Jerusalẹm—“Ẹwho Ovie Ologbo Na”
“Whọ rehọ . . . Jerusalẹm bọwo ehao ho, keme ọye họ ẹwho Ovie Ologbo na.”—MATIU 5:34, 35.
1, 2. Eme ọ kẹ ibuobu idhọvẹ kpahe Jerusalẹm?
JERUSALẸM—odẹ riẹ ọvo o rẹ lẹliẹ ahwo egagọ sa-sa jaja aro vi. Evaọ uzẹme, okpẹwho anwae ọnana ọ rẹ sae thọrọ uvumọ ohwo ẹro ho, keme ẹsikpobi a be fodẹ iẹe evaọ usi. Rekọ avọ uweri, iyẹrẹ buobu i dhesẹ no nnọ orọnikọ ẹsikpobi Jerusalẹm ọ rọ oria udhedhẹ hẹ.
2 Onana o rẹ sae wha iroro idhọvẹ jọ se isisase Ebaibol. Evaọ oke anwae, odẹ okpẹkpẹe nọ a je ro se Jerusalẹm họ Salẹm, nọ otofa riẹ o rọ “udhedhẹ.” (Emuhọ 14:18; Olezi 76:2; Ahwo Hibru 7:1, 2) O rẹ sai gb’owhẹ unu nọ, ‘Fikieme ozighi o je bu okpẹwho onana nọ o wo odẹ otiọye na oma tere?’
3. Diẹse ma sae jọ ruẹ ovuẹ evaifihọ kpahe Jerusalẹm?
3 Re a kuyo onọ oyena u fo re ma rri kpemu re ma wuhrẹ kpahe Jerusalẹm oke anwae na. Rekọ ejọ e rẹ sai roro nọ, ‘Ma wo uvẹ nọ ma re ro wuhrẹ kpahe ikuigbe anwae he.’ Ghele na, eriariẹ egbagba erọ ikuigbe ọsosuọ Jerusalẹm u wo aghare k’omai kpobi. Ebaibol na ọ fodẹ oware nọ o soriẹ evaọ eme enana: “Keme eware kpobi nọ a kere oke anwae, a kere ai rọ kẹ omai ohrẹ, re ma rehọ fiki odiri gbe eri ikereakere na, wo ẹruore.” (Ahwo Rom 15:4) Eriariẹ Ebaibol kpahe Jerusalẹm o rẹ sae k’omai omosasọ—ẹhẹ, gbe ẹruore udhedhẹ, orọnikọ evaọ okpẹwho oyena ọvo ho rekọ evaọ otọakpọ soso.
Oria “Agbara Uvie ỌNOWO”
4, 5. Didi abọ Devidi o wo evaọ obufihọ kẹ Jerusalẹm evaọ orugba ẹjiroro Ọghẹnẹ?
4 Evaọ ikpe-udhusoi avọ 11 B.C.E., a jọ akpọ soso riẹ Jerusalẹm wọhọ okpẹwho ufuoma avọ udhedhẹ. Jihova Ọghẹnẹ o wholo ọmoha na Devidi wọhọ ovie orẹwho anwae oyena—Izrẹl. Avọ agbara egọmeti na evaọ Jerusalẹm, Devidi avọ emọ uvie riẹ a tẹ te kerria “agbara uvie ỌNOWO.”—1 Iruẹru-Ivie 29:23.
5 Devidi, ọzae nọ ọ be dhozọ Ọghẹnẹ—ohwo Izrẹl ọrọ orua Juda—ọ rehọ Jerusalẹm no obọ ahwo Jẹbus egedhọ na ze. Oke oyena okpẹwho na o jọ ugbehru jọ ọvo nọ a re se Zayọn, rekọ odẹ oyena u te zihe ruọ odẹ ofa nọ a re ro se Jerusalẹm. U kri hi, Devidi ọ tẹ rehọ okọ ọvọ nọ Ọghẹnẹ ọ re kugbe Izrẹl ziọ Jerusalẹm, oria nọ a jọ fi ei họ evaọ uwou-owhre. Ikpe buobu kpemu Ọghẹnẹ ọ t’ẹme kẹ Mosis ọruẹaro riẹ no ẹgho nọ ọ jọ ehru Okọ-Ọvọ ọfuafo na ze. (Ọnyano 25:1, 21, 22; Iruo-Izerẹ 16:2; 1 Iruẹru-Ivie 15:1-3) Okọ-Ọvọ na u dikihẹ kẹ ẹriakugbe Ọghẹnẹ, keme Jihova họ uzedhe Ovie Izrẹl. Fikiere, evaọ idhere ivẹ, a rẹ sae ta nọ Jihova Ọghẹnẹ o je su no okpẹwho Jerusalẹm ze.
