro kere Iko-Ebe Abade Owhuowhu Aizaya, ahwo Parthia a tẹ rehọ Babilọn, onọ erẹwho nọ e wariẹ oyena kpobi họ a jẹ họre kẹ. Josephus ogbiku ahwo Ju ọ n’iyẹrẹ nọ ahwo Ju “buobu” a jẹ rria etẹe evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ B.C.E. Wọhọ epanọ The Cambridge Ancient History o ta, ehreki Palmyra a tẹ ruẹ oria okpeki evaọ Babilọn evaọ 24 C.E. Fikiere, rite etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E., yọ a te raha Babilọn muotọ họ; rekiyọ, a kere obe Aizaya re krẹkri no.—1 Pita 5:13.
20. Didi imuẹro e riẹ inọ uwhremu na Babilọn o zihe ruọ “ezuzu” gheghe?
20 Aizaya ọ rria te okenọ Babilọn ọ rọ jọ ofofe he. Rekọ nwane rọ orugba eruẹaruẹ, Babilọn o te ti zihe ruọ “ezuzu.” (Jerimaya 51:37) Wọhọ epanọ ọwena-isukulu Hibru, Jerome, ọ ta (ọnọ a yẹ evaọ ikpe-udhusoi avọ ene C.E.), evaọ oke riẹ Babilọn o zihe ruọ oria ibẹfi no nọ “erao-ijihẹ oghoghẹrẹ” i bi jo ghoro, yọ evaọ edẹ riẹ kpobi o jọ ufofe. Oghẹrẹ nọ a zihe Babilọn ze te kpobi wọhọ oria ughe-uriwo u re si erara urru, rekọ “ọmọ-orẹ, hayo uruọmọ” Babilọn kpobi e raha no bẹdẹ bẹdẹ, wọhọ epanọ Aizaya ọ ruẹaro.—Aizaya 14:22.
21. Fikieme eruẹaro ẹrọwọ a sae rọ ruẹaro obaro na gbagba?
21 Orọnikọ Aizaya ọ rehọ areghẹ mu fodẹ gheghe he. Hayo orọnikọ o kere eware nọ e via kpemu no re e wọhọ eruẹaruẹ hẹ. Aizaya yọ ọruẹaro uzẹme. Yọ ere eruẹaro Ebaibol ẹrọwọ edekọ e jọ re. Fikieme ahwo enana a sai ro ru oware nọ ohwo-akpọ ọfa ọ sai ru hu—ruẹaro kpahe obaro na gbagba? Uyo na o rọ vevẹ. Eruẹaruẹ na i no obọ Ọghẹnẹ aroọruẹ ze, Jihova, ‘Ọnọ o re dhesẹ urere na no umuhọ ze.’—Aizaya 46:10.
22. Fikieme ma jẹ dao uthoma mai rọ kpakpa ahwo udu oruọzewọ re a kiẹ Ebaibol na riwi kẹ omobọ rai?
22 Fikiere kọ Ebaibol na o fo obe nọ ma rẹ kiẹ riwi? Ma riẹ nọ o fo! Rekọ u mu ahwo buobu ẹro ho. A rọ oghẹrẹ ubiẹro jọ ro riwi Ebaibol na no dede nọ a ri sei hi. Kareghẹhọ owuhrẹ isukulu ologbo nọ ma jọ emuhọ uzoẹme n’ukpo na fodẹ na. Ọ tẹ te rọwo inọ a wuhrẹ Ebaibol kugbei, yọ okenọ ọ roma totọ kiẹ Ebaibol na riwi ziezi no, o te ti ku ei họ nnọ obe nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze. Ọ tẹ te họ-ame wọhọ omọvo Isẹri Jihova, yọ nẹnẹ ọ rọ ọkpako ukoko! Joma dao ẹgba mai re ma kpakpa ahwo udu oruọzewọ re a kiẹ Ebaibol na riwi kẹ omobọ rai re a wo ẹjiroro jọ kpahe iẹe. Ma wo evaifihọ inọ a tẹ rọ eva ivevẹ kiẹe riwi, a ti vuhumu nnọ obe oghẹrẹsa onana, Ebaibol na, o ghinẹ rọ obe rọ kẹ ahwo kpobi!
Kọ Whọ Sae k’Iyo Nana Vevẹ?
◻ Ẹvẹ whọ sae rọ rehọ Uzi Mosis na ro dhesẹ nọ obọ ahwo Ebaibol o no ze he?
◻ Didi ehri-izi nọ i wo umuoke he evaọ Ebaibol na i w’iruo kẹ uzuazọ ọgbọna?
◻ Ẹvẹ o gbẹ sae jọ nọ a kere eruẹaruẹ Aizaya 13:19, 20 na nọ eware na e via vrẹ no ho?
◻ Eme ma rẹ tudu họ ahwo udu oruọzewọ nọ a ru, kọ fikieme?
[Picture on page 28]
Mosis o kere izi orufuọ nọ i kparo gaga vi oke rai