Epanọ Ọmọzae avọ Ọmọtẹ A rẹ rọ Nya Usu nọ A Sae rọ Riẹ Sọ A rẹ Rehọ Ohwohwo

1-2. Eme inievo jọ a ta kpahe usu nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a rẹ nya?

NỌ ỌMỌZAE avọ ọmọtẹ nọ a be nya usu re a riẹ sọ a sae rehọ ohwohwo a tẹ riẹ usu na nya, eva e rẹ were ae. Whọ tẹ be nya usu utioye na, ma riẹ nọ whọ gwọlọ nọ eware e rẹ riẹ nya kẹ owhai. Yọ eware e ginẹ riẹ nya kẹ ibuobu nọ e nya usu utioye no. Oniọvo-ọmọtẹ obọ Ethiopia jọ nọ a re se Tsiona ọ ta nọ: “Eva e were omẹ gaga nọ mẹ avọ ọzae mẹ ma jẹ nya usu. Ẹsejọ ma jẹ hae ta ẹme kpahe eware nọ e roja gaga, ẹsejọ kọ emiehwẹ. Eva e were omẹ inọ mẹ ruẹ oniọvo nọ o you omẹ, yọ me you rie re.”

² Oniọvo-ọmọzae obọ Netherlands jọ nọ a re se Alessio ọ ta nọ, “Okenọ mẹ avọ aye mẹ ma jẹ nya usu, eva e jẹ were omẹ. Usu na o lẹliẹ omẹ riẹe ziezi. Rekọ ẹsejọ eware e jẹ riẹ nya ha.” Ma te jọ uzoẹme nana ta ẹme te ebẹbẹ jọ nọ e sai te ọmọzae avọ ọmọtẹ nọ a be nya usu. Ma te ruẹ ehrẹ Ebaibol nọ i re fiobọhọ kẹ ae, gbe epanọ inievo na a sai ro fiobọhọ kẹ ae.

OWARE NỌ ỌMỌTẸ AVỌ ỌMỌZAE A JẸ NYA USU

3. Ẹjiroro vẹ ọmọtẹ avọ ọmọzae a rẹ rọ nya usu? (Itẹ 20:25)

³ Nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a tẹ be nya usu, eva e rẹ were ae. Rekọ orọnọ usu yena yọ oware aroza ha keme oye a rẹ rọ riẹ sọ a sae rehọ ohwohwo. Ẹdẹ nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a be rọ ruọ orọo na, a rẹ ya eyaa kẹ ohwohwo inọ a ti you ohwohwo jẹ kẹ ohwohwo adhẹẹ bọo ẹdẹ uwhu rai. A be ya eyaa na, Jihova o bi yo. Re ohwo ọ tẹ te ya eyaa, ọ rẹ romatotọ roro iei tao. (Se Itẹ 20:25.) Ere ọvona u fo nọ ohwo o re rorote re ọ tẹ te ya eyaa inọ ọ rẹ rehọ ohwo jọ. Usu nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a rẹ nya o rẹ lẹliẹ ae riẹ ohwohwo ziezi, a vẹ sae jẹ emamọ iroro. Emamọ iroro na họ, a rẹ rehọ ohwohwo, hayo jọ usu na o fa. Nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a tẹ fa usu, orọnikọ u dhesẹ nọ a riẹ usu na nya ha ha. Rekọ usu na u ru rai jẹ emamọ iroro, keme oye o lẹliẹ e rai ruẹ nọ a sae rehọ ohwohwo ho. Yọ oware nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a rẹ rọ fiki riẹ nya usu oye, re a riẹ sọ a ti kiehọ ohwohwo oma.