6. Didi eyaa Jihova ọ yaa kpahe Devidi gbe Jerusalẹm?
6 Jihova ọ yeyaa kẹ Devidi nọ uvie uwou ovie riẹ, onọ a rehọ Zayọn, hayo Jerusalẹm dikihẹ kẹ, u ti kuhọ họ. Onana u te dhesẹ nọ ọmọ Devidi ọ te reuku udu nọ o re ro su bẹdẹ bẹdẹ wọhọ Ọnọ Ọghẹnẹ o Wholo—Mesaya na, hayo Kristi.a (Olezi 132:11-14; Luk 1:31-33) Ebaibol na o te je dhesẹ nnọ ọreuku ebẹdẹ bẹdẹ “agbara uvie ỌNOWO” ọnana o ti su erẹwho na kpobi, orọnikọ Jerusalẹm ọvo ho.—Olezi 2:6-8; Daniẹl 7:13, 14.
7. Ẹvẹ Devidi ovie na ọ rọ wha egagọ efuafo haro?
7 Omodawọ re a le Devidi ovie na no agbara, ọnọ Ọghẹnẹ o wholo, u kie. Ukpoye, a fi erẹwho ewegrẹ kparobọ, a te ru iwhru Ẹkwotọ Eyaa na kẹre te epanọ o jọ Ọghẹnẹ ẹro. Devidi ọ rehọ uvẹ uyero nana wha egagọ efuafo haro. Yọ ilezi Devidi buobu i jiri Jihova wọhọ uvi Ovie Zayọn.—2 Samuẹle 8:1-15; Olezi 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.
8, 9. Ẹvẹ egagọ uzẹme e rọ nyaharo evaọ Jerusalẹm evaọ otọ esuo Solomọn ovie na?
8 Evaọ etoke esuo Solomọn ọmọ Devidi, a ru egagọ Jihova kẹre viere. Solomọn o ru Jerusalẹm kẹre kpohọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre te ugbehru Moraya (oria nọ a bọ Dome of the Rock fihọ nẹnẹ). Evaọ oria ukpehru onana, o wo ọghọ nọ ọ rọ bọ etẹmpol urirẹ kẹ ujiro Jihova. A fi okọ ọvọ na họ Ọrẹri Erẹri ọrọ etẹmpol na.—1 Ivie 6:1-38.
9 Orẹwho Izrẹl o reawere udhedhẹ nọ a jẹ rehọ eva rai kpobi tha egagọ Jihova uke, onọ a ro vi evaọ Jerusalẹm. Nọ o je dhesẹ uyero onana wowoma, Ikereakere na e ta nọ: “Ahwo Juda gbe ahwo Izrẹl a jọ buobu wọhọ uwẹkpẹ abade; a jẹ re da yọ a were eva. . . . Udhedhẹ evaọ etọ nọ e [wariẹ Solomọn] họ. Ahwo Juda avọ ahwo Izrẹl a te wo omofọwẹ . . . yọ ohwo kpobi ọ jọ otọ vaene gbe ure-fig riẹ.”—1 Ivie 4:20, 24, 25.
10, 11. Ẹvẹ ewuhrẹ eware anwae o rọ kẹ imuẹro oware nọ Ebaibol ọ ta kpahe Jerusalẹm evaọ oke esuo Solomọn?
10 Eware nọ a tọ ku e rọwo kugbe esuo ọruẹriọ Solomọn ọnana. Evaọ obe riẹ The Archaeology of the Land of Israel, Profẹsọ Yohanan Aharoni ọ ta nọ: “Efe nọ o zurie ziọ uwou ovie na no kabọ kabọ ze, gbe okpeki nọ a jẹ tho . . . o wha efe gbe enwene buobu ziọ k’afẹ k’afẹ ẹwho na. . . . A rẹ sae ruẹ enwene efe ẹwho na . . . orọnikọ evaọ ekwakwa akpọriọ ọvo ho rekọ maero kọ eware nọ a jẹ rọ ọviẹẹ ma. . . . Ithẹ nọ a jẹ ma i woma vi erọ ọsosuọ gaga.”
