Ogbẹnyusu nọ Ọ rẹ Viẹ Ohwo Họ

Nọ whọ jọ uzoge, u wo ohwo jọ nọ who mu usu kugbe. “Ogbẹnyusu” nana ọ rẹ lẹliẹ owhẹ rri omara nọ who te ohwo no, jẹ lẹliẹ owhẹ ru eware nọ ehwa ra a bi ru. Nọ idhọvẹ e tẹ rrọ owhẹ oma, o re ru oma “sasa” owhẹ. Fikiere ọye whọ rẹ dhẹ bru evaọ eware buobu.

Rekọ nọ oke o be nyaharo na, whọ tẹ te riẹ nọ ogbẹnyusu ra na o wo ikpehre iruemu jọ. Ọ gwọlọ nọ oke kpobi yọ ọ rrọ kugbe owhẹ, dede nọ evaọ eria jọ ahwo a re le owhẹ nọ whẹ avọ iẹe wha tẹ rrọ usu. Yọ dede nọ ọ rẹ lẹliẹ owhẹ rri omara nọ who te ohwo no, ọ wha ẹyao fihọ owhẹ oma. Rekọ mai yoma na, ọ be hai tho abọjọ osa nọ a be hae hwa owhẹ.

Anwọ oke jọ ze na, whọ daoma bẹ no re whọ sai fa usu na, rekọ ọ be rọwo ho. Ma sai ta nọ, ọye o bi su owhẹ enẹna. Yọ whọ be vioja nọ whe mu usu kugbei.

ENẸ a rẹ sai dhesẹ ahwo buobu nọ a bi vovo isigareti. O wọhọ nọ isigareti yọ ogbẹnyusu rai. Aye jọ nọ a re se Earline, nọ o vovo isigareti te ikpe udhuvẹ gbikpe no, ọ ta nọ: “Isigareti ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omẹ vi omọfa nọ ọ rrọ kugbe omẹ dede. Orọnikọ isigareti yọ ogbẹnyusu mẹ nọ o kri no ọvo ho, rekọ ẹsejọ ọye ọvo họ ogbẹnyusu nọ me wo.” Rekọ Earline o muẹrohọ uwhremu na inọ, isigareti yọ ogbẹnyusu nọ ọ rẹ viẹ ohwo họ je fi uzuazọ ohwo họ ọza. A sae tubẹ ta nọ eme nọ e rrọ emuhọ uzoẹme nana i kie kpahe iẹe, u te no oware ovo jọ no. Nọ ọ jọ Ebaibol na wuhrẹ nọ isigareti ivovo e rẹ dha Ọghẹnẹ eva fikinọ i re gbe omamai ku, ọ tẹ siọ isigareti ba evovo.​—2 Ahwo Kọrint 7:1.

Ọzae jọ nọ a re se Frank ọ jiroro re inọ, ọ rẹ siọ isigareti ba evovo re ọ ruẹsi ru eva were Ọghẹnẹ. Rekọ nọ ọ seba te oware wọhọ ẹdọvo hayo edivẹ no, isigareti i si rie urru gaga. Fikinọ ekpala ire a rọ tehe obotọ uwou riẹ, ọ tẹ gadiẹ ruọ obotọ uwou na be gwọlọ ibro isigareti nọ o vovo kiọkọ. Frank ọ ta nọ, “Okioke yena mẹ rọ gbaemu nọ me re gbe vovo isigareti ofa ha. Nọ mẹ ruẹ omamẹ nọ mẹ be rọ abọ gbe awọ rara otọ gwọlọ ibro isigareti nọ me vovo kiọkọ evaọ otọ ogbegbe yena, o kẹ omẹ uye gaga. No umuo ẹdẹ yena vrẹ, me gbe vovo ofa ha.”

Fikieme o rọ rrọ bẹbẹ re ohwo ọ siọ isigareti ba evovo? Ahwo nọ a rẹ kiẹ kpahe eware, a ruẹ eware sa-sa nọ e rẹ sae whae ze: (1) Eware nọ a ro ru isigareti, e rẹ reria azẹ ohwo wọhọ epanọ imu egaga e rẹ reria ohwo oma na. (2) Oware jọ nọ o rrọ evaọ isigareti nọ a re se nicotine, o sai te ẹvori ohwo evaọ emaharo ihrẹ ọvo nọ a tẹ nwani sei rehọ no. (3) Ẹsibuobu isigareti ivovo u re zihe ruọ oware nọ ohwo o re ru nọ o te bi ru eware efa wọhọ, nọ ohwo ọ tẹ be re emu, da udi, gbiku, serihọ, hayo ru eware efa itieye.

