UZOU AVỌ 3

“Ẹzi Ọfuafo Ọ tẹ Vọ Aikpobi Oma”

Eware nọ e via okenọ a ku ẹzi ọfuafo na ku ilele na evaọ Pẹntikọst

Iruẹru Ikọ 2:1-47 a rehọ e riẹ no ze

1. Dhesẹ oghẹrẹ nọ o rẹ jọ nọ a te bi ru Ehaa Pẹntikọst.

AHWO buobu nọ eva e be were a rrọ iyẹrẹ Jerusalẹm.a Iwiri i bi kuye no agbada-idhe etẹmpol na ze nọ itu ahwo Livae ivẹ e be so ile Halẹl na (Ilezi avọ 113 rite 118), yọ o sae jọ inọ nọ utu jọ o tẹ so abọ jọ no utu odekọ o vẹ za ze. Erara e vọ iyẹrẹ na. A no ugbobọ Elam, Mẹsopotemia, Kapadosia, Pọntọs, Ijipti, gbe Rom ze.b Ehaa vẹ a bi ru? A bi ru ehaa nọ a re se Pẹntikọst, onọ a re je se “ẹdẹ . . . ibi ọsosuọ nọ e ware.” (Ik. 28:26) A re ru ehaa nana ẹsiẹvo ẹgbukpe evaọ obọ ekuhọ okenọ a re ro bru ebali gbe evaọ obọ emuhọ okenọ a re ro bru iwhiti. Ẹdẹ nana yọ ẹdẹ oghọghọ.

Emapo nọ o bi dhesẹ eria nọ ahwo nọ a yo usi uwoma evaọ Pẹntikọst 33 C.E. a no ze. 1. Ibrotọ: Libia, Ijipti, Ẹtiopia, Bithinia, Pọntọs, Kapadosia, Judia, Mẹsopotemia, Babilonia, Ilam, Midia, gbe Pathia. 2. Ikpewho: Rom, Alẹkzandria, Mẹmfis, Antiọk (ọrọ Siria), Jerusalẹm, gbe Babilọn. 3. Ebade avọ ethẹ: Abade Mediterenia, Abade Obiebi, Abade Ọwawae, Abade Caspian, gbe Ethẹ Pasia.

JERUSALẸM—ORIA NỌ U WUZOU EGAGỌ AHWO JU

Ibuobu eware nọ e via nọ a gbiku rai evaọ uzou ọsosuọ obe Iruẹru Ikọ na e via evaọ Jerusalẹm. Okpẹwho nana ọ rrọ ehru ugbehru jọ evaọ usu igbehru sa-sa nọ e rrọ udevie Judia, nọ o rehọ emaele 34 thabọ no Abade Mediterenia evaọ ofẹ ovatha-ọre. Evaọ ukpe 1070 B.C.E., Devidi ovie na o fi oria adhẹzọ nọ a bọ fihọ ehru Ugbehru Zayọn kparobọ, kẹsena okpẹwho nọ a bọ wariẹe họ u te zihe ruọ okpẹwho-esuo orẹwho Izrẹl oke anwae.

Ugbehru Moraya o kẹle Ugbehru Zayọn. Yọ ahwo Ju oke anwae a rehọ e riẹ nọ ehru Ugbehru Moraya na Abraham ọ bọ agbada-idhe fihọ re ọ rọ Aiziki dhe idhe. Onana o via oware wọhọ ikpe odu ọvo gbe egba izii (1,900) taure eware nọ a gbiku rai evaọ obe Iruẹru Ikọ na e tẹ te via. Ugbehru Moraya u zihe ruọ abọjọ okpẹwho na evaọ okenọ Solomọn ọ rọ bọ etẹmpol ọsosuọ Jihova na fihọ ehru riẹ. Etẹmpol na o tẹ te jọ oria nọ ahwo Ju a je kokohọ jẹ gọ Ọghẹnẹ gbe eware efa nọ a jẹ jariẹ ru kẹdẹ kẹdẹ.

Ahwo Ju kpobi nọ a kru Ọghẹnẹ ga nọ e rrọ otọakpọ na soso a jẹ hai kokohọ etẹmpol Jihova na dhe idhe, gọ Ọghẹnẹ, je ru ehaa nọ a re ru nọ ezi rai o te te. A je ru ere keme uzi Ọghẹnẹ o ta nọ: “Isiasa ẹgbukpe ezae rai kpobi a rẹ nyaziọ aro Jihova Ọghẹnẹ rai evaọ oria nọ ọ salọ.” (Izie. 16:16) Evaọ Jerusalẹm okọto ulogbo ahwo Ju gbe ogbẹgwae esuo orẹwho na nọ a je se Sanhẹdrin Ologbo na ọ jọ.