4. Eme u je fo re ma hae kareghẹhọ oware nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a rẹ rọ fiki riẹ nya usu?

⁴ U fo nọ mai kpobi ma rẹ kareghẹhọ nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a rẹ nya usu re a riẹ sọ a sae rehọ ohwohwo, hayo a sae rehọ ohwohwo ho. U fo re emezae avọ emetẹ a kareghẹhọ oware yena re. Keme o rẹ whae ze nọ a gbe ro lele ohwo jọ nya usu hu otẹrọnọ a riẹ kekeke inọ a te rehọ iẹe he. Fikieme ma rẹ rọ kareghẹhọ oware yena? Ẹsejọ ahwo jọ a tẹ nwane ruẹ nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ jọ a mu usu họ ẹnya no, a vẹ be nwani roro nọ aimava na a te siọ ohwohwo ba ẹrehọ họ. Ma te bi roro ere, ẹvẹ inievo nọ e re rọo ho a re rri rie? Oniọvo-ọmọtẹ obọ United States jọ nọ a re se Melissa nọ o ri wo ọzae he ọ ta nọ: “Inievo jọ a re roro nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ nọ a be nya usu a te siọ ohwohwo ba ẹrehọ họ. Onana u re ru eware ga kẹ ae. Nọ aimava a tẹ make ruẹ nọ a te sae rehọ ohwohwo ho, inọ a rẹ fa usu na, a be sae fae he fiki ẹme nọ ahwo a te ta. Fikiere inievo jọ a ta nọ a rẹ siọ usu yena ba ẹnya ukpọ ẹme.”

WHA DAOMA RIẸ OHWOHWO ZIEZI

5-6. Eme gbe eme ọmọzae avọ ọmọtẹ nọ a be nya usu a rẹ daoma riẹ kpahe ohwohwo? (1 Pita 3:4)

⁵ Whẹ avọ oniọvo jọ wha tẹ be nya usu, ẹvẹ wha sae rọ riẹ sọ wha rẹ rehọ ohwohwo hayo wha rẹ fa usu na? Wha rẹ daoma riẹ ohwohwo ziezi. Re wha te ti mu usu na họ, whọ te dina riẹ ohwo na no. Rekọ nọ wha mu usu họ ẹnya no na, ẹsiẹe whọ te sae rọ riẹ “ohwo odidi obọ udu na.” (Se 1 Pita 3:4.) Re whọ sae riẹ ohwo odidi obọ udu riẹ, whọ rẹ daoma riẹ epanọ usu riẹ avọ Jihova o kpekpe te, uruemu riẹ gbe oghẹrẹ nọ o re rri eware. U wo oria nọ whọ rẹ riẹe te nọ whọ sae rọ kẹ iyo enọ jọ kpahe iẹe. Enọ itieye jọ nọ whọ sae nọ omara họ: ‘Kọ ohwo nana o ti kiehọ omẹ oma?’ (Itẹ 31:26, 27, 30; Ẹf. 5:33; 1 Tim. 5:8) ‘Kọ ma te hae sai ru eva were ohwohwo? Kọ ma te hae sai thihakọ kẹ ohwohwo nọ ma te ru ohwohwo thọ?’b (Rom 3:23) Nọ wha be riẹ ohwohwo na, wha kareghẹhọ oware jọ. Oye họ, orọnọ epọvo na dẹẹ ọmọzae avọ ọmọtẹ a rẹ jọ re a tẹ te ta nọ a kiehọ ohwohwo oma ha. Rekọ a te hae daoma kpairoro vrẹ eware jọ nọ e rẹ were ae re a sae rria dhedhẹ.