Ghele na, wọhọ epanọ ma ruẹ evaọ oriruo Earline avọ Frank na, ohwo ọ sae siọ isigareti ba evovo. Otẹrọnọ who re vovo rekọ whọ gwọlọ seba, izoẹme nọ e rrọ aro na i ti fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ epanọ whọ sae rọ siọ uruemu nana ba.

Riẹ Oware nọ Whọ rọ Gwọlọ Seba Evovo

“Oware jọ nọ who re muẹrohọ kpahe ahwo nọ a sae siọ isigareti ba evovo no họ, a rẹ gbaemu inọ a rẹ seba makọ oghẹrẹ kpobi nọ o rrọ kẹhẹ.”​—“Stop Smoking Now!”

ẸME na họ, whọ tẹ gwọlọ siọ isigareti ba evovo, u fo nọ whọ rẹ riẹ oware nọ whọ rọ gwọlọ seba evovo. Onana u wuzou keme o rẹ kẹ owhẹ ẹgba nọ whọ rẹ rọ daoma seba evovo. Roro kpahe irere nọ i ti te owhẹ nọ whọ tẹ siọ isigareti ba evovo.

Who ti koko ugho họ. Nọ a te koko ugho nọ a rẹ rọ dẹ epakẹte isigareti họ kẹdẹ kẹdẹ evaọ ẹgbukpe, igho na e rẹ jọ buobu gaga. “Mẹ riẹ vẹrẹ he inọ ugho nọ mẹ jẹ hae raha rọ dẹ isigareti o bu te ere.”​—Gyanu, Nepal.

Uzuazọ ra u ti woma vi epanọ o jọ. “O wọhọ ẹsenọ me mu akpọ họ obọ nọ mẹ siọ isigareti ba evovo, keme akpọ mẹ o je dhe ewewoma.” (Regina, South Africa) Nọ ahwo a tẹ siọ isigareti ba evovo, ẹsiẹe a rẹ ruẹ awere oware nọ a be re je so ore ziezi. A re je wo ẹgba ziezi, yọ ovioma rai o re woma vi epanọ o jọ.

Oma ra o sai kiehọ vi epanọ o jọ. “Ghelọ unuikpe nọ ohwo ọ rrọ kẹhẹ, nọ ọ tẹ siọ isigareti ba evovo, o re fiobọhọ kẹ oma riẹ gaga.”​—The U.S. Centers for Disease Control and Prevention.

Whọ te sae jiroro kẹ omara. “Mẹ se evovo ba keme mẹ gwọlọ nọ isigareti o re su omẹ hẹ. Mẹ gwọlọ nọ mẹ ọvo mẹ rẹ ta oware nọ me re ru kẹ omamẹ.”​—Henning, Denmark.

Ahwo uviuwou ra gbe egbẹnyusu ra a ti wo erere noi ze. “Ivovavovo . . . e rẹ wha ẹyao fihọ ahwo nọ a kẹle owhẹ oma. . . . Ekiakiẹ i dhesẹ nọ ahwo nọ a rẹ wẹ iwiri isigareti nọ omọfa o bi vovo rehọ, a re wo ọta-irue gbe ẹyao udu, yọ onana o be wha uwhu se idu ahwo buobu kukpe kukpe.”​—American Cancer Society.

Who ti ru eva were Ọghẹnẹ. “Iyoyou, . . . wha joma ru omamai fo no eware kpobi nọ i re zue oma.” (2 Ahwo Kọrint 7:1) “Wha rehọ ugboma rai dhe idhe . . . ọrẹri, onọ Ọghẹnẹ ọ rẹ jẹrehọ.”​—Ahwo Rom 12:1.

“Nọ mẹ nwane riẹ nọ Ọghẹnẹ o mukpahe eware nọ i re zue ugboma na, mẹ tẹ nwane siọ isigareti ba evovo.”​—Sylvia, Spain.

Ghele na, nọ ohwo ọ tẹ make riẹ oware nọ u ro fo nọ ọ rẹ siọ isigareti ba evovo, oyena ọvo u te he. Ma gwọlọ obufihọ amọfa, ahwo uviuwou mai gbe egbẹnyusu mai. Ẹvẹ a sai ro fiobọhọ kẹ omai?

Ta kẹ Amọfa re A Fiobọhọ kẹ Owhẹ

“Ohwo ọ sae ga obọ vi omọvo, rekọ imava nọ i kuobọgbe e sai mugba kẹe.”​—Ọtausiuwoma Na 4:12.