2. Oware igbunu vẹ o via evaọ Pẹntikọst 33 C.E.?

² Evaọ oware wọhọ ighọjọ izii ohiohiẹ ẹdẹ nana nọ a bi ro ru ehaa Pẹntikọst evaọ ukpe 33 C.E. na, oware igbunu jọ o via nọ ahwo a te ta kpahe makọ evaọ ikpe buobu nọ e be tha. Ebaibol na ọ ta nọ: “Idudhe na, edo jọ o te do no obọ odhiwu ze wọhọ edo ofou ọgaga.” (Iruẹru 2:2) Edo ọgaga na ọ tẹ vọ uwou nọ ilele Jesu nọ i bu te udhozeza (120) a kokohọ. Kẹsena oware igbunu jọ o tẹ via. A tẹ be ruẹ eware jọ nọ e wọhọ ẹrọo nọ e be ware wọhọ erae, e tẹ ghale oma fihọ ehru uzou ilele na omomọvo.c “Ẹzi ọfuafo ọ tẹ vọ” ilele na oma, a te mu evẹrẹ efa sa-sa họ ẹjẹ! Evaọ okenọ ilele na a no uwou na ruọ otafe, u te je gbe erara nọ e jọ iyẹrẹ Jerusalẹm unu keme ilele na a jẹ rọ evẹrẹ erara na ta ẹme kẹ ae. Ae omomọvo ọ jẹ jọ “unu ilele na yo [ọvuọ] ẹvẹrẹ riẹ.”—Iruẹru 2:1-6.

3. (a) Fikieme ma sae rọ ta nọ oware nọ o via evaọ Pẹntikọst 33 C.E. na u wuzou gaga evaọ ikuigbe egagọ uzẹme? (b) Eme Pita ọ rehọ usiavẹ jọ evaọ “isiavẹ Uvie” na ru evaọ ovuẹ nọ ọ kẹ?

³ Oware igbunu nana nọ o via na u wuzou gaga evaọ ikuigbe egagọ uzẹme, keme ẹdẹ yena a rọ to orẹwho Izrẹl Ọghẹnẹ họ, koyehọ ukoko Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na. (Gal. 6:16) Rekọ etẹe o jọ kuhọ họ. Okenọ Pita ọ ta ẹme kẹ ogbotu na evaọ ẹdẹ yena, ọ rehọ usiavẹ ọsosuọ evaọ usu isiavẹ esa erọ “isiavẹ Uvie” na rovie obọdẹ uvẹ kẹ utu ahwo ọfa jọ. (Mat. 16:18, 19) Usiavẹ ọsosuọ nana u ru rie lọhọ nọ ahwo Ju gbe ahwo nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju a rọ jẹ usi uwoma na rehọ, Ọghẹnẹ ọ tẹ jẹ rọ ẹzi ọfuafo riẹ wholo ae.d Ahwo nana a te jọ usu Izrẹl Ọghẹnẹ na, fikiere a ti wo ẹruore nọ a te rọ jọ ivie gbe izerẹ evaọ Uvie Mesaya na. (Evia. 5:9, 10) Nọ oke o be nya na, uvẹ yena u ti te ahwo Sameria gbe ahwo erẹwho efa obọ re. Eme Ileleikristi nẹnẹ a rẹ sai wuhrẹ no oware igbunu nọ o via evaọ Pẹntikọst 33 C.E. na ze?

“Ilele na Kpobi A Kokohọ Oria Ovo” (Iruẹru 2:1-4)

4. Iruo vẹ ukoko nọ a tohọ evaọ Pẹntikọst 33 C.E. u je ru nọ ukoko Ileleikristi oke mai na u gbe bi ru?

⁴ Ilele udhozeza (120) nọ “a kokohọ oria ovo” evaọ ubruwou ehru, nọ a rehọ ẹzi ọfuafo wholo họ enọ i mu ukoko Ileleikristi na họ. (Iruẹru 2:1) Evaọ ẹdẹdẹ yena, ahwo nọ a kuomagbe ukoko na nọ e họ-ame a te idu buobu. Ere ukoko na u ro muhọ evihọ, yọ u gbe bi vihọ rite inẹnẹ na! Ukoko Ileleikristi oke mai nana nọ te ezae te eyae nọ i wo ozodhẹ Ọghẹnẹ e rrọ na họ enọ e be ta “usi uwoma Uvie na evaọ akpọ na soso re o jọ isẹri kẹ erẹwho na kpobi” taure urere uyero-akpọ nana o tẹ te ze.—Mat. 24:14.