⁶ Eme ọfa u fo nọ wha rẹ riẹ kpahe ohwohwo nọ wha be nya usu na? Eware jọ e roja gaga nọ u fo nọ wha rẹ ta ẹme kpahe re usu na o tẹ te kọ ruọ owhai uzou. Ọjọ họ, eware nọ wha gwọlọ nọ wha ti ru evaọ uzuazọ rai. Kọ oke vẹ whọ te rọ riẹ sọ ọmọzae hayo ọmọtẹ na o wo oghẹrẹ ẹyao jọ, sọ ọ riesa jọ, hayo sọ eware jọ e via kẹe oke jọ nọ e rẹ kẹe uye ẹsejọ? Orọnọ nwanọ eware na kpobi wha te ta ẹme kpahe he nọ wha te mu usu na họ obọ. (Je rri Jọn 16:12.) Otẹrọnọ oniọvo nọ whẹ avọ iẹe wha be nya usu ọ nọ owhẹ onọ, yọ wha re nya usu na te epanọ whọ sae rọ vuẹe oware yena ha, vuẹe nọ ọ gbẹ hẹrẹ tao. Rekọ kareghẹhọ nọ, nọ oke o be nya na, whọ te se iẹe oware yena ba ẹvuẹ hẹ keme eyena kpobi i ti fiobọhọ kẹe riẹ oware nọ o re ru.

7. Ẹvẹ ọmọtẹ avọ ọmọzae nọ a be nya usu a sae rọ riẹ ohwohwo ziezi? (Rri ẹkpẹti na re “Nọ Ọmọzae avọ Ọmọtẹ nọ A be Nya Usu A te Thabọ No Ohwohwo.”) (Rri iwoho na re.)

⁷ Ẹvẹ whọ sae rọ riẹ oghẹrẹ nọ ọmọzae hayo ọmọtẹ na ọ ginẹ rrọ? O roja gaga re wha hae nọ ohwohwo enọ, jẹ gaviezọ kẹ ohwohwo ziezi. Wha hae ta eva kẹ ohwohwo jẹ ta uzẹme kẹ ohwohwo. (Itẹ 20:5; Jem. 1:19) Wha sae hai ru eware jọ nọ e rẹ lẹliẹ owhai gbiku. Wha sae hae re emu kugbe, jẹ hai kpohọ ore evaọ oria nọ ahwo a rrọ. Wha sai je lele ohwohwo kpohọ usi uwoma ẹsejọ. Wha tẹ be hai lele ahwo uviuwou rai gbe egbẹnyusu rai ru eware kugbe, o rẹ lẹliẹ owhai jẹ riẹ ohwohwo re. Wha hai ru eware jọ nọ e rẹ lẹliẹ owhẹ riẹ oghẹrẹ nọ ọmọzae hayo ọmọtẹ na o re ru nọ eware jọ e tẹ via, gbe epanọ o re lele oghoghẹrẹ ahwo yeri. Brọda Aschwin ọ fodẹ eware jọ nọ ọye avọ Alicia a je ru okenọ a jẹ nya usu. Ọ ta nọ: “Ma jẹ hai ru eware nọ e rẹ lẹliẹ omai riẹ ohwohwo. Orọnikọ nwanọ ikpeware jọ gaga ha. Ẹsejọ ma re there emu kugbe, hayo ma ve ru eware efa kugbe nọ a re ru evaọ uwou. O jẹ hae lẹliẹ omai riẹ eware jọ nọ ma be riẹ ru gbe enọ ma be riẹ ru hu.”

8. Irere vẹ i re te ọmọzae avọ ọmọtẹ nọ a be nya usu nọ a tẹ be hai wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ kugbe?

⁸ Wha tẹ be hai wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ kugbe, o rẹ lẹliẹ owhai riẹ ohwohwo re. O roja keme wha tẹ ruọ orọo no, wha te hai ru egagọ uviuwou re wha sai ru oware nọ o rẹ were Ọghẹnẹ evaọ orọo na. (Ọtausi. 4:12) Kinọ wha be nya usu na, kọ wha gbe fi oke họ nọ wha rẹ hai ro wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ kugbe? Ma riẹ nọ otẹrọnọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a re ruọ orọo ho, orọnikọ oniọvo-ọmọzae na ọye o wuzou oniọvo-ọmọtẹ na ha. Rekọ wha tẹ be hai wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ, o sae lẹliẹ owhai riẹ epanọ wha you Jihova te. Brọda Max avọ aye riẹ Laysa nọ a rrọ obọ United States a fodẹ erere ọfa nọ o re noi ze. Max ọ ta nọ: “Nọ ma mu usu na họ obọ, ma jẹ hae jọ ebe ukoko na wuhrẹ izoẹme nọ e ta kpahe usu ọmọtẹ avọ ọmọzae, orọo, gbe uviuwou. O jẹ hae lẹliẹ omai ta kpahe eware jọ nọ e roja gaga nọ ma hae te kake ta kpahe vẹre he.”