NỌ AMỌFA a tẹ be tha omai uke, ma sai fi ọwegrẹ kparobọ makọ oghẹrẹ nọ ọ rrọ kẹhẹ. Fikiere whọ tẹ gwọlọ nọ whọ rẹ siọ isigareti ba evovo, o rrọ oware areghẹ re whọ ta kẹ ahwo uviuwou ra gbe egbẹnyusu ra re a fiobọhọ kẹ owhẹ. Hayo whọ sae ta kẹ omọfa jọ kpobi nọ whọ riẹ nọ ọ te tha owhẹ uke je wo odiri kẹ owhẹ.

Whọ sae ta kẹ ahwo nọ a siọ isigareti ba evovo no, keme a ti wo ororokẹ je fiobọhọ kẹ owhẹ. Oleleikristi jọ nọ ọ be rria Denmark nọ a re se Torben ọ ta nọ, “Ahwo uviuwou mẹ a fiobọhọ kẹ omẹ gaga.” Ọzae jọ nọ a re se Abraham, nọ ọ be rria orẹwho India o kere nọ: “Ahwo uviuwou mẹ gbe ibe Ileleikristi mẹ a fiobọhọ kẹ omẹ, yọ onana u ru nọ mẹ rọ seba evovo.” Rekọ ẹsejọ, obufihọ ahwo uviuwou gbe egbẹnyusu ọvo o sae nwane lẹliẹ ohwo seba evovo ho.

Ọzae jọ nọ a re se Bhagwandas ọ ta nọ, “Me vovo isigareti evaọ ikpe 27 soso, rekọ nọ me wuhrẹ oware nọ Ebaibol na ọ ta kpahe ekpehre uruemu nana, mẹ tẹ jiroro nọ mẹ rẹ seba evovo. Fikiere mẹ tẹ jẹ rọ ẹmẹrera seba evovo, mẹ tẹ fa usu no egbẹnyusu mẹ je kpohọ oria nọ a sae jọ fiobọhọ kẹ ohwo re ọ seba evovo. Rekọ eware nana kpobi i ruiruo kẹ omẹ hẹ. Kẹsena evaọ aso ẹdẹjọ, me te horie eva mẹ kẹ Jihova evaọ olẹ re o fiobọhọ kẹ omẹ seba evovo. Ukuhọ riẹ, mẹ tẹ ginẹ seba evovo.”

Oware ọfa jọ nọ u wuzou gaga nọ who re ru họ, u fo nọ whọ rẹ ruẹrẹ oma kpahe kẹ eware nọ whọ te rẹriẹ ovao dhe evaọ okenọ whọ tẹ seba no. Eme họ eware nana? Ma te ta kpahe eware nana evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na.

[Ẹkpẹti]

KỌ U FO RE WHỌ LỌ IMU?

Ahwo buobu a rẹ lọ imu nọ i re fiobọhọ kẹ ae siọ isigareti ba evovo wọhọ ọnọ a re se nicotine patch. Yọ eki imu nana o zihe ruọ okọ ulogbo no. Taure whọ tẹ te jiroro nọ whọ rẹ lọ imu, roro kpahe enọ nana:

Irere vẹ i re noi ze? A rẹ ta nọ imu itienana i re ru nọ isigareti o gbe ro si ohwo urru tere he nọ ọ tẹ seba evovo no. Rekọ orọnọ ahwo kpobi a rọwo fihọ epanọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ ohwo kri te he.

Enwoma vẹ i re noi ze? Imu jọ e rẹ wha ẹyao fihọ ohwo oma. Wọhọ oriruo, o sae lẹliẹ ohwo wo ifiva nọ o rẹ lẹliẹ iẹe geli, jọ ọkọkora, je wo iroro ethuru whu. Kareghẹhọ nọ ohwo ọ tẹ be lọ imu nọ a rehọ nicotine ru, yọ oware nọ ọ gwọlọ seba ọ be rehọ edhere ọfa ru na. Yọ onana o sae wha ebẹbẹ se ugboma na. Fikiere nọ ohwo ọ tẹ be lọ imu nana, yọ ọ re seba no ho.

Idhere efa vẹ ohwo ọ sae rọ seba evovo? Evaọ ekiakiẹ jọ nọ a ru, ahwo udhone gbe eree evaọ usu udhusoi, a seba evovo riẹriẹriẹ ababọ imu nọ a lọ.

Ruẹrẹ Oma Kpahe kẹ Eware nọ Whọ te Rẹriẹ Ovao Dhe

“Mẹ jiroro nọ mẹ rẹ siọ isigareti ba evovo fiki ọmọ nọ mẹ yẹ obọ. Fikiere me te kere fihọ oria jọ evaọ uwou mai inọ, ‘A re vovo isigareti evaọ uwou nana ha.’ Rekọ nọ auwa ọvo o vrẹ no, isiuru isigareti nọ e jọ omẹ oma e ga te epanọ me ro tu erae họ ubi isigareti jọ je mu ei họ evovo.”​—Yoshimitsu, Japan.