5. Oghale vẹ u re te ohwo nọ o kuomagbe ukoko Ileleikristi na, makọ evaọ oke ikpe-udhusoi ọsosuọ gbe oke mai na?

⁵ Ukoko Ileleikristi na u ti je fiobọhọ kẹ ahwo nọ a rrọ eva riẹ wo ẹrọwọ ọgaga, te enọ a rọ ẹzi wholo na gbe “igodẹ efa” nọ i ti kuomagbe ae uwhremu na. (Jọn 10:16) Pọl o dhesẹ nọ o rri uduotahawọ nọ ahwo nọ a rrọ ukoko na a rẹ kẹ ohwohwo ghaghae gaga evaọ okenọ o kere se Ileleikristi nọ e rrọ Rom inọ: “U bi si omẹ urru re mẹ ruẹ owhai, re mẹ kẹ owhai ekẹ jọ nọ i no obọ Ọghẹnẹ ze re wha sae jọ gaga evaọ ẹrọwọ na; hayo, re ma sae tuduhọ ohwohwo awọ ẹkwoma ẹrọwọ mai, te ọrai te ọmẹ.”—Rom 1:11, 12.

ROM—OKPẸWHO ESUO UVIE-ULOGBO

Evaọ etoke nọ eware nọ a gbiku rai fihọ obe Iruẹru Ikọ na e jẹ rọ via, Rom ọ jọ okpẹwho nọ ọ mae rro evaọ akpọ na jẹ mae viodẹ evaọ isuẹsu. Ọ jọ okpẹwho esuo orẹwho nọ ọ jọ gaga, yọ ekwotọ nọ e jọ otọ orẹwho na i no Britain rite obọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Africa, je no Abade Atlantic rite obọ Ethẹ Pasia.

Ahwo nọ a jẹ rria Rom yọ ahwo nọ a no ewho sa-sa ze nọ e jẹ jẹ evẹrẹ sa-sa yọ a rọwo oghoghẹrẹ eware. A wo emamọ idhere nọ e lafi ohwohwo, onọ u ru nọ erara gbe ethueki e jẹ sai ro no eria sa-sa ze ziọ Rom. Yọ ekọ ilogbo e jẹ hae fa emuore gbe eware eghaghae ziọ oria nọ ekọ e rẹ kpahe nọ a re se Ostia nọ o kẹle Rom.

Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E., ahwo nọ a jẹ rria Rom a bu vrẹ ima ọvo (1,000,000). O sae jọ nọ abọvo ahwo na yọ erigbo, ikpehre ahwo nọ a bruoziẹ kpe no, emọ nọ a zẹ hayo nọ esẹgbini rai a gbabọkẹ, gbe ahwo nọ a fihọ uwou-odi nọ isoja Rom i mu no ẹmo ze. Ahwo Ju a jọ usu erigbo nọ a mu no Jerusalẹm ziọ Rom evaọ okenọ Ọgbaẹmo Rom nọ a re se Pompey o fi Jerusalẹm kparobọ evaọ 63 B.C.E.

Ibuobu ahwo nọ a jẹ rria Rom a yogbe gaga. A jẹ rria iwou nọ i theri kpobọ ehru yọ ahwo nọ a be rriae eva a rẹ jọ buobu. Emuore nọ egọmeti ọ jẹ hae kẹ ae a rẹroso. O make jọ ere na, isu na a bọ emamọ iwou ilogbo fihọ okpẹwho esuo rai nọ ahwo a re kokohọ. A bọ afe-ughe ilogbo buobu nọ ahwo a re kpohọ jọ rri ughe arozaha, nọ a rẹ jọ rri ezae avọ erao nọ e rẹ họre te uwhu, je rri enyenya nọ i re si ekẹkẹ dhẹ ohrẹ. Ọvọvẹ a jẹ hai ro rri ighe nana kpobi.

6, 7. Ẹvẹ ukoko Ileleikristi na u bi ro ru iruo nọ Jesu ọ kẹ inọ a ta usi uwoma kẹ erẹwho kpobi na?

⁶ Iruo ọvona nọ ukoko Ileleikristi na u je ru evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na u gbe bi ru nẹnẹ re. Jesu ọ kẹ ilele riẹ iruo nọ e te jọ gaga, ghele na, a te jarai wo evawere. Ọ ta kẹ ae nọ: “Wha ru ahwo zihe ruọ ilele evaọ udevie ahwo erẹwho na kpobi, wha họ ae ame evaọ odẹ Ọsẹ na gbe Ọmọ na gbe ẹzi ọfuafo na, wha wuhrẹ ae re a ru eware kpobi nọ me jie uzi rai kẹ owhai.”—Mat. 28:19, 20.