EWARE EFA NỌ WHA RẸ RIẸ JE RU

9. Amono ọmọzae avọ ọmọtẹ a rẹ vuẹ inọ a mu usu họ ẹnya no, kọ fikieme?

⁹ Amono wha rẹ vuẹ inọ wha mu usu họ ẹnya no? Obọ rai whai imava ẹme na ọ rrọ. Nọ wha te mu usu na họ obọ, ẹsejọhọ wha te gwọlọ nọ umutho ahwo jọ ọvo wha rẹ vuẹ inọ wha mu usu họ ẹnya no. (Itẹ 17:27) Nọ wha gbe gogo iei kẹ ahwo ho, o rẹ whae ze nọ ahwo a gbe dhunu họ ẹme rai hi hayo jiroro kẹ owhai hi. Rekọ wha gbẹ nwane vuẹ ohwo ọvo kpahe iẹe he, wha vẹ te hae gwọlọ jọ oria nọ u siomano re a gbẹ riẹ nọ wha be nya usu hu. Oware yena o sae lẹliẹ ohwo raha uzi Ọghẹnẹ. Fikiere u ti woma re wha vuẹ ahwo jọ nọ a sae kẹ owhai emamọ ohrẹ je fiobọhọ kẹ owhai. (Itẹ 15:22) Wha sae vuẹ ahwo uviuwou rai jọ, ekpako ukoko, hayo amọfa nọ i kruga.

10. Eme ọmọtẹ avọ ọmọzae a re ru re a gbẹ raha uzi Ọghẹnẹ hẹ? (Itẹ 22:3)

¹⁰ Eme wha re ru re wha gbẹ raha uzi Ọghẹnẹ hẹ? Nọ wha be nya usu na, yọ wha be dhẹ ruọ ohwohwo oma. Kọ eme wha re ru re wha gbe ru eware etọtọ họ? (1 Kọr. 6:18) Wha du ta eme etọtọ nọ e rẹ lẹliẹ owhai wo isiuru ọfariẹ-ogbe he. Whai ọvo wha du jọ oria ha, yọ wha da idi vrẹ oma ha. (Ẹf. 5:3) O gbẹ rrọ ere he, wha ti si ohwohwo urru gaga, wha te riẹ okenọ wha ti ro ru oware nọ o rẹ dha Ọghẹnẹ eva ha. Kọ u gbe ti woma re wha hae ta ẹme kpahe eware jọ nọ wha re ru hu nọ wha be nya usu na re wha gbẹ raha uzi Ọghẹnẹ hẹ? (Se Itẹ 22:3.) Brọda Dawit avọ aye riẹ Almaz nọ a rrọ obọ Ethiopia a fodẹ oware nọ u fiobọhọ kẹ ae nọ a jẹ nya usu. A ta nọ: “Eria nọ inievo ukoko na hayo amọfa buobu a rrọ, ma jẹ hae jọ. Mai imava ọvo ma jẹ hae jọ oria ha, o make rrọ eva omoto hayo eva uwou. Ma jẹ whaha oware kpobi nọ o rẹ lẹliẹ omai raha uzi Ọghẹnẹ.”