WỌHỌ epanọ ma ruẹ evaọ oriruo Yoshimitsu na, o rẹ jọ bẹbẹ nọ ohwo ọ tẹ gwọlọ siọ isigareti ba evovo. Ofariẹ, ekiakiẹ i dhesẹ nọ enwenọ ahwo nọ a bu te udhone gbikpe evaọ usu udhusoi nọ a seba no, a rẹ wariẹ muhọ evovo nọ a tẹ rọ ọthobọ vovo ẹsiẹvo. Fikiere, otẹrọnọ whọ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo, o gwọlọ nọ whọ rẹ ruẹrẹ oma kpahe re whọ sae seba evovo riẹriẹriẹ. Eware jọ vẹ e rẹ mai ru ei jọ bẹbẹ kẹ ahwo nọ a gwọlọ seba?

Nicotine o ti si owhẹ urru gaga: Isiuru nana e rẹ mae ga nọ whọ tẹ seba evovo te edẹ esa no, yọ i re kpotọ evaọ oware wọhọ eka ivẹ. Ohwo jọ nọ ọ seba evovo no ọ ta nọ evaọ oke oyena, “isiuru na e rẹ wọ ze ẹsiẹvo, yọ i re kpotọ kpehru.” O tẹ make rọnọ ikpe jọ e vrẹ no dede, isiuru isigareti ivovo e sae whẹ ruọ owhẹ udu ẹsiẹvo. O tẹ via ere, whọ nwane rrọ okpakpa muhọ evovo ho. Hẹrẹ te iminiti isoi hayo viere, isiuru na i ti kpotọ.

Eware efa nọ e te via kẹ owhẹ: Evaọ oke ọsosuọ, o rẹ jọ bẹbẹ kẹ ahwo nọ a seba evovo re a muẹrohọ hayo tẹrovi oware nọ a bi ru ziezi, yọ ẹkẹ-oma o rẹ ruọ ae lọlọhọ. A sai je wo edada evaọ oma rai, oma o rẹ sae okpọ, a rẹ royẹ, yọ a rẹ wọre owọre. Ofariẹ, o rẹ jọ bẹbẹ kẹ ae re a wo odiri, a rẹ kaki muofu, yọ a rẹ jọ ọkọkora. Rekọ eware nana buobu i re kpotọ evaọ oware wọhọ eka ene rite eka ezeza.

Evaọ oke nana, u wo eware jọ nọ whọ rẹ sai ru nọ i re fiobọhọ kẹ owhẹ. Wọhọ oriruo:

● Daoma wezẹ ziezi.

● Da ame buobu hayo da ame ibi-ire buobu. Re emamọ emu nọ i re kiehọ oma na ziezi.

● Daoma ru oware nọ u re ru oma ra jaja.

● Hai se ẹwẹ rehọ ziezi, jẹ jọ iroro ra ruẹ oma ra inọ whọ be wẹ ẹwẹ nọ ọ rrọ fuafo rehọ ziezi.

Eware nọ e rẹ kpare isiuru evovo: Eware nana yọ eware nọ e rẹ gwọlọ lẹliẹ owhẹ wariẹ muhọ evovo. Wọhọ oriruo, ẹsejọhọ who re vovo isigareti nọ whọ tẹ be da udi. O tẹ rrọ ere, ruẹ nọ whọ da udi ra vẹrẹ vẹrẹ nọ whọ tẹ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo. Nọ oke o be nyaharo na, whọ sae wariẹ mu udi ra họ ẹda wọhọ epanọ whọ jẹ hai ru vẹre ababọ ovariẹ.

Ghele na, nọ nicotine ọ tẹ make no azẹ ra no, eware nọ whọ jẹ hai ru yọ who bi vovo isigareti e sae lẹliẹ isiuru evovo ziọ owhẹ udu. Ọzae jọ nọ a re se Torben nọ ma fodẹ evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na ọ ta nọ, “Nọ mẹ make siọ isigareti ba evovo te ikpe ikpegbizii no, iroro evovo e rẹ ruọ omẹ udu nọ mẹ tẹ be da ekọfi (coffee) evaọ oke ibreki.” Rekọ ẹmẹrera na, isigareti ivovo i ti gbe si owhẹ urru hu nọ whọ tẹ maki bi ru eware nọ whọ jẹ hai ru evaọ okenọ whọ jẹ hai ro vovo na.

O rẹ sae jọ bẹbẹ kẹ ohwo re ọ seba evovo nọ ọ tẹ be da udi. Fikiere nọ whọ tẹ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo, u fo nọ whọ rẹ kẹnoma kẹ udi gbe eria nọ a rẹ jọ zẹe. Ahwo buobu a rẹ wariẹ muhọ evovo nọ a tẹ be da udi. Fikieme o rọ rrọ ere?