⁷ Ukoko Ileleikristi Isẹri Jihova oye Jihova o bi ro ru iruo usi uwoma ota na nẹnẹ. Uzẹme na họ, o sae jọ bẹbẹ re ma ta usi uwoma kẹ ahwo evẹrẹ sa-sa. O make rrọ ere na, Isẹri Jihova a bi kere ebe evaọ evẹrẹ nọ i bu vi odu ọvo (1,000). Otẹrọnọ whọ be hai kpohọ iwuhrẹ ukoko Ileleikristi na ẹsikpobi, jẹ be hae ta usi uwoma je wuhrẹ ahwo, jọ eva e were owhẹ. Whẹ rrọ usu umutho ahwo nọ a rrọ otọakpọ na nẹnẹ nọ a bru ọghọ họ oma nọ a bi se isẹri kpahe odẹ Jihova!

8. Oghale vẹ ahwo nọ a rrọ ukoko na a wo?

⁸ Re whọ sai thihakọ avọ oghọghọ evaọ oke nana nọ o rrọ bẹbẹ na, Jihova ọ kẹ owhẹ inievo nọ e rrọ akpọ na soso. Pọl o kere se Ileleikristi nọ e jọ ahwo Hibru nọ: “Joma roro kpahe ohwohwo re ma sai ru ohwohwo dhesẹ uyoyou je ru iruo iwoma, ma re gbabọkẹ omakokohọ mai hi wọhọ epaọ uruemu otujọ, rekọ ma rẹ tuduhọ ohwohwo awọ, maero kọ enẹna nọ wha be ruẹ nọ ẹdẹ na o bi si kẹle na.” (Hib. 10:24, 25) Ukoko na yọ okẹ nọ Jihova ọ kẹ owhẹ re whọ sae tuduhọ amọfa awọ, a vẹ jẹ tuduhọ owhẹ awọ re. Hai si kẹle inievo-emezae gbe erọ emetẹ nọ e rrọ ukoko na. Who gbabọkẹ iwuhrẹ nọ whọ rẹ nya vievie he.

‘Omomọvo O je Yo Ọvuọ Ẹvẹrẹ Riẹ’ (Iruẹru 2:5-13)

Ilele Jesu nọ e be ta usi uwoma kẹ ahwo Ju gbe ahwo nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju evaọ iyẹrẹ nọ o bi zurie. — “Ma bi yo nọ a be rọ evẹrẹ mai ta kpahe iruo urirẹ Ọghẹnẹ.”—Iruẹru 2:11

9, 10. Eme ahwo jọ a ru no re a sae ta usi uwoma kẹ ahwo ẹvẹrẹ ọfa?

⁹ Dai roro epanọ eva e were ahwo Ju gbe ahwo nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju na te evaọ Pẹntikọst 33 C.E. na. O sae jọ nọ ibuobu ahwo nọ a jariẹ na a rẹ ta ẹvẹrẹ Griki hayo Hibru nọ ahwo a jẹ mae ta oke yena. Rekọ obọnana, “ae omomọvo ọ be jọ unu ilele na yo [ọvuọ] ẹvẹrẹ riẹ.” (Iruẹru 2:6) Avro ọ riẹ hẹ inọ usi uwoma na nọ ahwo na a yo evaọ ẹvẹrẹ obọrai na o lẹliẹ eme na te ai udu! Ọghẹnẹ ọ kẹ Ileleikristi oke mai nana okẹ nọ a rẹ rọ jẹ evẹrẹ sa-sa ha. Rekọ ahwo buobu a fialoma via be ta usi uwoma Uvie na kẹ ahwo erẹwho kpobi. Oghẹrẹ vẹ a bi ro ru ei? Ahwo jọ a wuhrẹ ẹvẹrẹ ọkpokpọ re a sai kuomagbe ukoko ẹvẹrẹ yena nọ ọ kẹle rai hayo re a kwa kpohọ orẹwho ofa dede. Evaọ ẹsibuobu, ahwo otiọye na a ruẹ no inọ oma nọ a be dawo na u re duobọte ahwo nọ a be ta usi uwoma kẹ udu.

