Syĩndũ Ila Syĩ Thayũ Itũmanyĩasya Kyaũ?

“Kũlya nyamũ, na ikakũmanyĩsya; na nyũnyi sya yayaya, na ikakũtavya: kana neena na nthĩ, na ĩkakũmanyĩsya; na makũyũ ma ũkanganĩ makakũtavya.”—YOVU 12:7, 8.

MYAKANĨ ya mĩtũkĩ, andũ ma saenzi na maingyinia nĩmemanyĩĩtye maũndũ maingĩ mũno masisya mĩtĩ na nyamũ. Nĩmatataa kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa syĩndũ ila itaseũvĩtwʼe nĩ mũndũ na maitũmĩa ũmanyi ũsu kũseũvya syoo kana kwaĩlangya masinĩ ila matwĩe nasyo. Ũisoma ngelekanyʼo ii syonanĩtwʼe vaa ĩtheo, ĩkũlye-ĩ, ‘We nũũ ũla waĩle kũtaĩwa nũndũ wa ũmanyi ũla makwatĩte?’

Kĩla Andũ Memanyĩĩtye Masisya Nthwau sya Mũkũnga

Mo andũ ala maseũvasya ndeke matonya kwĩmanyĩsya kyaũ masisya mũthemba mũna wa mũkũnga wĩtawa humpback whale? Maũndũ maingĩ mũno. Mũkũnga mũima wa mũthemba ũsu wĩthĩawa na ũito wa tani ta 30 (kĩlo 30,000), o ũndũ ũmwe na ĩloli yusĩe mĩio. Ĩkũyũ yĩu yĩthĩawa na nthwau nene, na kwa kũyĩsisya, mwĩĩ wayo wonekaa ũtamba kwĩtũla na mĩtũkĩ. Ĩndĩ o na kau yĩ ũasa wa vuti 40 (mita 12) nĩyĩvĩndũaa na mĩtũkĩ mũno yĩ kĩwʼũnĩ. Kwa ngelekanyʼo, yĩla mũkũnga ũsu ũũsyĩma, wamina kwĩthika nũthambĩaa kĩthyũlũlũ wambatĩte, na saa isu ũendeee kũvuva nzeve na ĩũlũ. Nzeve ĩsu nĩyumĩlasya mbuluti kana mavũyũ ungu wa makũyũ kana syĩndũ ingĩ ila ũũsyĩma. Mavũyũ asu maseũvasya kelinge kanini ke na ũthanthau wa vuti itano ũu. Kelinge kau kavinganĩasya makũyũ kana syĩndũ ingĩ ila yĩũsyĩma vau katĩkatĩ ta neti. Yamina kwĩka ũu, yũkĩlaa na ĩũlũ na mĩtũkĩ na yĩimelya makũyũ asu vamwe na syĩndũ ingĩ ila syĩ vo.

Kĩla kyasaanĩisye andũ ala mekaa ũkunĩkĩli nĩ ũndũ ĩkũyũ yĩĩ yĩnenevete ũu na yĩ mwĩĩ ũtamba kwĩtũla na mĩtũkĩ yĩtonya kwĩthyũũa yĩkaseũvya kelinge kaninĩvĩte ũu kĩwʼũnĩ. Ĩtina, nĩmamanyie kana nthwau syayo nĩsyo iyĩtetheeasya. Ũtiivo wa ngalĩ ya mbee wa nthwau syayo ndwĩthĩawa wĩ mũtendeu ta wa nthwau sya ndeke. Vandũ va ũu, wĩthĩawa na twĩndũ tũilye maeo ma mũsumeno.