11 Epọvo na, Jerry M. Landay o kere nọ: “Evaọ otọ Solomọn, efe ẹwho Izrẹl o rro viere evaọ ọgbukpe vi epanọ o jọ evaọ ikpe egba ivẹ nọ i kpemu. Ma jọ ubrukpẹ Solomọn ruẹ ekwakwa ebabọ, ikpewho ilogbo avọ igbẹhẹ ikpekpehru, iwou iwowoma nọ a rẹ rria gbidigbidi nọ a nabi ru ona họ ziezi, ẹnyaharo ologbo ọrọ ọmebẹ gbe ikuẹku eware riẹ. Ma tẹ jẹ ruẹ eware anwae nọ a jọ ugbothabọ ru, onọ u dhesẹ okpeki akpọ-soso nọ a jẹ tho.”—The House of David.
No Udhedhẹ Kpohọ Ọraha
12, 13. Ẹvẹ egagọ uzẹme i ro serihọ evaọ Jerusalẹm?
12 Udhedhẹ gbe ufuoma Jerusalẹm, oria nọ aruẹri Jihova o jọ, u fo oware nọ a rẹ rọ l’olẹ. Devidi o kere nọ: “Wha lẹ kẹ udhedhẹ Jerusalem! ‘Uwoma kẹ enọ i you owhẹ! Udhedhẹ u te igbẹhẹ uwou ra, gbe omofọwẹ evaọ uwou ukpehru ra!’ Fiki imoni gbe egbẹnyusu mẹ mẹ vẹ te ta nọ, ‘Udhedhẹ u te owhai!’ ” (Olezi 122:6-8) Dede nọ Solomọn o wo uvẹ-ọghọ nọ ọ rọ bọ etẹmpol urirẹ na evaọ okpẹwho udhedhẹ na, o te ti wo eyae egedhọ buobu. Evaọ ikpe owho riẹ, a tẹ viẹe họ ruọ ẹwhaharo egagọ eghẹnẹ erue oke oyena. Ekieno-ẹrọwọ ọnana o wha okpomahọ ogbekuo ziọ orẹwho na soso, onọ u mi okpẹwho na gbe enọ e be rriae kpobi uvi udhedhẹ.—1 Ivie 11:1-8; 14:21-24.
13 Evaọ emuhọ esuo Rehoboam ọmọ Solomọn, erua ikpe i veghe uzou a tẹ fa uvie ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre Izrẹl. Fiki ẹdhọgọ rai, Ọghẹnẹ ọ tẹ kuvẹ re Asiria o fi uvie oyena kparobọ. (1 Ivie 12:16-30) Uvie erua ivẹ ofẹ obọze-ọre Juda na o tẹ gbẹ jọ Jerusalẹm. Rekọ u kri hi ae omarai a te kie no egagọ efuafo no, fikiere Ọghẹnẹ ọ tẹ kuvẹ re ahwo Babilọn a raha okpẹwho ofogori na evaọ 607 B.C.E. Ahwo Ju nọ e jọ igbo na a riakọ ikpe 70 wọhọ irigbo evaọ Babilọn. Kẹsena, fiki ohrọ Ọghẹnẹ, a tẹ kẹ ae uvẹ re a zihe ziọ Jerusalẹm re a zihe egagọ uzẹme ze.—2 Iruẹru-Ivie 36:15-21.
14, 15. Ẹvẹ Jerusalẹm ọ rọ wariẹ dikihẹ nọ igbo Babilọn e vrẹ no, rekọ avọ enwene vẹ?
14 Nọ otọ na o jọ ufofe ikpe 70 na, ẹbe o re di wariẹ iwou nọ a raha no na. A kporo ugbẹhẹ Jerusalẹm fih’otọ no, avọ ighogho ilogbo evaọ eria nọ inuẹthẹ ekpọ e jọ vẹre. Ghele na, ahwo Ju nọ a zihe ze na a kru udu ga. A bọ agbada-idhe fihọ oria nọ etẹmpol na o jọ vẹre a te muọ idhe okpẹdẹ họ edhe kẹ Jihova.
15 Onana yọ emamọ emuhọ, rekọ Jerusalẹm ọyena nọ a zihe ze na o gbẹ te jọ ugogo oria uvie avọ emọ Devidi ovie na evaọ agbara-uvie ofa ha. Ukpoye, ahwo nọ a fiọ Babilọn kparobọ a rehọ osu mu re o su ahwo Ju, a tẹ jẹ hwa osa-uzou kẹ ilori Pasia rai. (Nehemaya 9:34-37) Dede nọ o jọ oria nọ a je “thihi,” Jerusalẹm o gbẹ jọ okpẹwho ovo evaọ otọakpọ soso onọ Jihova Ọghẹnẹ ọ kẹ aruoriwo. (Luk 21:24) Wọhọ ehri egagọ efuafo, u te je dikihẹ kẹ udu Ọghẹnẹ nọ o re ro su otọakpọ na soso ẹkwoma ọmọ Devidi ovie na.