¹⁰ Wọhọ oriruo, Christine avọ Isẹri Jihova ihrẹ efa a mu ẹvẹrẹ Gujarati họ ewuhrẹ. Okenọ ọ nyaku ọmọtẹ jọ nọ a gbe bi ru iruo nọ ọ rẹ ta Gujarati, ọ tẹ rọ ẹvẹrẹ na yere iei. O were ọmọtẹ na gaga, ọ tẹ nọ Christine oware nọ o be lẹliẹe wuhrẹ ẹvẹrẹ Gujarati. Christine ọ sae rehọ uvẹ yena ta usi uwoma kẹe. Ọmọtẹ na ọ tẹ ta kẹe nọ: “Egagọ ọfa ọ riẹ hẹ nọ ọ rẹ sae tuduhọ ahwo riẹ awọ re a wuhrẹ ẹvẹrẹ ọgaga otiọnana. Onana u dhesẹ kẹ omẹ nọ ovuẹ rai na u gine wuzou gaga.”

11. Eme ma rẹ sai ru re ma ta usi uwoma kẹ ahwo evẹrẹ efa?

¹¹ Ma riẹ inọ orọnọ mai kpobi ma rẹ sai wuhrẹ ẹvẹrẹ ọfa ha. O make rrọ ere na, ma rẹ sae ruẹrẹ oma kpahe re ma ta usi uwoma Uvie na kẹ ahwo evẹrẹ efa. Ẹvẹ ma sai ro ru ei? Edhere jọ họ, ma rẹ jọ JW Language^® app wuhrẹ oghẹrẹ nọ a re yere ahwo evaọ ẹvẹrẹ nọ ahwo buobu a be ta evaọ obomai. Whọ sai je wuhrẹ ememe jọ evaọ ẹvẹrẹ yena nọ who re ro mu usi uwoma họ ẹta kẹ ahwo nọ a be ta ẹvẹrẹ na. Whọ sai dhesẹ jw.org kẹ ae, who ve je dhesẹ ividio gbe ebe sa-sa nọ e rrọ ẹvẹrẹ rai kẹ ae. Ma tẹ be rehọ eware itienana ta usi uwoma na, ma ti wo ọkpọ oghọghọ nọ inievo mai evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ a wo evaọ okenọ ahwo erẹwho efa a yo usi uwoma na evaọ ‘ọvuọ ẹvẹrẹ riẹ.’

AHWO JU EVAỌ MẸSOPOTEMIA GBE IJIPTI

Obe nọ a re se The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C.–A.D. 135) o ta nọ: “Ahwo erua ikpe [Izrẹl] gbe uvie Juda a jẹ rria Mẹsopotemia, Midia, gbe Babilonia anwọ oke nọ ahwo Asiria avọ Babilọn a ro mu ai kpohọ obei.” Wọhọ epanọ o rrọ Ẹzra 2:64, ahwo Izrẹl nọ a bu te idu udhuvẹ-gbivẹ gbe egba esa gbe udhosa (42,360) ọvo a zihe no igbo Babilọn kpobọ Jerusalẹm. Onana o via evaọ 537 B.C.E. Ogbiku nọ a re se Flavius Josephus ọ ta nọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E., ahwo Ju nọ a jẹ “rria Babilonia” a bu te idu buobu. Evaọ ikpe-udhusoi avọ esa rite ikpe-udhusoi avọ isoi, ahwo Ju nọ a rrọ ewho nana a te kere izi rai fihọ obe jọ nọ a se Talmud.

Ebe oke anwae nọ a kiẹ via no i dhesẹ nọ ahwo Ju a jẹ ginẹ rria Ijipti evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ ezeza B.C.E. hayo tube kpemu viere dede. Evaọ etoke yena, Jerimaya o kere ovuẹ jọ se ahwo Ju nọ a jẹ rria ẹkwotọ Ijipti, wọhọ Mẹmfis. (Jeri. 44:1, ẹme-obotọ) O wọhọ nọ ahwo Ju buobu a kwa kpohọ Ijipti evaọ etoke ikpe 323 rite 30 B.C.E. Josephus ọ ta nọ ahwo Ju a jọ usu ahwo ọsosuọ nọ a jẹ rria Alẹkzandria. Nọ u te oke jọ, a tẹ ghale abọ jọ soso evaọ okpẹwho na kẹ ae. Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, okere-obe ahwo Ju nọ a re se Philo ọ ta nọ ahwo Ju nọ a bu te ima ọvo a jẹ rria eria sa-sa evaọ Ijipti, no “ofẹ Libia rite uwhru Ẹtiopia.”

‘Pita Ọ tẹ Kpama’ (Iruẹru 2:14-37)

12. (a) Eme Joẹl ọ ta nọ u rugba evaọ oware igbunu nọ o via evaọ Pẹntikọst 33 C.E. na? (b) Fikieme ilele Jesu a je ro rẹro nọ eruẹaruẹ Joẹl i ti rugba?

