Idhe Nọ E Were Ọghẹnẹ
“Kozerẹ kozerẹ kpobi a rehọ iẹ mu re ọ hae rehọ ekẹ gbe iwẹ kẹ.”—Ahwo Hibru 8:3.
1. Fikieme ahwo a jẹ ruẹ ẹgwọlọ nọ a re ro bru Ọghẹnẹ ze?
“O WỌHỌ nọ re a dheidhe yọ oware nọ a ‘ma fihọ oma’ ohwo-akpọ wọhọ epanọ olẹ o rrọ na; idheidhe u dhesẹ oware nọ ohwo o roro kpahe omariẹ, re a lẹ u dhesẹ oware nọ ohwo o roro kpahe Ọghẹnẹ,” ere ogbiku Ebaibol nọ a re se Alfred Edersheim ọ ta. Anwọ oke nọ uzioraha o rọ ruọ akpọ na, o wha edada abe-ọriọ, omasino Ọghẹnẹ, gbe ababọ obufihọ ze no. Ma gwọlọ ufuoma no edada enana. O rẹ lọlọhọ re a wo otoriẹ inọ okenọ ahwo a tẹ rrọ uyero ababọ-ẹruore otiọye na, a rẹ ruẹ ẹgwọlọ nọ a re ro kuomarẹriẹ bru Ọghẹnẹ rọkẹ obufihọ.—Ahwo Rom 5:12.
2. Didi okerefihotọ ọrọ idhe anwae kẹ Ọghẹnẹ ma re duku evaọ Ebaibol na?
2 Okerefihotọ Ebaibol ọsosuọ ọrọ idhe nọ a dhe kẹ Ọghẹnẹ họ ọrọ Keni avọ Ebẹle. Ma se nọ: “Nọ u te ezi, Keni ọ tẹ rehọ ibi otọ riẹ ze akpẹwẹ, Ebẹle ọ tẹ rehọ arao ọsosuọ ọ poporiẹ eva uthuru riẹ ze akpẹwẹ re.” (Emuhọ 4:3, 4) Ofariẹ, ma ruẹ nọ, okenọ Ọghẹnẹ o siwi Noa vrẹ Ẹvo ologbo na nọ ọ raha oge omuomu edẹ riẹ na no, oma o tẹ wọe “dhe-idhe emahọ evaọ ehru agbada” rọkẹ Jihova. (Emuhọ 8:20) Unuẹse buobu, odibo ẹrọwọ gbe ogbẹnyusu Ọghẹnẹ na, Abraham, nọ eyaa gbe eghale Ọghẹnẹ e wọe, ‘ọ bọ agbada-idhe je se odẹ ỌNOWO na.’ (Emuhọ 12:8; 13:3, 4, 18) Uwhremu na, Abraham ọ tẹ nyaku ẹdawọ ẹrọwọ riẹ nọ ọ mae rro kpobi evaọ okenọ Jihova ọ ta kẹe nọ ọ rehọ ọmọzae riẹ Aiziki ro dheidhe emahọ kẹe. (Emuhọ 22:1-14) Ikuigbe enana, dede nọ e rrọ kpẹkpẹe, i fi elo họ uzoẹme idhe na gaga, wọhọ epanọ ma te ruẹ na.
3. Ẹkẹ-abọ vẹ idhe i re ru evaọ egagọ?
3 Rono ikuigbe Ebaibol enana gbe efa ze, u re vevẹ inọ re a dhe oghẹrẹ idhe jọ o jọ abọ nọ o wuzou evaọ egagọ oke krẹkri no taure Jihova ọ tẹ te kẹ uzedhe izi jọ kpahe iẹe. Rọwo kugbe oyena, obe jọ u dhesẹ “idhe” wọhọ “uruemu egagọ nọ a jẹ rehọ oware dheidhe kẹ Ọghẹnẹ re a ruẹse rehọ usu aruoriwo nọ ohwo-akpọ ọ rehọ fihọ ọrẹri ro mu, sẹro riẹ, hayo ru ei kpokpọ.” Rekọ onana o wha enọ jọ nọ i wuzou ze nọ i fo nọ ma re roro kpahe ziezi, enọ wọhọ: Fikieme a jẹ gwọlọ idhe evaọ egagọ? Eghẹrẹ idhe vẹ Ọghẹnẹ ọ rẹ jẹrehọ? Yọ otofa vẹ idhe anwae i wo k’omai nẹnẹ?