11. Eme o re fiobọhọ kẹ ọmọtẹ avọ ọmọzae riẹ eware nọ a re ru gbe enọ a re ru hu?

¹¹ Kọ u fo re ọmọzae avọ ọmọtẹ nọ a be nya usu a gbalọ oma, viọlọ unu, hayo ru eware itieye na efa? Nọ wha be nya usu na, wha sae ta ẹme kpahe eware jọ nọ i kiehọ nọ wha te hai ru ro dhesẹ nọ wha you ohwohwo. Rekọ riẹ nọ wha te bi ru eware nọ e rẹ lẹliẹ oma ohwohwo si owhai urru gaga, o te bẹ re whọ riẹ sọ whọ rẹ rehọ iẹe hayo whọ rẹ rehọ iẹe he. (Ole. 1:2; 2:6) Nọ imava a te bi ru eware itieye na, a sai ru vrẹ oma, a ve ti ru eware etọtọ. (Itẹ 6:27) Fikiere nọ wha te mu usu na họ obọ, wha rri ẹme nọ Ebaibol ọ ta, re wha ta ẹme te eware itieye na nọ wha re ru gbe enọ wha re ru hu.c (1 Tẹs. 4:3-7) Whai imava wha nọ omarai nọ: ‘Nọ ma te bi ru oware utionana ro dhesẹ nọ ma you ohwohwo, ẹvẹ a re rri rie evaọ obonẹ mai? Kọ o te lẹliẹ omai wo isiuru ọfariẹ-ogbe?’

12. Eme ọmọzae avọ ọmọtẹ a rẹ kareghẹhọ nọ a tẹ be hae whọ nọ a be nya usu na?

¹² Eme wha re ru nọ wha te wo ẹwhọ hayo ebẹbẹ efa? Otẹrọnọ whai imava wha re wo ẹmẹwhọ gaga, kọ u dhesẹ nọ wha kiehọ kẹ ohwohwo ho? O nwane rrọ ere he. Makọ ọzae-avọ-aye dede a re wo ẹmẹwhọ ẹsejọ. Rekọ ẹme na họ, a rẹ daoma kpairoro vrẹ eware jọ nọ e rẹ were ae re a sai ru eva were ohwohwo. Eva e vẹ te were ae evaọ orọo na. Fikiere enẹna nọ wha be nya usu na, oware nọ wha be hai ru nọ wha te wo ẹmẹwhọ o sae lẹliẹ owhai riẹ sọ wha te hae sai ku ẹwhọ rai họ nọ wha tẹ rọo no. Wha nọ omarai nọ: ‘Nọ ma tẹ gwọlọ ku ẹwhọ họ, kọ ma be hae rọ udu kpotọ jẹ ta ẹme kẹ ohwohwo avọ adhẹẹ? Ma be hae kaki wounu, kpairoro vrẹ eware jọ nọ e rẹ were omai jẹ rọvrẹ?’ (Ẹf. 4:31, 32) Nọ wha tẹ be hae whọ ẹwhẹwhọ nọ wha be nya usu na, wha du roro nọ ẹsejọhọ wha tẹ ruọ orọo no, wha te gbẹ whọ tere he he. Whọ tẹ ginẹ ruẹ nọ ọmọzae hayo ọmọtẹ na o ti kiehọ owhẹ oma ha, wha tẹ fa usu na oye o te mai woma kẹ owhai imava.d