¹² ‘Pita ọ tẹ kpama’ re ọ ta ẹme kẹ ogbotu ahwo nọ a no erẹwho sa-sa ze na. (Iruẹru 2:14) Ọ ta vevẹ nọ Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ kẹ ilele na ogaga nọ a sae rọ jẹ evẹrẹ sa-sa na wọhọ epanọ Joẹl ọ ruẹaro riẹ inọ: “Me ti ku ẹzi mẹ ku oghẹrẹ uwo kpobi.” (Joẹl 2:28) Taure Jesu o te ti muvrẹ kpobọ odhiwu, ọ ta kẹ ilele riẹ nọ: “Mẹ te yare Ọsẹ na, ọ vẹ te kẹ owhai ofiobọhọ ọfa.” Yọ Jesu o se rie “ẹzi” na.—Jọn 14:16, 17.

13, 14. Oghẹrẹ vẹ Pita ọ rọ daoma ta ẹme te udu ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹe, kọ ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele iei?

¹³ Pita o fi unu họ akotọ họ evaọ eme urere nọ ọ ta kẹ ahwo na, ọ ta nọ: “Jọ uwou Izrẹl soso a riẹ vevẹ inọ Ọghẹnẹ o ru Jesu nana nọ wha tehe fihọ ure kpe na họ Olori gbe Kristi.” (Iruẹru 2:36) Uzẹme inọ ibuobu ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹ Pita na a jariẹ hẹ evaọ okenọ a ro kpe Jesu evaọ ure oja na. Ghele na, nọ orọnọ a rrọ ahwo orẹwho nọ o kpe Jesu na uye na o rrọ uzou rai re. O make rrọ ere na, muẹrohọ nọ Pita ọ ta ẹme kẹ ahwo Ju na avọ adhẹẹ jẹ ta ẹme te ai udu. Oware nọ o jọ Pita oja họ epanọ o re ro fiobọhọ kẹ ae kurẹriẹ, orọnikọ re o brukpe ai hi. Kọ eva e dha ahwo na fiki eme nọ Pita ọ ta na? Ijo. Ukpoye, eme na i “duobọte ai udu gaga.” A tẹ nọ nọ: “Kọ eme ma re ru?” O sae jọ nọ ẹme nọ Pita ọ ta avọ adhẹẹ u fiobọhọ nọ eme na i ro te ibuobu udu, o tẹ wọ ae kurẹriẹ.—Iruẹru 2:37, ẹme-obotọ.

¹⁴ Ma sae rọ aro kele oghẹrẹ nọ Pita ọ rọ ta ẹme te ahwo udu. Nọ ma tẹ rrọ usi uwoma ota, orọnikọ ẹme kpobi nọ ọ gba ha nọ ohwo ọ ta ma re ro lele iei si ikẹ hẹ. Ukpoye, o mai woma re ma ta ẹme kpahe eware nọ ma sae jọ rọwokugbe ohwohwo. Nọ ma tẹ ruẹ eware itieye na, ma vẹ daoma fiobọhọ kẹ ohwo na re o wo otoriẹ ẹme na wọhọ epanọ o rrọ Ẹme Ọghẹnẹ. Nọ ma tẹ be daoma ta usi uwoma na avọ adhẹẹ, o sai ru nọ ahwo nọ a wo emamọ eva a rẹ rọ gaviezọ ziezi.

EGAGỌ ILELEIKRISTI EVAỌ PỌNTỌS

Ahwo jọ nọ a yo ovuẹ Pita evaọ Pẹntikọst 33 C.E. na yọ ahwo Ju nọ a no Pọntọs ze, ubrotọ jọ evaọ ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Esia Minor. (Iruẹru 2:9) O sae jọ nọ ahwo nana jọ a wha usi uwoma na zihe kpobọ ẹwho rai, keme okenọ Pita o je kere ileta ọsosuọ riẹ, ọ fodẹ Ileleikristi nọ “e vaha ruọ eria sa-sa” wọhọ Pọntọs.g (1 Pita 1:1) Eme nọ o kere i dhesẹ nọ “edawọ sa-sa e . . . wha idhọvẹ” se Ileleikristi nana no fiki ẹrọwọ rai. (1 Pita 1:6) O sae jẹ jọ nọ a jẹ wọso ae je kpokpo ai re.

