ĨSOMO YA 5

Vata wa Kũtongoewʼa Nĩ Mũndũ Mũima

KANA KAĨLE KŨTONGOEWʼA ATA?

Syana nĩsyendaa andũ aima nĩ kenda maitongoesye na mayĩinenga ũtao. We mũsyai, nue waĩlĩte vyũ kwĩanĩsya kĩanda kĩu nũndũ nĩ wĩa waku. Ĩndĩ, andũ angĩ aima no matetheesye na kũtaa syana syaku.

NĨKĨ NĨ ŨNDŨ WA VATA KANA KATONGOEWʼE NĨ MŨNDŨ MŨIMA?

Nthĩnĩ wa nthĩ mbingĩ, syana nini iitindanasya mũno na andũ aima. Kwasũanĩa ũndũ ũũ:

Syana itũmĩaa masaa maingĩ syĩ sukulu, na amanyĩwʼa nĩmo methĩawa me aingĩ kwĩ alimũ na andũ ala angĩ aima.
Ĩtina wa sukulu, amũika amwe nĩmasyokaa mũsyĩ makethĩa kũte mũndũ nũndũ asyai methĩawa wĩanĩ.
Ũkunĩkĩli ũmwe wĩonanyʼa kana nthĩ ya Amelika, syana syĩ na ũkũũ wa katĩ wa myaka 8 na 12 itũmĩaa masaa ta 6 isesenĩ sya kwĩtanĩthya kĩla mũthenya.a

Ĩvuku Hold On to Your Kids yaĩtye atĩĩ: ‘Andũ ma mũika mekwatasya ala ma mũika woo mamamanyĩsye, mamaiĩe ngelekanyʼo, na maimatongoesya, ĩndĩ mayĩkwatasya aa-inyia, aa-ĩthe, alimũ kana andũ angĩ aima mameke ũu.’

ŨNDŨ ŨTONYA KŨTONGOESYA SYANA

Tũmĩa ĩvinda vamwe na syana syaku.

MWOLOOTO WĨ MBIVILIANĨ: “Manyĩsya kana nzĩa ĩla kaĩle kũendaa nayo, o na akũa ndakamĩtia.”—Nthimo 22:6.

Syana syĩthĩawa syĩkwetye asyai masyo maitongoesye. Ala me na ũtũĩka wa kũea syana maĩtye kana syana iivikya myaka ĩkũmi na kĩndũ, syosaa kwa ũito ũtao ũla syanengwa nĩ asyai masyo kwĩ ũla syanengwa nĩ ala ma yĩika yĩmwe. Dr. Laurence Steinberg aandĩkie ũũ ĩvukunĩ yĩtawa You and Your Adolescent: “Mũno mũno asyai nĩmo matonya kũtuma syana syoo syĩthĩwa na mwĩkalĩle na nguma nzeo yĩla iendeee na kwĩana itwʼĩke andũ aima.” Ongeleele kwasya atĩĩ: “Amũika nĩmosaa kwa ũito mawoni maku na nĩmethukĩĩasya kĩla ũkwasya, o na ethĩwa ti kĩla ĩvinda metĩkĩlanaa na maũndũ onthe ala wamatavya.”

Nũndũ kana nĩkendaa kũtongoewʼa nue, ĩka kyonthe kĩla ũtonya nĩ kana wĩke ũu. Tũmĩa ĩvinda na syana syaku na ũyĩitavya mawoni maku, myolooto ĩla ũatĩĩaa, na maũndũ ala ũkomanĩte namo.

Mantha mũndũ wa kũitaa.

MWOLOOTO WĨ MBIVILIANĨ: “Endaa na andũ oĩ, ũkeethĩwa mũĩ.”—Nthimo 13:20.

We no ũsũanĩe mũndũ mũima ũtonya kwĩthĩwa e ngelekanyʼo nzeo kwa kana kaku ka mũika? Wĩona ata ũkavanga nĩ kana mũndũ ũsu akatũmĩa ĩvinda vamwe na kana kaku? Ũu ti kwasya kana nũkũekana na wĩa waku wa kũea. Ĩndĩ ũtao ũla keũkwata kuma kwa mũndũ mũima ũmũĩkĩĩe na ũtatonya kwananga kana kaku no ũũtetheesye yĩla ũendeee na kũkaea. Mbivilia nĩyonanĩtye kana Timotheo, o na e mũndũ mũima, nĩwatethekie mũno atindanyʼa na mũtũmwa Vaulo, o nake Vaulo nĩwatethekie mũno atuma ndũũ na Timotheo.—Avilivi 2:20, 22.