Yĩla mũkũnga ũsu ũũkũna kĩwʼũ, twĩndũ tũu nĩtũũtetheeasya kwĩsukuma na ĩũlũ na tũiũtetheesya ndũkatũngwe na ĩtina nĩ kĩwʼũ. Ũu wĩkĩkaa ata? Ĩvuku yĩmwe (Natural History) yaĩtye kana twĩndũ tũu tũtumaa kĩwʼũ kĩvĩtĩla ĩũlũ wa nthwau isu na mĩtũkĩ na kĩyĩithyũlũlũka nesa kĩte kũuluusana o na yĩla yambatĩte na mĩtũkĩ yĩthyũũĩte. Ta kethĩwa ũtiivo wa mbee wa nthwau sya mũkũnga ũsu nĩ mũtendeu, no ũemwe nĩ kũkĩla na ĩũlũ wĩthyũũĩte na mĩtũkĩ. Nĩkĩ? Nũndũ ũkatata kwĩka ũu, kĩwʼũ kĩla kyavĩta ĩtina wa nthwau syawʼo kĩka kũuluusana na ũyĩthĩa kĩikũũtetheesya kũkĩla na vinya wambatĩte na ĩũlũ.

Wʼo ũkunĩkĩli ũsu ũtonya kũtũmĩwa ata? Wĩonanyʼa kana ndeke ikaseũvwʼa syĩ na nthwau iilye ta sya mũkũnga ũsu, iyĩthĩwa na vata wa tũthwalu twingĩ mũno na syĩndũ ingĩ mbingĩ syĩkĩawa nĩ kana iũlũke nesa. Nthwau ta isu syĩthĩwa syĩ nzeango na ne laisi mũnango kũisũvĩa. Mũndũũme ũmwe wĩtawa John Long, ũla ũsomeete maũndũ makonetye ũndũ mĩĩ ya syĩndũ ila syĩ thayũ ĩthũkũmaa, aĩtye kana o mĩtũkĩ “nĩvatonyeka tũkonaa ndeke nene ila ikuaa andũ syĩ na nthwau iilye ta sya humpback whale.”

Kĩla Andũ Memanyĩĩtye Masisya Nthwau sya Nyũnyi Yĩtawa Seagull

Nĩtwĩsĩ kana ala maseũvisye nthwau sya ndeke masyaisye nthwau sya nyũnyi. Ĩndĩ o mĩtũkĩnĩ maingyinia nĩmonete ũndũ ũngĩ wa kwendeesya masisya nesa nthwau sya nyũnyi yĩtawa seagull. Ĩkaseti yĩmwe (New Scientist) yaĩtye kana “andũ ala mekaa ũkunĩkĩli ma University of Florida nĩmaseũvĩtye kateke ka kũtwawa na limoti ke na ũtonyi wa kũlela kĩsevenĩ, kwĩthika, na kwambata na mĩtũkĩ ta seagull.”

Nyũnyi ĩsu yĩtawa seagull yĩkaa ũu nũndũ yĩ ũtonyi wa mwanya wa kũngʼutha kana kũtambũũkya nthwau syayo ĩitũmĩa ituo na ikokoa. Ĩkaseti yĩu yaĩtye kana andũ ma kwĩka ũkunĩkĩli masisya nthwau isu nĩmaseũvĩtye “kateke kau ka inzi 24 ke na tũlũma tũvangĩtwe tũatĩanĩe twa kũngʼutha kana kũtambũũkya nthwau syako.” Kateke kau kaseũvĩtwʼe na nthwau sya mũthemba ũsu ke ũtonyi wa mwanya wa kũlela kĩsevenĩ na kwĩthika na mĩtũkĩ kaũlũkĩte katĩkatĩ wa myako mĩtũlu. Asikalĩ ma ita sya kĩsevenĩ sya Amelika me na mũvango wa kũseũvya ndeke syĩ na ũtonyi ũsu. Mavangĩte kũitũmĩaa taoninĩ ila nene kũmantha kana nĩvethĩwa ve amaitha moo maleketye nzevenĩ tũsamũ tũnini twĩ thayũ tũla tũeteae andũ mowau nĩ kana mamamine.