Ọwọsuọ no Obọ Erivẹ Egagọ Erue Ze
16. Fikieme ahwo Ju nọ a zihe no Babilọn ze a rọ nyasiọ ọwariẹbọ Jerusalẹm ba?
16 Ahwo Ju nọ i zihe no igbo ziọ Jerusalẹm a tẹ te wọ otọhotọ etẹmpol ọkpokpọ họ. Rekọ ahwo ekẹloma nọ e jẹ gọ egagọ erue a te vi ileta ọtaraha bru Atagzazis ovie Pasia, kere nnọ ahwo Ju na a ti veghe uzou. U kri hi, Atagzazis ọ tẹ whaha ebabọ efa evaọ Jerusalẹm. O sae j’owhẹ iroro nọ otẹrọnọ whọ jẹ rria okpẹwho na evaọ oke oyena, o sai gb’owhẹ unu epanọ obaro riẹ o te jọ. Wọhọ epanọ o via, ahwo Ju a tẹ siọ ebabọ etẹmpol na ba a te muọ ilale efe obọ rai họ.—Ẹzra 4:11-24; Hagai 1:2-6.
17, 18. Eme Jihova o ru re ọ ruẹ nọ a wariẹ bọ Jerusalẹm?
17 Ole ikpe 17 anwẹnọ a ro zihe ze no, Ọghẹnẹ ọ tẹ rehọ eruẹaro na Hagai avọ Zakaraya mu re a kpọ iroro ahwo riẹ vi. Fiki ekurẹriẹ, ahwo Ju a tẹ wariẹ muọ etẹmpol na họ ẹbọ. oke onana, Dariọs ọ ziọ ovie Pasia no. Ọ tẹ whobọhọ ujaje Sairọs ovie na inọ a rẹ bọ igbẹhẹ Jerusalẹm. Dariọs o vi ileta bru erivẹ ahwo Ju, be vẹvẹ ai unu nnọ ‘a kẹnoma thethabọ no Jerusalẹm’ ọ tẹ jẹ rehọ igho no osa-uzou ovie na ze kẹ ae re a bọ ebabọ na re.—Ẹzra 6:1-13.
18 Ahwo Ju a kuọ ebabọ etẹmpol na họ evaọ ukpe avọ 22 ọrọ eziheze rai. Whọ rẹ sae ruẹ nọ okpoware nana yọ onọ a re ru ehaa riẹ avọ oghọghọ ulogbo. Ghele na, who te rri rie ziezi, Jerusalẹm avọ igbẹhẹ riẹ e gbẹ raha. A rẹriẹ ovao ku okpẹwho na “eva edẹ Nehemaya ọba na [avọ] Ẹzra ozerẹ na nọ ọ rọ okere na.” (Nehemaya 12:26, 27) Ẹsejọhọ, evaọ ubrobọ ekuhọ ikpe-udhusoi avọ isoi B.C.E., a tẹ bọ Jerusalẹm re wọhọ okpẹwho ologbo ọrọ akpọ anwae na.
Mesaya na Ọ r’Oma Via
19. Ẹvẹ Mesaya ọ rọ kẹ imuẹro edikihẹ ọghọ ọrọ Jerusalẹm?