Fikieme A Jẹ Gwọlọ Idhe?
4. Osohwa vẹ u te Adamu avọ Ivi evaọ okenọ a thuzi?
4 Nọ Adamu ọ thuzi, o ru rie avọ arokoko. Ẹrehọ gbe ẹre nọ ọ re ubi-ure eriariẹ ewoma gbe eyoma na yọ uruemu aghẹmeeyo arokoko. Osohwa ọ uruemu aghẹmeeyo oyena họ uwhu, wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ta vevẹ na: “Eva ẹdẹ nọ whọ re riẹ, who re ti whuẹ.” (Emuhọ 2:17) Ukuhọ riẹ Adamu avọ Ivi a te vu osohwa uzioraha—a te whu.—Emuhọ 3:19; 5:3-5.
5. Fikieme Jihova ọ jẹ j’owọ fiki emọ Adamu, kọ eme O ru kẹ ae?
5 Dede na, kọ ẹvẹ kpahe emọ Adamu? Nọ a reuku uzioraha gbe sebaẹgba no obọ Adamu ze no na, a tẹ rọ otọ omasino Ọghẹnẹ, ababọ-ẹruore, gbe uwhu ovo na nọ imava ọsosuọ na a jọ otọ riẹ na. (Ahwo Rom 5:14) Rekọ, Jihova yọ Ọghẹnẹ orọnikọ ọrọ uvioziẹ gbe ogaga ọvo ho rekọ—evaọ uzẹme, maero—ọrọ uyoyou. (1 Jọn 4:8, 16) Fikiere, ọ tẹ j’owọ re o di eghogho na. Nọ ọ ta nọ “uwhu họ osa eware uyoma” no, Ebaibol na ọ tẹ jẹ ta nọ, “rekọ okẹ Ọghẹnẹ họ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ, fiki Jesu Kristi Ọnowo mai.”—Ahwo Rom 6:23.
6. Eme họ oreva Jihova kpahe ọraha nọ uzioraha Adamu ọ wha ze?
6 Oware nọ Jihova Ọghẹnẹ o ru rọ ruẹ nọ okẹ oyena o lọhọ họ ẹkwoma ẹkẹ oware nọ u re ruru oware nọ oruthọ Adamu o kufiẹ na. Evaọ Hibru, ubiẹme na ka·pharʹ eva ọsosuọ u dhesẹ “eruru” hayo otiẹsejọ “ririe no,” yọ a rẹ jẹ fae “omavoro.”a Ẹme na họ, Jihova ọ kẹ okwakwa nọ u kiehọ re u ruru uzioraha nọ a reuku riẹ no obọ Adamu ze na je ririe ọraha nọ o no rie ze na re enọ i te kẹ okẹ oyena a sai wo ufuoma ro no obrukpe uzioraha gbe uwhu.—Ahwo Rom 8:21.
7. (a) Didi ẹruore a kẹ ẹkwoma obrukpe Ọghẹnẹ kpahe Setan? (b) Osa vẹ a rẹ hwa hrọ rọkẹ obusino ohwo-akpọ no uzioraha gbe uwhu?
7 A t’ẹme te ẹruore ufuoma no igbo uzioraha gbe uwhu nọ imava ọsosuọ na a thuzi no. Nọ o je bruoziẹ riẹ kpe Setan, ọnọ araomuomu na o dikihẹ kẹ, Jihova ọ ta nọ: “Me re ti fi egrẹ họ udevie ra avọ aye na, gbe udevie [ubi] ra avọ [ubi] riẹ. Ọ rẹ te nwa owhẹ uzou, whọ vẹ te royẹe ithihrawọ.” (Emuhọ 3:15) Ẹkwoma eme eruẹaruẹ yena, ma ruẹ ẹmẹvo ẹruore kẹ ohwo kpobi nọ o ti fi ẹrọwọ họ eyaa yena. Ghele na, osa o riẹ nọ a te hwa kẹ obusino oyena. Orọnikọ Ubi eyaa na o te nyaze ọ vẹ raha Setan ọvo ho; a rẹ te rowo Ubi na ithihrawọ hrọ, koyehọ, ọ rẹ ruẹ-uye uwhu hrọ, dede nọ orọnikọ bẹdẹ bẹdẹ hẹ.