● O tẹ make rọnọ ohwo ọ da umutho udi, onana u re ru nọ nicotine nọ ọ rrọ isigareti o rẹ rọ were iẹe gaga.

● Nọ ahwo buobu a tẹ keria be da udi je gbiku, ẹsibuobu a re vovo isigareti re.

● Nọ ohwo ọ tẹ da udi no, o re gbe rorote he, yọ ọ rẹ sae gba omariẹ hẹ. Oyejabọ nọ Ebaibol na ọ rọ ta nọ: “Enwaene . . . i re mi ohwo ọwhọ nọ o re ro ru oware nọ u kiehọ no.”​—Hosia 4:11.

Ahwo nọ whọ be jọ kugbe: Orọnikọ ahwo kpobi who re kuomagbe he. Wọhọ oriruo, o gwọlọ nọ whọ rẹ kẹnoma kẹ ahwo nọ a re vovo hayo ahwo nọ a rẹ sai zizie owhẹ re who lele ae vovo. Ofariẹ, kẹnoma kẹ ahwo nọ a rẹ gwọlọ se owhẹ ẹkoko fikinọ whọ be daoma re whọ seba evovo.

Nọ oware jọ o tẹ be kẹ owhẹ uye: Evaọ ekiakiẹ jọ nọ a ru, enwenọ imava evaọ usu imasa a wariẹ muhọ evovo evaọ okenọ eva e jẹ dhae hayo nọ oware jọ o jẹ kẹ ae uye. Otẹrọnọ oghẹrẹ iroro jọ o rẹ whae ze nọ whọ rẹ rọ gwọlọ wariẹ muhọ evovo, ru oware ofa jọ nọ o rẹ sai si iroro ra no isigareti. Whọ sae da ame, ta athethe, hayo tubẹ nya wariẹ. Daoma ru eware nọ e rẹ tuduhọ owhẹ awọ. Whọ sae lẹ se Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹ owhẹ, hayo se eria jọ evaọ Ebaibol na.​—Olezi 19:14.

Who Gu Inoma Ha

● Ẹsiẹvo ọvo me se rie rehọ.

Uzẹme ẹme na: Nọ who te se iwiri isigareti rehọ makọ ẹsiẹvo ọvo dede, onana u re te kẹ enwenọ abọvo eware nọ e rẹ gwọlọ nicotine evaọ ẹvori ra evaọ euwa esa. Ukuhọ riẹ, whọ vẹ wariẹ muhọ evovo.

● Ivovavovo i re fiobọhọ kẹ omẹ kpairoro vrẹ idhọvẹ mẹ.

Uzẹme ẹme na: Ekiakiẹ i dhesẹ nọ nicotine u re tube ru nọ idhọvẹ e rẹ rọ jọ ohwo oma vi epaọ ọsosuọ. Nọ ohwo o te vovo, o sae jọ wọhọ ẹsenọ idhọvẹ riẹ i kpotọ, rekọ orọnọ idhọvẹ riẹ i gine kpotọ họ. Ukpoye, eware nọ e rẹ via kẹ ohwo nọ ọ tẹ be seba evovo eye i kpotọ evaọ omoke jọ na fikinọ ọ wariẹ vovo.

● U kri no nọ me bi ro vovo, mẹ sae seba ha.

Uzẹme ẹme na: Oghẹrẹ iroro itieye na e rẹ lẹliẹ udu whrehe ohwo. Ebaibol na ọ ta nọ: “Udu u te whrehe owhẹ evaọ ẹdẹ okpẹtu, ẹgba ra o re gbe tulo ho.” (Itẹ 24:10) Whaha iroro nọ i re ru ei bẹbẹ kẹ owhẹ re whọ sae seba evovo. Ohwo kpobi nọ ọ ginẹ gwọlọ siọ isigareti ba evovo, nọ o fi ehrẹ Ebaibol wọhọ enọ ma ta kpahe evaọ emagazini nana họ iruo, ọ sae ginẹ seba evovo.

● Oghẹrẹ nọ oma u re ru ohwo nọ ọ gwọlọ seba evovo o ga hrọ kẹ omẹ.

Uzẹme ẹme na: Eware nọ i re ru ohwo nọ ọ gwọlọ siọ isigareti ba evovo e sae jọ gaga, rekọ nọ eka jọ e te vrẹ no, yọ i kpotọ no. Fikiere, jọ ozọ u mu owhẹ hẹ. Nọ urru isigareti ivovo o tẹ wariẹ si owhẹ evaọ emerae jọ hayo nọ imikpe jọ e tẹ vrẹ no, whọ ruawa ha. Isiuru na e sai kpotọ nọ iminiti jọ e tẹ vrẹ no otẹrọnọ who gbe vovo ho.