19 Joma la ikpe-udhusoi jọ vrẹ kpohọ okpoware jọ nọ o via, eyẹ Jesu Kristi. Ẹnjẹle Jihova Ọghẹnẹ ọ ta kẹ oni Jesu nọ ọ rọ kọkọ nọ: “Ọnowo na Ọghẹnẹ ọ rẹ te kẹe akaba-uvie Devidi Ọsẹ riẹ. . . . Uvie riẹ u re ti wo urere he.” (Luk 1:32, 33) Ikpe buobu evaọ uwhremu na, Jesu ọ tẹ kẹ Ovuẹ obọ Ugbehru riẹ nọ o viodẹ na. Ọ jariẹ kẹ uduotahawọ gbe ohrẹ kpahe izoẹme buobu. Wọhọ oriruo, ọ tudu họ enọ e be gaviezọ kẹe re a ru eyaa rai kẹ Ọghẹnẹ gba rekọ a yọrọ oma re a siọ omuya eyaa ba. Jesu ọ ta nọ: “Wha yo nọ a ta kẹ ahwo anwae re nọ, ‘Whọ bọwo ehao erue he, rekọ who re ru ehao nọ whọ bọwo na kẹ Ọnowo na’. Rekọ mẹ takẹ owhai, Whọ bọwo ehao vievie he, whọ rehọ odhiwu bọwo ho, keme oye họ oria ẹkeria Ọghẹnẹ, hayo akpọ họ, keme oye họ otawọ riẹ, hayo Jerusalem hu, keme ọye họ ẹwho Ovie Ologbo na.” (Matiu 5:33-35) O rọ oware nọ a re muẹrohọ inọ Jesu ọ fodẹ edikihẹ ọghọ Jerusalẹm—odẹ nọ ọ reawere riẹ no evaọ ikpe-udhusoi buobu. Ẹhẹ, oye họ “ẹwho Ovie Ologbo na,” Jihova Ọghẹnẹ.
20, 21. Didi enwene ologbo ọ roma via evaọ uruemu ahwo buobu nọ a jẹ rria Jerusalẹm?
20 Kẹle ekuhọ uzuazọ otọakpọ riẹ, Jesu o dhesẹ oma riẹ via kẹ ahwo nọ a be rria Jerusalẹm wọhọ Ovie rai nọ a wholo. Evaọ owojẹ kẹ oke evawere oyena, ibuobu i bo via avọ oghọghọ nọ: “Ọnọ ọ be rehọ odẹ Ọnowo na tha o wo oghale! Oghale u te uvie Devidi ọsẹ mai.”—Mak 11:1-10; Jọn 12:12-15.
21 Rekọ, u te ẹkpoka ha, ogbotu na a tẹ kẹ isu egagọ Jerusalẹm uvẹ re a lẹliẹ ae họ wọso Jesu. Ọ vẹvẹ unu nnọ okpẹwho Jerusalẹm gbe orẹwho na soso a ti ku edikihẹ aruoriwo rai fiẹ evaọ aro Ọghẹnẹ. (Matiu 21:23, 33-45; 22:1-7) Wọhọ oriruo, Jesu o whowho nọ: “O Jerusalem, Jerusalem, ẹwho nọ o kpe eruẹaro, jẹ rehọ itho fi e nọ a vi bru ei! Bro ẹse mẹ guọlọ nọ me re koko emọ ra họ, wọhọ epanọ ovuhu o re koko emọ riẹ họ otọ ibekpe riẹ nọ owha rọwo kẹ omẹ hẹ! Wha ri, a siọ uwou rai ba kẹ owhai ofofe [no].” (Matiu 23:37, 38) Eva oke Ọnyavrẹ ọrọ 33 C.E., ewegrẹ Jesu a te mu kpei evaọ otafe Jerusalẹm. Ghele na, Jihova ọ kpare Ọnọ o Wholo na ze ọ tẹ rehọ uzuazọ ẹzi orọ sebaewhuo evaọ Zayọn obọ odhiwu kẹe, oware nọ mai kpobi ma rẹ sai wo erere no ze.—Iruẹru 2:32-36.
22. Nọ Jesu o whu no, didi otofa Jerusalẹm nọ a jẹ t’ẹme fodẹ u wo?
22 No umuo oke oyena ze, ma riẹ nọ eruẹaruẹ buobu kpahe Zayọn hayo Jerusalẹm nọ i rugba ha i wo obọ kpahe ọruẹrẹfihotọ obọ odhiwu hayo kpahe ilele Jesu nọ a wholo. (Olezi 2:6-8; 110:1-4; Aizaya 2:2-4; 65:17, 18; Zekaraya 12:3; 14:12, 16, 17) Unuẹse buobu nọ a fodẹ “Jerusalẹm” hayo “Zayọn” nọ Jesu o whu vrẹ no u wo otofa ọtadhesẹ orọnikọ u kiekpahe uzedhe okpẹwho na hayo oria jọ họ. (Ahwo Galesha 4:26; Ahwo Hibru 12:22; 1 Pita 2:6; Eviavia 3:12; 14:1; 21:2, 10) Imuẹro urere inọ Jerusalẹm ọ gbẹ rọ “ẹwho Ovie Ologbo na” ha o roma via evaọ 70 C.E. nọ egbaẹmo Rom a raha iẹe, wọhọ epanọ Daniẹl gbe Jesu Kristi a ruẹaro. (Daniẹl 9:26; Luk 19:41-44) Makọ ahwo nọ a kere Ebaibol hayo Jesu omariẹ a ruẹaro ho inọ a te wariẹ zihe Jerusalẹm otọakpọ ziọ aruoriwo Jihova Ọghẹnẹ onọ ọ reawere riẹ vẹre.—Ahwo Galesha 4:25; Ahwo Hibru 13:14.