Kĩla Andũ Memanyĩĩtye Masisya Ũnyaaĩ wa Kamwilũ

O nasyo nyamũ sya nthĩ nyũmũ no itũmanyĩsye maũndũ maingĩ. Kwa ngelekanyʼo, kala katelembũ kanini ketawa kamwilũ konekangaa nyũmba, ke ũtonyi wa mwanya wa kwambata ũkũtanĩ, o na kwĩkwatĩla ĩvatinĩ kakulumene. O na Mbivilia nĩyonanĩtye kana ĩvindanĩ ya tene katelembũ kau kaĩ nguma nũndũ wa ũtonyi wako. (Nthimo 30:28) Kyo nĩ kyaũ kĩtumaa kamwilũ katavalũka o na keekwatĩla kakulumene?

Kamwilũ kethĩawa katonya kwĩkwatĩla kũndũ kũtendeu vyũ, o na ioonĩ, nũndũ ũnyaaĩ wako wĩthĩawa ũvwʼĩkĩtwe nĩ tũwʼĩla twingĩ tũnini. Ti atĩ ũnyaaĩ wako nĩwumasya ngamu. Ĩndĩ ũtetheeawʼa kwĩkwatĩla nĩ ũtonyi mũna ũtumaa syĩndũ ikwatana syatinanwʼa, ũla wĩthĩawa wĩ mũnini mũno syĩndũnĩ mbingĩ. Ũtonyi, kana vinya ũsu, kwa kĩthyomo kya Kĩsũngũ wĩtawa van der Waals forces. Mavinda maingĩ vinya ũla ũtumaa syĩndũ syĩ kĩsevenĩ itheea nthĩ (gravity) nĩwʼo ũsindaa ũtonyi ũsu twaweta, na nĩkyo kĩtumi mũndũ ũtesa kũmamĩĩsya moko make ũkũtanĩ mũtendeu ũũngye na aiũlĩsa ateũvalũka. Na yu kamwilũ kekaa ũu ata? Tũwʼĩla tũnini tũla twĩthĩawa ũnyaaĩnĩ wako nĩtwongeleelaa ũtonyi wawʼo wa kũlũmana na kĩla weekwatĩla. Na kĩtumi nũndũ tũwʼĩla tũu nĩ ngili mbingĩ mũno na kĩla kamwe kethĩawa na ũtonyi wako wa kũlũmana na kĩla katinana nakyo (van der Waals forces). Ũtonyi, kana vinya ũsu, watwʼo twʼonthe wavulanwʼa nũsindaa ũito wa kamwilũ kau, kana vinya ũla waĩle kũtuma katheea nthĩ (gravity). Kĩu nĩkyo kĩtumaa katavalũka o na keekwatĩla kakulumene.

Wʼo ũmanyi ũsu makwatĩte ũtonya kũtũmĩwa ata? Ala mekaa ũkunĩkĩli nĩmonete kana no maseũvye mĩsivi ĩilye ta ũnyaaĩ wa kamwilũ nĩ kana ĩtũmĩawe ta ngamu ya kũmbĩĩa vandũ. Mĩsivi ya mũthemba ũsu no ĩtũmĩwe vandũ va ĩla yĩtawa Velcro yaseũviwʼe ĩatĩĩe ũndũ kĩamata kĩilye.a Ĩkaseti yĩmwe (The Economist) yaĩtye kana mũsomi ũmwe aisye mũsivi ũilye ũu no ũtũmĩwe “maũndũnĩ ma ũiiti vala ngamu ya kũvaka ĩtamba kũtũmĩwa.”

Nũũ Waĩle Kũtaĩwa Nũndũ wa Syĩndũ Isu?