Ileta nọ Pliny ọrọ Ọmaha nọ ọ jọ ọba Pọntọs avọ osu ologbo Rom nọ a re se Trajan a kere se ohwohwo i dhesẹ nọ a gine je kpokpo Ileleikristi na. Evaọ oware wọhọ 112 C.E., Pliny o kere no obọ Pọntọs ze inọ egagọ Ileleikristi e wọhọ “ẹyao” nọ o bi vo ruọ ahwo kpobi, te ezae te eyae, te emaha te ekpako, te iyogbe te edafe. Pliny ọ jẹ kẹ ahwo kpobi nọ a ta nọ a rrọ Ileleikristi uvẹ nọ a rẹ rọ se inọ a gbẹ rrọ họ, o gbẹ rrọ ere he, o ve kpe ai no. A je siobọno ohwo kpobi nọ ọ la Kristi eka, hayo nọ ọ lẹ se edhọ na hayo ẹmema Trajan. Pliny ọ ta nọ “a rẹ sae gba ahwo nọ a ginẹ rrọ Ileleikristi uzẹme họ ru eware yena ha.”

g A rehọ ẹme na “vaha ruọ eria sa-sa” no ẹme Griki ze nọ a jẹ hae rọ ta ẹme kpahe ewho ahwo Ju. Onana u dhesẹ nọ ahwo Ju a jọ usu ahwo ọsosuọ nọ a zihe ruọ Ileleikristi.

Jọ “Whai Omomọvo Ọ Họ-Ame” (Iruẹru 2:38-47)

15. (a) Didi ẹme Pita ọ ta, kọ eme ahwo na a ru? (b) Eme u ru ahwo nọ a bu te idu buobu nọ i yo usi uwoma na evaọ ẹdẹ Pẹntikọst te kẹ ame-ọhọ ẹdẹdẹ yena?

¹⁵ Evaọ ẹdẹ Pẹntikọst 33 C.E., Pita ọ ta kẹ ahwo Ju gbe ahwo nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju nọ: “Wha kurẹriẹ, re whai omomọvo ọ họ-ame.” (Iruẹru 2:38) O tẹ whae ze nọ ahwo nọ a bu te idu esa (3,000) a rọ họ-ame evaọ ẹtẹre-ame nọ ọ jọ Jerusalẹm hayo nọ ọ kẹle riẹ.e Kọ ma sae ta nọ ahwo nana a họrọ oma họ-ame? Kọ iku nana i dhesẹ nọ ahwo nọ a bi wuhrẹ Ebaibol na gbe emọ ahwo nọ a rrọ Isẹri Jihova a sae họ-ame dede nọ a re ruẹrẹ oma kpahe he? Ere u dhesẹ vievie he. Kareghẹhọ nọ ahwo Ju yena avọ ahwo nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju na nọ e họ-ame evaọ ẹdẹ Pẹntikọst 33 C.E. na yọ ahwo nọ a je wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ no vẹre, yọ a jọ ahwo orẹwho nọ a ro mudhe kẹ Jihova no. U te no ere no, a rehọ eware nọ a bi ru no vẹre dhesẹ nọ a wo ẹrọwọ. Ejọ rai i no ugbothabọ ze ziọ ehaa nana. Fikiere nọ orọnọ a rọwo uzẹme na no inọ Jesu o wo iruo ilogbo evaọ ẹjiroro Ọghẹnẹ na, a ruẹrẹ oma kpahe no re a họ-ame zihe ruọ ilele Kristi, yọ a te gbẹ gọ Ọghẹnẹ.

AMONO A JỌ AHWO NỌ A KURẸRIẸ RUỌ EGAGỌ AHWO JU NA?

“Ahwo Ju gbe enọ i kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju” họ enọ i yo usi uwoma nọ Pita ọ ta evaọ Pẹntikọst 33 C.E.—Iruẹru 2:10.

Evaọ okenọ ikọ na a rọ salọ ezae nọ i te re a rẹrote iruo emu nọ a jẹ ghale kẹ inievo na kẹdẹ kẹdẹ na, Nikoleyọs ọ jọ usu rai. Yọ a se Nikoleyọs “ohwo Antiọk nọ o kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju.” (Iruẹru 6:3-5) Ahwo nana nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju na yọ ahwo erẹwho efa. A je rri rai fihọ ahwo Ju evaọ kabọ kabọ keme a rọwo Ọghẹnẹ gbe Uzi Izrẹl. A siọ eghẹnẹ efa kpobi, a yawo e rai (otẹrọnọ ohwo na ọzae), a te je kuomagbe orẹwho Izrẹl.