● Oware jọ o be thọ kugbe ẹvori mẹ.

Uzẹme ẹme na: Otẹrọnọ a bi siwi owhẹ fiki ẹyao ẹvori wọhọ ọkora ọgaga, hayo schizophrenia (koyehọ nọ uzou ohwo ọ gbẹ gba ha), ta kẹ edọkita ra re o fiobọhọ kẹ owhẹ siọ ivovavovo ba. Who te ru ere, o te were edọkita na gaga re o fiobọhọ kẹ owhẹ. Ọ sai nwene oghẹrẹ nọ o bi ro siwi owhẹ re eware nọ e rẹ via kẹ ohwo nọ ọ siọ isigareti ba evovo i gbe kpomahọ ẹyao ra na tere he, hayo ọ sai nwene imu nọ ọ be kẹ owhẹ.

● Mẹ tẹ rọ ọthobọ vovo ẹsiẹvo, o rẹ jọ omẹ oma nọ mẹ te sae seba evovo ho.

Uzẹme ẹme na: Whọ tẹ rọ ọthobọ vovo wọhọ epanọ o rẹ via kẹ ahwo buobu nọ a gwọlọ siọ isigareti ba evovo na, who du roro nọ whọ sae seba evovo ho ho. Daoma wariẹ mu eware nọ who je ru vẹre na họ eru, o bẹ owhẹ no ho. Ohwo nọ o kpe owọ họ otọ kie, ọ rẹ kpama. Rekọ nọ ọ gbẹ rọwo nọ ọ rẹ kpama ha, kiyọ oware jọ o thọ kugbei. Fikiere gbẹ hae daoma. Ẹmẹrera na whọ te siọ isigareti ba evovo.

Joma ta kpahe oriruo ọzae jọ nọ a re se Romualdo. Ikpe udhegbezeza soso o vovo isigareti, rekọ o vrẹ ikpe ọgba no nọ ọ rọ siọ isigareti ba evovo. O kere nọ, “Mẹ sai kele unuẹse nọ mẹ wariẹ muhọ evovo ho evaọ okenọ mẹ seba no. Yọ oke kpobi nọ o via kẹ omẹ, me re roro nọ mẹ te sae seba evovo ho. Rekọ mẹ tẹ gbaemu nọ mẹ gwọlọ mu usu okpekpe kugbe Jihova, yọ mẹ lẹ sei unuẹse buobu re o fiobọhọ kẹ omẹ. Uwhremu na mẹ tẹ ginẹ seba evovo riẹriẹriẹ.”

Evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na, ma te ta kpahe eware efa jọ nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ owhẹ wo evawere nọ whọ tẹ siọ isigareti ba evovo no.

[Ẹkpẹti hayo Uwoho]

O RE FI UZUAZO OHWO HỌ ỌZA EVAỌ OGHẸRẸ KPOBI NỌ A RU RIẸ FIHỌ

A rẹ sae rọ utaba (Tobacco) ru eware sa-sa. A rẹ zẹ eware jọ nọ a rehọ e riẹ ru evaọ iwou eki nọ a rẹ jọ zẹ imu nọ a rọ ebe-ẹwọ ru gbe oghẹrẹ emu nọ a rọ ibi-ire ru. Rekọ Ukoko Omokpokpọ Akpọ-Soso (World Health Organization) o ta nọ, “utaba ọ rẹ nwa ohwo oma evaọ oghẹrẹ kpobi nọ a ru riẹ fihọ kẹhẹ.” Eyao sa-sa nọ utaba o rẹ sae wha ze wọhọ ẹyao-ọta, gbe ẹyao udu e sai kpe ohwo. Eyae nọ i dihọ nọ i re vovo, a rẹ sae wha ẹyao fihọ ọmọ rai nọ ọ gbẹ rrọ obeva. Eware sa-sa vẹ a be hae rọ utaba ro ru?

Bidis: Nọ oghẹrẹ isigareti nọ ohwo ọ rẹ rọ obọ variẹ, yọ unuakpọ Asia a rẹ mae jọ vovo iei. Eware nọ i re no eva riẹ ze wọhọ nicotine, iwiri, gbe oware jọ nọ o rẹ nua oma na nọ a re se tar, i bu vi erọ isigareti gheghe.