Oka Udhedhẹ Ukrẹkri
23. Fikieme ma je gbe wo isiuru kpahe Jerusalẹm?
23 Nọ ma kiẹ ikuigbe emuhọ Jerusalẹm otọakpọ riwi no na, ohwo ọ rẹ sae vro ho inọ okpẹwho na o rria te otofa odẹ riẹ—“Ehri [hayo, Otọhotọ] Udhedhẹ Akuava”—evaọ etoke esuo udhedhẹ Solomọn ovie na. Ghele na, oyena o jọ oka gheghe orọ udhedhẹ gbe ufuoma nọ enọ i you Ọghẹnẹ a te reawere rai kẹle na, enọ e te rria otọakpọ nọ a rẹriẹ ruọ aparadase no.—Luk 23:43.
24. Eme ma rẹ sai wuhrẹ no iyero nọ e jọ etoke esuo Solomọn ze?
24 Olezi avọ 72 na o dhesẹ iyero nọ e jọ odode evaọ etoke esuo Solomọn ovie na. Rekọ ole owoma ọyena o rọ eruẹaruẹ eghale ahwo-akpọ evaọ otọ esuo odhiwu Mesaya na, Jesu Kristi. Kpahe iẹe, ọso-ilezi na ọ so nọ: “Jọ ẹrẹreokie o vihọ eva edẹ riẹ, re udhedhẹ u dhe ebuebu họ bẹsenọ ọvẹre ọ gbẹ te jọ họ. . . . Okenọ oruori o se rie, o re si yei, ere re, o re siwi oyogbere gbe ọnọ o wo ọthuke he. Ọ be re ohrọ eyẹlẹ gbe iruori, o te bi siwi uzuazọ iruori. O siwi uzuazọ rai no okienyẹ avọ ozighi; azẹ rai ọ tẹ rẹ ghaghae eva aro riẹ. Jọ ibi i vihọ eva otọ na; jọ ofou o fou eva ehru igbehru.”—Olezi 72:7, 8, 12-14, 16.
25. Fikieme ma jẹ gwọlọ wuhrẹ viere kpahe Jerusalẹm?
25 Ẹvẹ eme eyena e rọ omosasọ gbe ẹruore te rọkẹ enọ i you Ọghẹnẹ evaọ Jerusalẹm gbe eria efa otọakpọ na! Whọ rẹ sae jọ usu ahwo nọ a te reawere udhedhẹ akpọ-soso evaọ otọ Uvie Mesaya Ọghẹnẹ. Eriariẹ eware anwae Jerusalẹm u re fiobọhọ k’omai wo otoriẹ ẹjiroro Ọghẹnẹ kẹ ohwo-akpọ. Izoeme obaro na e te tẹrovi eware nọ e roma via evaọ etoke ikpe udhosa gbe ikpe avọ ikpe udhone nọ ahwo Ju a zihe no igbo Babilọn ze no. Onana o rẹ rehọ omosasọ kẹ ahwo nọ a gwọlọ gọ Jihova Ọghẹnẹ ziezi, Ovie Ologbo na.
[Footnotes]
a Edẹ-ova na “Mesaya” (onọ a rehọ no ubiẹme Hibru ze) gbe “Kristi” (no Grik ze) otofa ivẹ na họ “Ọnọ A Wholo.”
Kọ Whọ Kareghẹhọ?
◻ Ẹvẹ Jerusalẹm ọ rọ ziọ oria “agbara-uvie ỌNOWO”?
◻ Didi abọ ologbo Solomọn o wo evaọ ẹwhaharo egagọ uzẹme?
◻ Ẹvẹ ma rọ riẹ nọ Jerusalẹm ọ siọ ehri ugogo egagọ Jihova ba ẹjọ?
◻ Fikieme ma je wo isiuru evaọ ewuhrẹ kpahe Jerusalẹm?
[Picture on page 5]
Okpẹwho Devidi o jọ ukpehru obọze-ọre, rekọ Solomọn o ru okpẹwho na kẹre kpohọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre jẹ bọ etẹmpol na
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Picture Credit Line on page 3]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.