Nọ a siobọno ahwo Ju no igbo Babilọn no evaọ 537 B.C.E., ibuobu rai a kwa kpohọ ekwotọ nọ i thabọ no Izrẹl, yọ a gbe je ru eware nọ ahwo egagọ Ju a re ru. Ere ahwo nọ a jẹ rria erẹwho nọ e kẹle Izrẹl gbe enọ i thabọ a rọ riẹ kpahe egagọ ahwo Ju. Ahwo Rom oke anwae nọ e jọ ikere-ebe, wọhọ Horace gbe Seneca, a ta nọ ahwo Ju na avọ eware nọ a rọwo e jẹ were ahwo buobu nọ a jẹ rria kẹle ahwo Ju na evaọ eria sa-sa, a te muhọ eru wọhọ ahwo Ju na. A te je se ai ahwo nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju.

16. Eme Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a ru ro fiobọhọ kẹ ohwohwo?

¹⁶ Jihova ọ jẹ ghale utu ahwo yena. Ebaibol na ọ ta nọ: “Enọ i kurẹriẹ na kpobi a jọ kugbe, a te je wo eware kpobi kugbe, a jẹ zẹ ekwakwa rai gbe etọ rai a vẹ ghale igho nọ a rọ zẹ ae na kẹ ahwo kpobi, wọhọ epanọ ẹgwọlọ omomọvo ọ rrọ.”f (Iruẹru 2:44, 45) Ileleikristi uzẹme kpobi a rẹ rọ aro kele emamọ oriruo yena, a rẹ lahiẹ omarai fiki amọfa.

17. Eme o gwọlọ nọ ohwo o re ru taure ọ tẹ te họ-ame?

¹⁷ Ebaibol na o dhesẹ nọ eware jọ e riẹ nọ ohwo o re ru taure ọ tẹ te roma mudhe kẹ Jihova jẹ họ-ame. O gba ohwo na họ nọ o re wuhrẹ Ebaibol na. (Jọn 17:3) O gwọlọ nọ o re wo ẹrọwọ, yọ ekpehre uzuazọ nọ o je yeri vẹre o rẹ dae o ve kurẹriẹ noi no. (Iruẹru 3:19) Kẹsena o ve nwene idhere riẹ, o ve mu oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ o ru họ eru. (Rom 12:2; Ẹf. 4:23, 24) Nọ o te ru eware nana no, ọ vẹ lẹ se Ọghẹnẹ re ọ roma mudhe kẹe, kẹsena ọ vẹ họ-ame.—Mat. 16:24; 1 Pita 3:21.

18. Uvẹ vẹ ilele Jesu nọ e họ-ame no a wo?

¹⁸ Kọ whẹ yọ olele Jesu Kristi nọ ọ roma mudhe jẹ họ-ame no? O tẹ rrọ ere, rri uvẹ nọ who wo na ghaghae gaga. Wọhọ epanọ o jọ kẹ ilele ikpe-udhusoi ọsosuọ na, Jihova ọ sae kẹ owhẹ ogaga nọ who re ro se isẹri ziezi je ru oreva riẹ!

a Rri ẹkpẹti nọ uzoẹme riẹ o ta nọ “Jerusalẹm—Oria nọ U Wuzou Egagọ Ahwo Ju.”

b Rri ekpẹti nọ uzoẹme rai o ta nọ “Rom—Okpẹwho Esuo Uvie-Ulogbo,” “Ahwo Ju Evaọ Mẹsopotemia gbe Ijipti,” gbe “Egagọ Ileleikristi Evaọ Pọntọs.”

c Orọnikọ “eware jọ nọ e wọhọ ẹrọo” na yọ erae dẹẹ hẹ, ukpoye e jẹ “ware wọhọ erae.” O sae jọ nọ onana u dhesẹ nọ evaọ aro ohwo nọ ọ be ruẹ e rai, i je lo wọhọ erae.

d Rri ẹkpẹti na “Amono A Jọ Ahwo nọ A Kurẹriẹ Ruọ Egagọ Ahwo Ju Na?”

e Orọnikọ onana họ okenọ ahwo a mae rọ họ-ame bu no ho. Evaọ Aria 7, 1993, Isẹri Jihova a ru okokohọ akpọ-soso evaọ Kiev, Ukraine, yọ a họ ahwo nọ a bu te idu ihrẹ gbe egba ene gbe ivẹ (7,402) ame evaọ eria ezeza. Ame-ọhọ na o rehọ te euwa ivẹ gbe iminiti ikpegbisoi.

f A ru ọruẹrẹfihotọ ubroke nana fiki erara nọ i no ugbothabọ ze na re a sae gbẹ jọ Jerusalẹm wuhrẹ kpahe uzẹme okpokpọ nọ a wuhrẹ na. Unevaze obọrai inievo na a jẹ rọ zọhọ eware ze orọnikọ a jẹ gbae họ họ.—Iruẹru 5:1-4.