Yu tũĩ, National Aeronautics and Space Administration maendeee kũseũvya lomboti yĩ maaũ maingĩ na ĩtonya kũthi ta kĩngʼauĩ. Namo maingyinia ma Finland nĩmaseũvĩtye ĩtinga yĩ na maaũ thanthatũ yĩtonya kũkĩla syĩndũ ila iũyĩvĩngĩĩsa yĩendete, o tondũ nyamũ nene yĩ maaũ thanthatũ ĩtambũkaa nthĩ ĩtonya kwĩka. Ve andũ angĩ mekaa ũkunĩkĩli maseũvĩtye kĩtambaa kĩ na tũmĩsuko tũnini tũseũvĩtwʼe ta ũsyao wa mũtĩ wa mwelo (pine). Na ve kambunĩ ĩngĩ ya ngalĩ ĩendeee kũseũvya ngalĩ ĩilye ta ĩkũyũ yĩtawa boxfish, ĩtina wa kũmanya kana wũmbo wa ĩkũyũ yĩu nũtumaa yĩthambĩa nesa yĩteũtũngwa na ĩtina nĩ kĩwʼũ. Namo andũ angĩ mekaa ũkunĩkĩli nĩmaendeee kwĩmanyĩsya ũndũ ĩkoi ya manyonga metawa abalone shells yĩilye nĩ kana maseũvye ngao ya kĩthũi ndũmangu na ĩte na ũito mwingĩ ĩla mũndũ wĩkĩaa ndakaũmĩwʼe.

Syĩndũ ila syĩ thayũ imanyĩĩtye andũ maũndũ maingĩ mũno nginya o na ala mekaa ũkunĩkĩli makaia lekoti nene ya maũndũ maingĩ mũno ala memanyĩĩtye. Yĩla ĩkaseti yĩtawa The Economist yaĩtye kana andũ ma saenzi no matũmĩe lekoti ĩsu kũmanya ũndũ matonya “kũmina mathĩna ala makomana namo maiseũvya syĩndũ.” Syĩndũ ila memanyĩĩtye syĩ lekotinĩ ĩsu syĩtĩtwe “biological patents” (ũmanyi mweũ umanĩte na syĩndũ syĩ thayũ). Mavinda maingĩ, ũla ũtalawa ta mwambĩlĩlya wa ũndũ mweũ ethĩawa e mũndũ ũla wa mbee kana kambunĩ ĩla ya mbee kũandĩkĩthya ũmanyi mweũ kana masinĩ nzaũ. Ĩkaseti ya The Economist yĩineenea lekoti ĩsu yaĩtye kana “yĩla ala mekaa ũkunĩkĩli mekwasya kana nĩmakwatĩte ‘ũmanyi mweũ umanĩte na syĩndũ syĩ thayũ,’ no ta methĩawa mayasya kana syĩndũ isu syĩ thayũ nĩsyo mwambĩlĩlya wa syĩndũ ila maseũvĩtye.”

Syo syĩndũ ii syĩ thayũ syaumisye va ũtonyi ũsu wa mwanya syĩthĩawa nawʼo? O na kau syĩndũ isu nĩ sya kũsengyʼa mũno, andũ aingĩ mekaa ũkunĩkĩli maasya kana syeekie kũalyũka o kavola kwa kavola kwa myaka milioni mbingĩ nginya syesa kwĩkala ũndũ iilye. Ĩndĩ ve amwe methĩawa na woni wĩ kĩvathũkanyʼo. Mũsomi wĩtawa Michael Behe ekaa ũkunĩkĩli wa tũsamũ twĩ thayũ tũla tũtonekaa na metho, na aandĩkie ũũ ĩkasetinĩ ya The New York Times mwakanĩ wa 2005: “Mũseũvĩlye wa mwanya [wa syĩndũ ila syĩ thayũ] ũtumaa twĩtĩkĩlana atĩĩ: ethĩwa yĩoneka yĩilye ta ĩvata, yĩkinya ta ĩvata, na yĩamba ta ĩvata, twĩ na kĩtumi kĩseo kya kwasya tũte na nzika kana nĩ ĩvata.” We endaa kwasya ata? “Tũyaĩle kũkaĩa kana ve mũndũ waseũvisye kĩndũ ethĩwa twasisya ũndũ kĩilye nĩtwene ũtheinĩ vyũ kyeekie kũseũvwʼa.”