8. (a) Ẹvẹ Keni o gbe ro ru te ẹgwọlọ họ? (b) Fikieme idhe Ebẹle i je woma evaọ aro Ọghẹnẹ?
8 Ababọ avro Adamu avọ Ivi a roro kpahe ohwo nọ ọ te jọ Ubi eyaa na gaga. Okenọ Ivi o yẹ ọmọzae ọsosuọ riẹ, Keni, ọ tẹ ta nọ: “Mẹ rehọ obọufihọ ỌNOWO na, yẹ ọzae no.” (Emuhọ 4:1) Kọ o je roro nọ otiẹsejọ ọmọzae riẹ na ọye ọ te jọ Ubi na? Makọ o roro ere hayo o roro ho, Keni, avọ idhe riẹ, a ru te ẹgwọlọ họ. Evaọ abọdekọ riẹ, oniọvo riẹ, Ebẹle, o dhesẹ ẹrọwọ fihọ eyaa Ọghẹnẹ, oma o tẹ wọe rehọ erao nọ e mai woma evaọ uthuru riẹ ro dhe idhe kẹ Jihova. Ma se nọ: “Fiki orọwọ jabọ nọ Ebẹle ọ jẹ rehọ ekẹ nọ iwoma nọ e rẹ jaimiẹ vi e rọ Keni dhe idhe kẹ Ọghẹnẹ nọ o je se isẹi kẹe.”—Ahwo Hibru 11:4.
9. (a) Eme Ebẹle o fi ẹrọwọ họ, kọ ẹvẹ o ro dhesẹ iẹe? (b) Eme idhe Ebẹle i rugba?
9 Ẹrọwọ Ebẹle orọnikọ ẹrọwọ nnọ Ọghẹnẹ ọ ghinẹ rrọ ọvo ho, onọ Keni o wo re. Ebẹle o wo ẹrọwọ fihọ eyaa Ọghẹnẹ ọrọ Ubi nọ o te wha esiwo ahwo-akpọ ẹrọwọ ze na. A dhesẹ epanọ oyena u ti ro rugba kẹe he, rekọ eyaa Ọghẹnẹ i ru Ebẹle vuhumu nnọ a rẹ te rowo ithihrawọ ohwo jọ. Ẹhẹ, ọ nwani ku ei họ nọ o te gwọlọ re a ku azẹ kuotọ—uzedhe ẹjiroro idhe. Ebẹle ọ kẹ ọnọ ọ rrọ Ehri uzuazọ na okẹ nọ uzuazọ avọ azẹ o rrọ, ẹsejọhọ wọhọ edhesẹvia isiuru egaga riẹ rọkẹ gbe ẹhẹrẹ orugba eyaa Jihova. Odhesẹvia ẹrọwọ ọnana họ oware nọ o soriẹ nọ idhe Ebẹle e jẹ were Jihova eva, yọ eva edhere ọkakao, o dhesẹ oware nọ idhe i dikihẹ kẹ—edhere nọ ahwo-akpọ erahaizi a sai ro bru Ọghẹnẹ re a wo aruoriwo riẹ.—Emuhọ 4:4; Ahwo Hibru 11:1, 6.
10. Ẹvẹ a ro ru otofa idhe vẹ ẹkwoma Abraham nọ Jihova ọ ta kẹ re ọ rehọ Aiziki ro dhe idhe?