Isiga: Nọ oghẹrẹ isigareti nọ a rẹ rehọ ebe utaba rọ variẹ hayo a vẹ rọ ebe nọ a rọ ebe utaba ro ru variẹ iẹe, yọ utaba o rẹ jọ eva riẹ. Fikinọ ekẹmika nọ ọ rrọ isiga u bu te orọ isigareti gheghe he, onana u re ru nọ ohwo ọ sai ro se nicotine nọ ọ rrọ isiga rehọ o tẹ make rọnọ o ri tu erae họ iẹe dede he.

Isigareti nọ a re se kretek hayo clove: A rẹ rehọ utaba gbe oware jọ nọ a re se clove ro ru ei, rekọ utaba na u re bu vi enwenọ abọvo. Eware nọ i re no eva riẹ ze wọhọ nicotine, iwiri, gbe oware jọ nọ o rẹ nua oma na nọ a re se tar, i bu vi erọ isigareti gheghe.

Ọko (pipe): Te ohwo nọ o bi vovo ọko te ohwo nọ o bi vovo isigareti gheghe epọvo na. Eware ivẹ nana e rẹ whae ze nọ ohwo o re ro wo ẹyao ọta gbe eyao efa nọ e rẹ wha ze.

Utaba nọ a re vovo ho: A sae fi ei họ unu re, rọ inwe sei rehọ, hayo a sae gua ae kugbe eware efa wọhọ gutkha nọ a re kuhọ unu re evaọ ofẹ Asia jọ. Nicotine ọ rẹ jọ unu na da ruọ oma ohwo je no etẹe ruọ azẹ na. Fikiere utaba nọ a re vovo ho o rrọ yoyoma wọhọ isigareti nọ a re vovo.

Ọko ame (Water pipe, onọ a re je se bong, hookah, narghile, shisha): Evaọ oghẹrẹ isigareti nana, a re fi ame họ oware nọ a re ro vovo na, kẹsena iwiri na e vẹ nya udevie ame na vrẹ taure ohwo o te ti sei rehọ. Dede na, eware nọ e rẹ nwa ohwo oma gbe enọ e rẹ wha ẹyao ọta ze, e rẹ gbẹ ruọ ohwo oma ghele.

[Ẹkpẹti hayo Uwoho]

NỌ WHO TE BI FIOBỌHỌ KẸ OMỌFA RE Ọ SEBA EVOVO

● Hae ta eme nọ e rẹ tuduhọ iẹe awọ. Nọ who te jiri ohwo, o rẹ tuduhọ iẹe awọ vi ẹsenọ whọ tẹ fo iẹe hayo whọku ei. Ẹme wọhọ, “Mẹ riẹ nọ whọ sai ru ei nọ whọ tẹ wariẹ daoma,” o wo ẹgba vi ẹsenọ whọ rẹ ta nọ, “O jẹ wariẹ thọ owhẹ obọ no!”

● Hae rọvrẹ. Hae kpairoro vrẹ ofu hayo eme egaga nọ ohwo nọ ọ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo ọ ta kẹ owhẹ. Ta eme nọ e rọ wowolẹ kẹe wọhọ, “Mẹ riẹ nọ o ginẹ lọhọ kẹ owhẹ hẹ, rekọ eva e were omẹ gaga nọ whọ be daoma re whọ seba evovo.” Rekọ whọ ta vievie he inọ, “Okenọ who je ro vovo na whọ mae rọ were omẹ!”

● Jọ emamọ ogbẹnyusu. Ebaibol na ọ ta nọ: “Emamọ ogbẹnyusu o re dhesẹ uyoyou ẹsikpobi[,] ọ tẹ jẹ rrọ oniọvo nọ a yẹ fiki oke idhọvẹ.” (Itẹ 17:17) Daoma wo odiri je dhesẹ uyoyou kẹ ohwo nọ ọ be gwọlọ siọ isigareti ba evovo “ẹsikpobi,” ghelọ epanọ ovao riẹ o rrọ kẹhẹ.

Whọ Sae Kparobọ!

OKE nọ who re ro wo “udu re who mu iruo họ” u te no. (1 Iruẹru-Ivie 28:10) Oware ofa vẹ whọ rẹ sai ru re whọ sae ginẹ seba evovo riẹriẹriẹ?

Fi oke họ. Ẹko-iruo jọ nọ a re se Health and Human Services evaọ America o ta nọ, nọ ohwo ọ tẹ nwane gbaemu no nọ ọ rẹ siọ ivovavovo ba no, u fo nọ oke nọ o fihọ nọ o ti ro muhọ, koyehọ no umuo oke nọ ọ rọ gbaemu nọ ọ rẹ seba evovo rite ẹdẹ nọ o ti ro muhọ o rẹ vrẹ eka ivẹ hẹ. Onana u re ru nọ ọwhọ ọ rẹ rọ jọ ohwo oma ziezi. Kpoka ẹdẹ na họ ekalẹnda ra, ta kẹ igbẹnyusu ra, je muhọ evaọ ẹdẹ na o tẹ make rọnọ eware e nya epanọ who rẹro ho.