13. Eme o rẹ lẹliẹ ọmọzae avọ ọmọtẹ nọ a be nya usu riẹ epanọ a rẹ nya usu na kri te?

¹³ Ẹvẹ wha rẹ nya usu na kri te? Nọ ohwo ọ tẹ variẹ oma jiroro, o rẹ wha uye ze. (Itẹ 21:5) Fikiere u fo re wha nya usu na kri te epanọ wha sae rọ ginẹ riẹ ohwohwo ziezi. Rekọ wha du nya usu na kri ga hrọ họ. Ebaibol ọ ta nọ: “Oware nọ ohwo o bi rẹro riẹ u gbe tei obọ evaọ ẹruoke he, o rẹ lẹliẹ udu riẹ mọ.” (Itẹ 13:12) Oware ofa jọ họ, nọ wha tẹ be nya usu na kri no, o sai ru nọ isiuru owezẹ ọzae-avọ-aye e rẹ rọ jọ owhai udu gaga. (1 Kọr. 7:9) Orọnikọ epanọ wha nya usu na kri te no whọ rẹ rọ riẹ sọ u te epanọ who re ro ru oware jọ no ho. Rekọ epanọ whọ daoma riẹ ohwo na te. Nọ omara nọ, ‘Eme o gbe kiọkọ nọ mẹ rẹ riẹ kpahe ohwo nana re mẹ riẹ sọ mẹ rẹ rehọ iẹe?’

ẸVẸ AMỌFA A RẸ SAI RO FIOBỌHỌ KẸ IMAVA NỌ E BE NYA USU?

14. Ẹvẹ inievo na a sai ro fiobọhọ kẹ oniọvo-ọmọzae avọ ọmọtẹ nọ a be nya usu? (Rri uwoho na re.)

¹⁴ Ma tẹ riẹ inievo jọ nọ e gwọlọ rọo nọ a be nya usu, ma sae ta kẹ ae nọ a nyaze obọ uwou mai ti lele omai re emu hayo ru egagọ uviuwou. A sai lele omai kpohọ ugheriwo hayo arozaha re. (Rom 12:13) Ma te se ai ere, yọ uvẹ nọ a sae jẹ rọ riẹ ohwohwo ma rovie kẹ ae no na. A tẹ gwọlọ ohwo nọ ọ rẹ jọ kugbe ai, ma sai kuomagbe ai. A tẹ gwọlọ ohwo nọ o re lele ae ruọ omoto kpohọ oria re aimava ọvo a gbẹ jọ omoto ho, ma sai lele ae. Yọ a tẹ gwọlọ oria nọ aimava a sae jọ ta ẹme, ma sae ta kẹ ae nọ a nyaze obọ uwou mai. (Gal. 6:10) Oniọvo-ọmọtẹ nọ a re se Alicia nọ ma fodẹ ẹsiẹ na, ọ ta ẹme te oghẹrẹ nọ inievo jọ a ro fiobọhọ kẹe okenọ avọ Brọda Aschwin a jẹ nya usu. Ọ ta nọ, “Eva e were omai gaga nọ inievo jọ a ta nọ ma sae nyaze obọ uwou rai, otẹrọnọ ma gwọlọ oria nọ ma sae jọ ta ẹme rekọ mai ọvo ma gwọlọ jọ oria ha.” Oniọvo-ọmọtẹ avọ oniọvo-ọmọzae nọ a be nya usu a tẹ ta nọ whọ jọ kugbe ai, rri rie nọ yọ uvẹ nọ whọ sai ro fiobọhọ kẹ ae. Daoma jọ kugbe ai, whọ nyase aimava ọvo ba oria ha. Rekọ muẹrohotọ, otẹrọnọ a gwọlọ ta ẹme jọ nọ a gwọlọ nọ omọfa o yo ho, whọ sae kẹ ae uvẹ omojọ.—Fil. 2:4.