10 Otofa udidi idhe o roma via vevẹ okenọ Jihova ọ ta kẹ Abraham re ọ rehọ ọmọzae riẹ Aiziki ro dheidhe emahọ. Dede nọ o dhe idhe yena ha, u dhesẹ oware nọ Jihova omariẹ o ti ghine ru—ọ te rehọ Ọmọzae ọvo riẹ ro dhe idhe nọ ẹ mae rro kpobi re ọ sai ru oreva Riẹ kẹ ahwo-akpọ gba. (Jọn 3:16) Ẹkwoma idhe gbe akpẹwẹ erọ Uzi Mosis na, Jihova o fi oriruo h’otọ ro wuhrẹ ahwo riẹ nọ ọ salọ kpahe oware nọ a re ru hrọ re a wo erọvrẹ kẹ izieraha rai jẹ bọ ẹruore rai ga kẹ esiwo. Eme ma rẹ sai wuhrẹ no enana ze?
Idhe nọ Jihova Ọ rẹ Jẹrehọ
11. Ẹko idhe ivẹ vẹ ozerẹ okpehru Izrẹl o re dhe, kọ eme họ ẹjiroro rai?
11 “Kozerẹ kozerẹ kpobi a rehọ iẹ mu re ọ hae rehọ ekẹ gbe iwẹ kẹ,” ere Pọl ukọ na ọ ta. (Ahwo Hibru 8:3) Muẹrohọ nọ Pọl ọ ghale idhe nọ ozerẹ okpehru Izrẹl anwae o je dhe fihọ ẹko ivẹ, eye họ, “ekẹ” gbe “iwẹ,” hayo “idhe izieraha.” (Ahwo Hibru 5:1) Ẹsibuobu ahwo a rẹ kẹ ekẹ ro dhesẹ uyoyou gbe ovuhumuo, jẹ rọ bọ usu, aruoriwo, hayo ọjẹrehọ. (Emuhọ 32:20; Itẹ 18:16) Epọvo na re, a rẹ sai rri idhe buobu nọ a jọ Uzi na dhesẹ na wọhọ “ekẹ” rọkẹ Ọghẹnẹ re a gwọlọ ọjẹrehọ gbe aruoriwo riẹ.b Ẹraha Uzi na o gwọlọ aruẹrẹ, yọ re a ru aruẹrẹ, a re dhe “idhe izieraha.” Ebe Isoi Ọsosuọ Ebaibol na, maero kọ ebe ọ Ọnyano, Iruo-Izerẹ, gbe Ikelakele, i dhesẹ eware buobu kpahe eghẹrẹ ọ idhe gbe akpẹwẹ sa-sa. Nọ o rẹ sae jọ use-abọ ulogbo k’omai re ma riẹ jẹ kareghẹhọ abọ riẹ kpobi na, u fo nọ ma muẹrohọ igogo eme jọ nọ i wuzou kpahe eghẹrẹ ọ idhe sa-sa.
12. Diẹse evaọ Ebaibol na ma sae jọ ruẹ edhesẹ ovevẹ ọrọ idhe evaọ Uzi na?
12 Ma sai muẹrohọ nọ oghẹrẹ idhe isoi nọ e viodẹ evaọ Iruo-Izerẹ uzou 1 rite uzou avọ 7 na—idhe emahọ, idhe eka, idhe udhedhẹ, idhe uzioraha, gbe idhe oruthọ—a dhesẹ i rai ọvuọvo, dede nọ a re ghine ru ejọ rai kugbe. Ma te je muẹrohọ nọ a dhesẹ idhe sa-sa enana isiava evaọ izou enana, avọ ẹjiroro sa-sa: orọ ọsosuọ, evaọ Iruo-Izerẹ 1:2 rite 6:7, onọ u dhesẹ kokodo kpahe oghẹrẹ oware nọ a re ro dheidhe eva agbada-idhe na, yọ orọ avivẹ, evaọ Iruo-Izerẹ 6:8 rite 7:36, onọ u dhesẹ abọ nọ a rẹ rawo kẹ izerẹ na gbe onọ a rẹ rawo kẹ ohwo nọ o bi dhe idhe na. Kẹsena, evaọ Ikelakele uzou avọ 28 gbe 29, ma duku oware nọ a rẹ sai rri wọhọ omaa, nọ u dhesẹ eghẹrẹ ọ idhe nọ a re dhe kẹdẹ kẹdẹ, k’oka k’oka, k’amara k’amara, gbe evaọ ehaa k’ukpe k’ukpe na.