Kere “eware nọ i re fiobọhọ kẹ owhẹ seba evovo fihọ ẹwẹ-obe.” Whọ sai kere eware nọ e rrọ obotọ na fihọ iẹe, gbe eware efa nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ owhẹ ru lele utee ra na:

● Ẹjiroro nọ whọ rọ gwọlọ seba evovo

● Inọmba ifonu ahwo nọ whọ rẹ sai se nọ whọ tẹ ruẹ nọ isiuru evovo e wariẹ ruọ owhẹ udu

● Eware jọ nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ owhẹ nyate utee ra, gbe eria Ebaibol sa-sa wọhọ, obe Ahwo Galesha 5:22, 23

Hae wha ẹwẹ-obe nọ who kere eware nọ i re fiobọhọ kẹ owhẹ seba evovo fihọ na lele oma ẹsikpobi, jẹ hae daoma sei unuẹse buobu evaọ okpẹdẹ. O tẹ make rọnọ whọ seba evovo no, hae gbẹ daoma se eware nọ e rrọ ẹwẹ-obe na nọ whọ tẹ ruẹ nọ isiuru isigareti ivovo e be wariẹ zihe ze.

Hai ru eware nọ i re fiobọhọ kẹ owhẹ nwene. Taure ẹdẹ nọ who fihọ nọ whọ te rọ siọ isigareti ba evovo na o te ti te, daoma whaha oware kpobi nọ o rẹ sae lẹliẹ owhẹ vovo. Wọhọ oriruo, otẹrọnọ isigareti whọ rẹ kaki vovo nọ whọ tẹ kpama evaọ ohiohiẹ, hẹrẹ te auwa ọvo hayo bu viere taure who te ti vovo. Yọ otẹrọnọ who re vovo isigareti taure whọ tẹ te re emu hayo nọ whọ tẹ nwane re emu no, whaha uruemu yena. Who kpohọ oria nọ ahwo a rẹ jọ vovo isigareti hi. Hae jọ obọ uwou wuhrẹ epanọ whọ sae rọ ta nọ: “Ijo mẹ gwọlọ họ. Mẹ seba evovo no.” Yọ whọ rẹ tae do via. Eware nana i re fiobọhọ kẹ owhẹ ruẹrẹ oma kpahe taure ẹdẹ nọ whe fihọ nọ whọ te rọ seba evovo riẹriẹriẹ na o te ti te. Eware nana i re je fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ nọ uviemenẹ whọ te jọ ohwo nọ ọ seba evovo no.

Ruẹrẹ oma kpahe. Nọ ẹdẹ nọ whọ te rọ seba evovo o bi si kẹle na, whọ sae ruẹrẹ eware efa nọ whọ te hae re kpahe wọhọ, ekarọto (carrot), athethe, hayo epapa (nut) gbe eware itieye na efa. Hae kareghẹhọ egbẹnyusu avọ ahwo uviuwou ra kpahe ẹdẹ nọ whọ te rọ seba evovo na, jẹ vuẹ ae epanọ a sai ro fiobọhọ kẹ owhẹ. Taure ẹdẹ na o te ti te, daoma gbolo imidhe nọ who re fi enwo isigareti họ kufiẹ, eware nọ who re ro tu erae họ isigareti, gbe eware efa kpobi nọ e rẹ sae wha isiuru evovo ze. Eware efa nana e sae jọ isigareti nọ e gbẹ rrọ uwou ra, omoto ra, ekpa iwu ra, hayo oria iruo ra. O rẹ mae lọhọ re ohwo ọ tọlọ isigareti vovo evaọ uwou riẹ vi ẹsenọ o re mi ogbẹnyusu riẹ hayo nyae tubẹ dẹ isigareti na! Ofariẹ, hae lẹ se Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹ owhẹ, maero nọ who te vovo isigareti urere ra no.​​—Luk 11:13.

Ahwo buobu gbidi gbidi a “fa usu no” isigareti no, ọnọ ọ jọ ogbẹnyusu omuomu nọ ọ jẹ hae viẹ ae họ vẹre. Whọ sai ru epọvo na re. Nọ whọ tẹ sai ru ere, who ti wo omokpokpọ gbe ufuoma.

[Uwoho]

Hae wha ẹwẹ-obe nọ who kere eware nọ i re fiobọhọ kẹ owhẹ seba evovo fihọ na lele oma ẹsikpobi, jẹ hae daoma sei unuẹse buobu evaọ okpẹdẹ