15. Eme inievo ukoko na a rẹ ta ha nọ u re dhesẹ nọ a bi fiobọhọ kẹ ọmọzae avọ ọmọtẹ na? (Itẹ 12:18)

¹⁵ Edhere ọfa nọ ma sai ro fiobọhọ kẹ ọmọtẹ avọ ọmọzae nọ a be nya usu nọ a rẹ rọ riẹ ohwohwo họ, ma rẹ yọroma kpahe oghẹrẹ eme nọ ma rẹ ta. (Se Itẹ 12:18.) Ẹsejọhọ whọ gwọlọ vuẹ ahwo inọ oniọvo-ọmọtẹ avọ oniọvo-ọmọzae jọ a mu usu họ ẹnya no. Rekọ a gwọlọ nọ ae ọvo a rẹ rọ unu rai vuẹ ahwo orọnikọ mai hi. Ma rẹ vuẹ ahwo inọ inievo ivẹ na a gwọlọ rehọ ohwohwo ho. Yọ u fo ho re ma gu ai ẹdhọ fiki eware jọ nọ i te omai hi. (Itẹ 20:19; Rom 14:10; 1 Tẹs. 4:11) Ẹsejọ ahwo jọ a rẹ vuẹ inievo nọ e be nya usu inọ a fo ohwohwo gaga. Ejọ a rẹ nọ ae sọ a te rehọ ohwohwo. Eme itieye na e sae dha oniọvo-ọmọzae avọ oniọvo-ọmọtẹ na eva. Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Elise ọ ta nọ, “Nọ ahwo a tẹ nọ omai nọ dẹvẹ ma ti ru ehaa orọo mai, o jẹ hae kẹ omai uye, keme mai imava ma re ta te obei he.”

16. Eme ma re ru nọ ọmọzae avọ ọmọtẹ a tẹ fa usu nọ a jẹ nya?

¹⁶ Kọ eme ma re ru otẹrọnọ inievo nọ e be nya usu re a riẹ ohwohwo a fa usu na? Ma du nọ oware nọ o wha riẹ ze he, yọ ma thọ othọ ọvo ho. (1 Pita 4:15) Oniọvo-ọmọtẹ nọ a re se Lea ọ ta nọ: “Okenọ mẹ avọ oniọvo-ọmọzae nọ ma jẹ nya usu ma fa usu na, me yo nọ inievo jọ a jẹ ta oghoghẹrẹ eware nọ a roro nọ o lẹliẹ omai fa usu na. Oware na o kẹ omẹ uye gaga.” Ma ta ẹsejọ inọ orọnikọ nọ oniọvo-ọmọtẹ avọ oniọvo-ọmọzae a tẹ fa usu, u dhesẹ nọ a riẹ usu na nya ha ha. Rekọ u dhesẹ nọ usu na o lẹliẹ e rai riẹ nọ a fo ohwohwo ho. Yọ oware nọ a rọ fiki riẹ mu usu na, usu na u fiobọhọ kẹ ae riẹ no na. O make rrọ ere na, usu na nọ o fa na o sae kẹ ae uye. O sae lẹliẹ ae jọ ọkọkora. Fikiere oware nọ ma re ru họ ma rẹ daoma tuduhọ ae awọ.—Itẹ 17:17.

17. Eme emezae gbe emetẹ nọ a be nya usu a rẹ gbẹ daoma ru?

¹⁷ Ma jọ uzoẹme nana wuhrẹ eware buobu no kpahe usu nọ oniọvo-ọmọtẹ avọ oniọvo-ọmọzae a rẹ nya nọ a tẹ gwọlọ riẹ ohwohwo ziezi. Dede nọ a rẹ sai wo ẹbẹbẹ, eva e rẹ were ae nọ a be nya usu na. Oniọvo jọ nọ a re se Jessica ọ ta nọ: “Okenọ mẹ avọ ọzae mẹ ma re rọo ho, nọ ma jẹ nya usu, ma ruẹ nọ re ohwo ọ sae nya usu utioye na, ọmọziọ iruo ho. Rekọ ma rri rie nọ yọ oke oraha kufiẹ hẹ, keme ma be re erere riẹ.” Otẹrọnọ whẹ avọ oniọvo jọ wha be nya usu, wha gbẹ hai ru eware nọ e rẹ lẹliẹ owhai riẹ ohwohwo ziezi. Wha te bi ru ere, wha te riẹ usu na nya. U ve ti fiobọhọ kẹ owhai sae jiroro nọ i fo.