Vate nzika, ingyinia akaseũvya nthwau nzeango sya ndeke na iũthũkũma nesanga, nĩwaĩle kũnewa ndaĩa nũndũ wa ũndũ ũsu. Na ũu nowʼo vaĩle kwĩthĩwa vailye mũndũ akaseũvya mũsivi mũseo ũtonya kũtũmĩwa kwova kĩtau, kĩtambaa kĩseango kya kũtumwa ngũa, kana ngalĩ ĩkũthũkũma nesanga. O na mũndũ akaseũvya kĩndũ kĩna asyaĩtye kĩngĩ kyaseũviwʼe nĩ mũndũ ũngĩ ethĩwa atũlĩte mĩao akaema kũweta kana atũmĩie ũĩ wa mũndũ ũsu ũngĩ.

Kwoou we wĩona ata? Nĩ ũndũ ũkwosana na kĩlĩko kwa asomi asu moĩvĩte ũu kũsisya ũndũ syĩndũ syĩ thayũ iilye nĩ kana maseũvye syoo na ĩtina mayasya kana syĩndũ isu masyaisye syeekie kwĩyumĩlya oou kĩtumbo? Ethĩwa nĩmaĩlĩte kũtũmĩa ũĩ mwingĩ maiseũvya syĩndũ isu, nata ũla waseũvisye ila meũsisya maiseũvya i syoo? Kwa wʼo, nũũ ũla waĩlĩte kũnewa ndaĩa mũnango, katĩ wa mwambĩlĩlya wa ũndũ na mũndũ ũngĩ ũkũtũmĩa nesa ũmanyi wa mwambĩlĩlya ũsu?

Kĩla Tũkwĩmanyĩsya

Andũ aingĩ oĩ mavindĩĩsya maũndũ maingĩ ala maĩkĩĩthasya kana ve ũla waseũvisye syĩndũ ila syĩ thayũ, nĩmetĩkĩlanaa na ndeto ii sya mũandĩki wa Savuli: “A! Yeova, mawĩa maku nĩ maingĩ! Kwa ũĩ nĩwasyũmbie syonthe: nthĩ nĩyusũĩtwe nĩ mothwii maku.” (Savuli 104:24) O nake mũandĩki wa Mbivilia wĩtawa Vaulo nũwetete ũndũ ta ũsu. Aandĩkie atĩĩ: “Nĩkwĩthĩwa nguma [sya Ngai] ila itonekaa nĩsyonekete ũtheinĩ kuma yĩla nthĩ yoombiwe, nũndũ nimanyĩkaa kwĩsĩla syĩndũ ila syoombiwe, o na vinya wake wa tene na tene na ũ-Ngai wake.”—Alomi 1:20.

Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, andũ aingĩ me na ngoo nzeo na manengete Mbivilia ndaĩa no masye kana Ngai nĩwe watumie syĩndũ iendeea kũalyũka o kavola kwa kavola, na kana ĩsu nĩyo nzĩa ĩla watũmĩie kumĩlya syĩndũ ila syĩ kwʼo. Ĩndĩ yo Mbivilia ĩmanyĩasya ata?

[Maelesyo ma Kwongeleela]

[Maelesyo Makuvĩ]

Maũndũ ma ũsengyʼo ala monekaa syĩndũnĩ ila syĩ thayũ maumie va?

[Maelesyo Makuvĩ]

Nũũ mwambĩlĩlya wa syĩndũ ila syĩ thayũ?

[Ĩsandũkũ/​Visa]

Ethĩwa andũ nĩmaĩlĩte kũtũmĩa ũĩ mwingĩ nĩ kana maseũvye kĩndũ masyaĩtye kĩngĩ, nata ũla waseũvisye kĩla meũsisya maiseũvya ĩ kyoo?