13. Dhesẹ idhe nọ a rẹ kẹ n’evaze wọhọ ekẹ rọkẹ Ọghẹnẹ.
13 Idhe emahọ, idhe eka, gbe idhe udhedhẹ e rrọ usu idhe nọ a rẹ kẹ n’evaze wọhọ ekẹ hayo wọhọ edhere nọ a re ro bru Ọghẹnẹ re a wo aruoriwo riẹ. Ewena-isukulu jọ a ta nọ ẹme Hibru na kẹ “idhe emahọ” o dikihẹ kẹ “idhe ekpehru” hayo “idhe nọ i re kpehru.” Onana u kiehọ keme evaọ idhe emahọ, a rẹ mahe arao nọ a kpe na evaọ ehru agbada-idhe na ore-awere u ve noi kpehru kpo obọ odhiwu bru Ọghẹnẹ. Abọ nọ o wo ohẹriẹ evaọ idhe emahọ na họ okenọ a tẹ frẹ azẹ riẹ wariẹ agbada-idhe na họ no, a vẹ mahe arao na kpobi kẹ Ọghẹnẹ. Izerẹ na e rẹ “mahe ae kpobi eva aruẹri na, wọhọ idhe-emahọ, nọ e rọ idhe-erae, nọ i re gbore awere kẹ ỌNOWO na.”—Iruo-Izerẹ 1:3, 4, 9; Emuhọ 8:21.
14. Ẹvẹ a re dhe idhe eka na?
14 A dhesẹ idhe eka na evaọ Iruo-Izerẹ uzou avọ 2. O rrọ idhe unevaze ọrọ eka nọ a wuhu, nọ a gua ewhri avọ frankinsẹnse kugbe. “Ọ vẹ rehọ owawọ abọ eka na gbe ewhri na gbe frankinsẹnse riẹ kpobi; ozerẹ na ọ vẹ mahe onana eva ehru agbada na re o jọ abọ ekareghẹhọ, idhe erae nọ, i re gbo oreawere kẹ ỌNOWO na.” (Iruo-Izerẹ 2:2) Frankinsẹnse yọ ovo jọ evaọ usu ekwakwa insẹnse ọrẹri nọ a rẹ mahe evaọ ehru agbada insẹnse na evaọ uwou-udhu egagọ gbe etẹmpol na. (Ọnyano 30:34-36) U muẹro nọ onana Devidi Ovie na o wo họ iroro nọ ọ ta nọ: “Jọ a ruẹrẹ olẹ mẹ họ wọhọ insẹnse eva aro ra, abọ kpare kpehru mẹ wọhọ idhe eka owọwọ.”—Olezi 141:2, NW.
15. Eme họ ẹjiroro idhe udhedhẹ na?
15 Idhe unevaze ọfa họ idhe udhedhẹ, nọ a dhesẹ evaọ Iruo-Izerẹ uzou avọ 3. Evaọ Hibru, ubiẹme na “udhedhẹ” u dhesẹ vi ababọ ẹmuofio hayo ukpokpoma ọvo. “Evaọ Ebaibol na, u dhesẹ onana, jegbe uyero hayo usu udhedhẹ kugbe Ọghẹnẹ, ẹvi, oghọghọ, gbe evawere,” ere obe na Studies in the Mosaic Institutions o ta. Fikiere, a re dhe idhe udhedhẹ, orọnikọ re a wo udhedhẹ kugbe Ọghẹnẹ hẹ, wọhọ epaọ ẹsenọ a bi kiei ofu, rekọ re a dhesẹ uyere hayo re a ru ehaa uyero oghale orọ udhedhẹ kugbe Ọghẹnẹ nọ enọ ọ jẹrehọ e be reawere riẹ. Izerẹ na gbe ọnọ ọ kẹ okẹ na a rẹ re evaọ idhe na nọ a tẹ rehọ azẹ gbe iwhri na kẹ Jihova no. (Iruo-Izerẹ 3:17; 7:16-21; 19:5-8) Evaọ edhere obọdẹ gbe ọrọ ẹwoho, ọnọ ọ kẹ okẹ na, izerẹ na, gbe Jihova Ọghẹnẹ a be re emu kugbe, nọ u dhesẹ usu udhedhẹ nọ o rọ udevie rai.
16. (a) Eme họ ẹjiroro idhe uzioraha gbe idhe oruthọ na? (b) Ẹvẹ i ro wo ohẹriẹ no idhe emahọ na?
16 Idhe uzioraha gbe idhe oruthọ họ idhe nọ a re dhe rọ gwọlọ erọvrẹ uzioraha hayo nọ a re ro voro oma kẹ iruthọ mukpahe Uzi na. Dede nọ a rẹ jọ ehru agbada-idhe mahe idhe enana, i wo ohẹriẹ no idhe emahọ na keme a rẹ rehọ arao na kpobi kẹ Ọghẹnẹ hẹ, ajokpaọ iwhri gbe abọ riẹ jọ ọvo. Abọ nọ o kiọkọ evaọ arao na a ve gbolo iei fihọ otafe evuẹ na hayo evaọ ẹsejọ izerẹ na e vẹ re iẹe. Ohẹriẹ nana u wo oware oka. A rẹ rehọ idhe emahọ na kẹ Ọghẹnẹ wọhọ okẹ re a sai bru ei ze, fikiere a rẹ rehọ iẹe kpobi kẹ Ọghẹnẹ. O rọ oware isiuru inọ, idhe uzioraha hayo idhe oruthọ e rẹ kobaro kẹ idhe emahọ, nọ u dhesẹ nọ re Ọghẹnẹ ọ tẹ te jẹ okẹ ọrahauzi rehọ, o gwọlọ erọvrẹ uzioraha.—Iruo-Izerẹ 8:14, 18; 9:2, 3; 16:3, 5.
17, 18. Fikieme a je dhe idhe uzioraha, kọ eme họ ẹjiroro idhe oruthọ na?
17 Izieraha ethobọ wọso Uzi na ọvo a rẹ jọ jẹ idhe uzioraha na rehọ, uzioraha fikiọ oyẹlẹ uwo na. “Otẹrọnọ ohwo jọ ọ raha uzi nọ ọ riẹ hẹ eva udevie eware nọ ỌNOWO na ọ ta nọ a [re] ruẹ hẹ na,” kẹsena ọrahauzi na o ve dhe idhe uzioraha nọ i te ọkwa riẹ evaọ ẹwho na. (Iruo-Izerẹ 4:2, 3, 22, 27) Evaọ abọdekọ riẹ, a re kpe erahaizi nọ i kurẹriẹ hẹ no; uvumọ idhe e rrọ kẹ ae he.—Ọnyano 21:12-15; Iruo-Izerẹ 17:10; 20:2, 6, 10; Ikelakele 15:30; Ahwo Hibru 2:2.
18 A ru otofa gbe ẹjiroro idhe oruthọ na vevẹ evaọ Iruo-Izerẹ uzou avọ 5 gbe 6. Ẹsejọhọ ohwo ọ rehọ ọthobọ raha uzi. Ghele na, o sae jọ nọ oruthọ riẹ ọ lẹliẹ e riẹ re-abe evaọ aro ọrivẹ riẹ hayo Jihova Ọghẹnẹ, yọ u fo nọ a kpọ ẹthọthọ ọyena vi. A fodẹ eghẹrẹ izieraha sa-sa. Ejọ yọ izieraha idhere (5:2-6), ejọ yọ izieraha wọso “eware ẹri ỌNOWO na” (5:14-16), yọ ejọ, dede nọ a nwani keke aro fihọ ru ai hi, yọ izieraha nọ i no isiuru iyoma hayo ewhrehe uwo ze (6:1-3). Fiba evaefa izieraha itieye na, o gwọlọ nọ ọnọ o ruthọ na ọ rẹ hwaosa nọ u fo je dhe idhe oruthọ kẹ Jihova.—Iruo-Izerẹ 6:4-7.