Ndeke ĩno ĩũlũkaa nesa mũno na nthwau syayo iseũvĩtwʼe kwa kũsisya nthwau sya “seagull”

Ũnyaaĩ wa kamwilũ ndũkwataa kĩko, ndũtiaa kĩko vala wakinya, na no ũlũme kĩndũnĩ o na kĩva ate o kĩvakĩtwe langi wĩtawa Teflon. O na nũtonya kwĩkwatĩla vandũ ũkalũma na ũkalekya o na vate kũtũmĩa vinya mwingĩ. Andũ ala mekaa ũkunĩkĩli maendeee kũtata kũseũvya syĩndũ iilye ta ũnyaaĩ wako

Andũ nĩmaseũvĩtye ngalĩ ĩtatonya kũvĩngĩĩswa nĩ kĩseve mũno ĩendete kwa kũsisya ĩkũyũ yĩtawa “boxfish”

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Ĩsandũkũ/​Visa]

NYAMŨ SYĨ ŨĨ WA KŨMANYA NGALĨKO ĨLA SIENDETE ITEŨVĨTYA

Ve nyamũ mbingĩ syĩ “ũĩ mwingĩ” wa kũmanya nzĩa ĩla syaĩle kũatĩĩa ĩla syĩ kyalonĩ. (Nthimo 30:24, 25) Kwa twose ngelekanyʼo ilĩ.

◼ Tũsĩla twa Nditikũ na Tũsamũ Tũngĩ Tũtambũkaa Nthĩ: Wʼo yĩla tũsamũ tũu tũtambũkaa nthĩ twaumaala tũkamanthe lĩu, tũmanyaa ata ũndũ tũũsyoka kĩsũmbanĩ kyatwʼo? Andũ amwe mekaa ũkunĩkĩli ma United Kingdom nĩmamanyie kana o na kau nĩtũvanaa nzĩa yatwʼo na mũuke, ve tũmwe tũtũmĩaa ithimo syĩ ĩũlũ mũno syĩthĩawa kĩlĩkonĩ kyatwʼo kũmanya ũndũ tũkwĩnũka. Kwa ngelekanyʼo, ĩkaseti ya New Scientist yaĩtye kana mũthemba ũmwe wa nditikũ wĩtawa pharaoh ants “ũseũvasya tũsĩla tumaalĩte kĩsũmbanĩ kyasyo tũla tũendaa tũimesya mataanĩsyo elĩ me na ũtaanĩu [mũthime nesa mũno] wa katĩ wa 50⁰ na 60⁰.” Tũsĩla tũla twaseũvwʼa nĩ mataanĩsyo asu, natwʼo tũendaa tũkaanĩka ĩngĩ na tũiseũvya mataanĩsyo angĩ me na ũtaanĩu o ta ũsu na ũndũ ũsu ũyĩtũngĩlĩĩla ĩngĩ na ĩngĩ nginya tũikwatana na tũyĩkala ta mũsolo ũsoletwe na ithimo ithimĩtwe nesa mũno. Ĩndĩ ve ũndũ wa kwendeesya mũno ĩũlũ wa ũndũ nditikũ itũmĩaa tũsĩla tũu. Yĩla nditikũ ĩsyokete kĩsũmbanĩ kyayo na ĩivika vala tũsĩla twĩlĩ tũkomanĩe, nĩyĩthĩawa na ũĩ wĩ kĩlĩkonĩ wa kũkwata kasĩla kala keũmĩvikya kĩsũmbanĩ mĩtũkĩ. Ĩkaseti yĩu yaĩtye kana “tũsĩla tũu twĩthĩawa tũatĩĩe ithimo nesa nĩtũtetheeasya nditikũ isu kũthi iteũvĩngĩĩsana na mũno mũno yĩla itaendete ngalĩko ĩmwe, na ũu nũtumaa itanoa mũno syaĩtye nzĩa.”