Oware nọ O Mai Woma O be Tha
19. Ghelọ Uzi na gbe idhe riẹ nọ a wo, fikieme Izrẹl ọ gbẹ sai wo aruoriwo Ọghẹnẹ hẹ?
19 A rehọ Uzi Mosis na, avọ idhe gbe akpẹwẹ ibuobu riẹ, kẹ emọ Izrẹl re a sai bru Ọghẹnẹ re a wo aruoriwo gbe oghale riẹ bẹsenọ Ubi eyaa na ọ rẹ tha. Pọl ukọ na, ohwo Ju, o fi rie họ enẹ: “Uzi na oye o jọ owuhrẹ mai re o ruẹse rehọ omai bru Kristi ze, re ma ruẹse wo unuzou fiki orọwọ.” (Ahwo Galesha 3:24) Yoma gaga na, Izrẹl wọhọ orẹwho a j’owọ kẹ ọkpọvio ọyena ha viukpoye a rehọ uvẹ oyena ruiruo thọ. Fikiere, idhe ibuobu rai e tẹ jẹ tọtọ Jihova oma, ọnọ ọ ta nọ: “Idhe emahọ nọ a rehọ emegbo gbe erawo epoporiẹ dhe kẹ omẹ i te no; me wo evewerọ evo kpahọ azẹ iruẹ-ezae, hayo igodẹ, hayo ikri hi.”—Aizaya 1:11.
20. Eme ọ via evaọ 70 C.E. kpahe Uzi na avọ idhe riẹ?
20 Evaọ 70 C.E., eyero eware ahwo Ju, avọ etẹmpol gbe iruo ozerẹ riẹ, i te kuhọ. U no oyena no, idhe evaọ edhere nọ Uzi na u dhesẹ o gbẹ lọhọ họ. Kọ onana u dhesẹ nọ idhe, wọhọ abọ jọ Uzi na, o ku otofa riẹ fiẹ no kẹ egegagọ Ọghẹnẹ inẹnẹ? Ma te kiẹ onana riwi evaọ uzoẹme n’otha.
[Oruvẹ-obotọ]
a Insight on the Scriptures, onọ Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. a kporo, u ru rie vẹ nọ: “Wọhọ epanọ a rehọ e riẹ ruiruo evaọ Ebaibol na, ‘omavoro’ u wo uzedhe ẹjiroro ‘ururu’ hayo ‘enwene,’ yọ oware nọ a bi ro nwene, hayo onọ o rrọ ‘ururu’ kẹ, oware ofa na o rẹ jọ ọkpọ riẹ hrọ. . . . Re a ru omavoro nọ u te kẹ oware nọ Adamu o kufiẹ, o gwọlọ idhe uzioraha nọ u wo aghare uzuazọ ogbagba ohwo-akpọ ọvo na.”
b Ubiẹme Hibru nọ a rẹ fa “idhe” ẹsibuobu họ qor·banʹ. Evaọ okerefihotọ obrukpe Jesu ọrọ uruemu ugbarugba ọ ikere-ebe gbe ahwo Farisi na, Mak o ru rie vẹ nọ “Kọban” u dikihẹ kẹ ‘okẹ nọ a ro mudhe kẹ Ọghẹnẹ.’—Mak 7:11.
Kọ Whọ Sae k’Iyo Nana Vevẹ?
• Eme ọ wọ ezae ẹrọwọ oke anwae je dhe idhe kẹ Jihova?
• Fikieme a jẹ gwọlọ idhe?
• Eghẹrẹ idhe sa-sa vẹ a je dhe evaọ otọ Uzi na, kọ eme họ ẹjiroro rai?
• Wọhọ epanọ Pọl ọ ta, ugogo ẹjiroro vẹ Uzi na gbe idhe riẹ i rugba?
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 6]
Idhe Ebẹle i woma keme i dhesẹ ẹrọwọ riẹ fihọ eyaa Jihova
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
Kọ who vuhu otofa onana?