◼ Ũtonyi wa Nyũnyi wa Kũmanya Vala Siĩ: Nyũnyi mbingĩ ithimaa nesa vyũ vala ikwĩsĩla o na iendete vandũ vaasa mũno. Na syĩ ũtonyi wa kwĩka ũu o na ethĩwa nzeve ĩilye ata. Syĩkaa ũu ata? Andũ ala mekaa ũkunĩkĩli nĩmamanyĩte kana nyũnyi no itũmĩe mĩĩ yasyo kũmanya ngalĩko ĩla isyaĩtye iitetheewʼa nĩ vinya ũla wĩthĩawa ũthyũlũlũkĩte nthĩ (magnetic field). Ĩndĩ ĩkaseti yĩtawa Science yaĩtye kana vinya ũsu “ũthũkũmaa kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo sya nthĩ.” Na kwoou nyũnyi ikekwatya o vinya ũsu wʼoka nĩvatonyeka ikavĩtya nzĩa. Kwoou itetheeawʼa nĩ kyaũ vekala ũu? Kĩla mũthenya kũituka, nyũnyi nĩsiasya vala syũa yathũĩla na kĩu kĩimĩtetheesya kũmanya yĩ kũela va. Na nũndũ ũthũĩlo wa syũa nũsongaa o ũndũ mwaka ũsongete, asomi asu masũanĩaa kana no nginya nyũnyi syĩthĩwe na “saa yĩ kĩlĩkonĩ kyasyo ĩitetheeasya kũmanya mwaka ũvikĩte va” nĩ kana imanye nawʼo ũthũĩlo wa syũa wathũkĩte mũno wĩana ata.—Science.

We nũũ ũla weekĩie ithimo isu itesa kũvĩtya kĩlĩkonĩ kya nditikũ? Nũũ ũla wanengie nyũnyi ũtonyi wa kũmanya vala siĩ, asyĩkĩa saa kĩlĩkonĩ, na ainenga ũĩ wa kũtũmĩa ũtonyi ũsu nesa? We wĩona syĩndũ isu syeekie kwĩyumĩlya oou kĩtumbo-ĩ, kana no wasye ũsu nĩ wĩa wa Mũmbi wĩ ũĩ mwingĩ?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004

[Ĩsandũkũ]

NĨ KYAŨ KĨMANYĨAWʼA NĨ ALA MAASYA SYĨNDŨ SYEEKIE KWĨYUMĨLYA?

Maelesyo amwe makonetye ũmanyĩsyo ũsu maĩtye kana wonanasya “kũvĩndũka kwa syĩndũ ikekala ũndũ ũngĩ.” Ĩndĩ nũtũmĩawa kwonanyʼa maũndũ me kĩvathũkanyʼo. Kwa ngelekanyʼo, nũtũmĩawa kwonanyʼa kana nthĩ na syĩndũ ila imĩthyũlũlũkĩte yayayanĩ syaumĩlilwʼe nĩ syĩndũ ingĩ syavĩndũkie. O na ĩngĩ, nũtũmĩawa kũelesya ũndũ mĩtĩ na nyamũ ivĩndũkaa tũmaũndũnĩ tũmwe tũnini nĩ kana imanyĩane na vala siĩ. Ĩndĩ mũno mũno ũkothaa kũtũmĩwa kũelesya kana syĩndũ ila syĩ thayũ syaumĩlilwʼe nĩ syĩndũ ingĩ (chemicals) ite thayũ. Maasya kana chemicals nĩsyo syaumĩlilye tũsamũ tũnini (cells) tũla twĩthĩawa mwĩĩnĩ wa nyamũ kana mĩtĩ. Masyokaa makasya kana o kavola kwa kavola tũsamũ tũu nĩtwasyaanie na twesa kumĩlya syĩndũ syĩ kĩvathũkanyʼo syĩ thayũ ila twonaa ũmũnthĩ. Na katĩ wa nyamũ syonthe ila syaumĩlilwʼe mamanyĩasya kana mũndũ nĩwʼe nyamũ ĩla yĩ kĩlĩko vyũ. Kwoou kĩlungunĩ kĩĩ tũineenea ũmanyĩsyo ũsu twĩthĩwa tũineenea ũndũ ũsu wa katatũ twaweta.