Ũmũnthĩ, mĩsyĩ mingĩ ĩyĩkalaa vamwe kana ũtũinĩ ũmwe, na kaingĩ wĩthĩaa aa-ũmau, aa-mwendwʼau, na andũ angĩ ma mũsyĩ maendie kwĩkala kũndũ kũngĩ. Ethĩwa vailye ũu, tata kũtetheesya syana syaku syĩmanyĩsye kuma kwa andũ aima ala me na nguma ila ũkwenda syana syaku syĩthĩwe nasyo.

a Ũkunĩkĩli ũsu wasyokie woonanyʼa kana amũika me na myaka ĩkũmi na kĩndũ matũmĩaa vakuvĩ masaa 9 kĩla mũthenya mayĩtanĩthya. Ũtalo wa ũkunĩkĩli ũsu wa syana nini na amũika me na myaka ĩkũmi na kĩndũ, ndwatalĩte ĩvinda yĩla syana itũmĩaa syĩ indanetinĩ sukulu kana iyĩka wĩa ũla syanengwa nĩ alimũ.

Kĩla Tweekie . . .

“Mavinda amwe yĩla ngwatanĩte mũno, kelĩtu kakwa kandavasya keenda tũneene. Mavinda onthe nĩnĩtataa mũno nĩkethukĩĩsye, o na ethĩwa nĩkea keteele o kwa ndatĩka nini nĩ kana nĩkethukĩĩsye ndeũvũvũanwʼa nĩ kĩndũ. O na ĩngĩ, nĩ na kĩveti kyakwa nĩtũtataa mũno kwĩthĩwa twĩ ngelekanyʼo nzeo nĩ kana wĩthĩe nĩkekwona o naitũ nĩtwĩkalaa kwosana na myolooto ĩla tũũkamanyĩsya.”—David.

“Yĩla kelĩtu kaitũ kasyaiwe, nĩ na mũũme wakwa nĩtwatwie kana nyie ndikathũkũmaa, ĩndĩ ngekalaa mũsyĩ nĩ kana nĩkaee. Ndyĩlilaa nũndũ wa ũtwi ũsu. Nĩ ũndũ wa vata mũno kũtata ũndũ vatonyeka ũtũmĩe ĩvinda yingĩ vamwe na mwana waku nĩ kana ũmũtongoesye nesa thayũnĩ. Na ũndũ ũla wa vata vyũ, kwĩthĩwa vakuvĩ na mwana waku nĩkũtumaa amanya kana nũmwendete.”—Lisa.

KŨTŨMĨA ĨVINDA VAMWE NA ANDŨ AIMA

“Syana syakwa sianĩte syĩ vakuvĩ na andũ aima me na ũkũũ wĩ kĩvathũkanyʼo, na mendete maũndũ me kĩvathũkanyʼo, na kĩu nĩkĩitetheesye kwĩmanyĩsya maũndũ ma vata kuma kwoo. Kwa ngelekanyʼo, syasengʼie mũno yĩla ũsũe wakwa waitavisye kana yĩla waĩ kelĩtu kanini, mũsyĩ woo nĩwʼo waĩ wa mbee kũkwata sitima. Asyĩie kana andũ ala mamathyũlũlũkĩte mookaa mũsyĩ kwoo na mailika ikonĩ masyaĩĩsye sitima ũyakanwʼa na ũivowʼa. Ngewa ĩsu nĩyatetheeisye syana syakwa syone ũndũ maũndũ maĩ kĩvathũkanyʼo tene. Kwĩthukĩĩsya ngewa sya ũsũe wakwa, nĩkwaitetheeisye imũnenge ndaĩa o vamwe na andũ ala angĩ akũũ. Yĩla syana syatũmĩa ĩvinda yingĩ vamwe na andũ aima, na ĩvinda ĩnini na andũ ala ma mũika wasyo, kĩu no kĩitetheesye kwĩmanyĩsya maũndũ maingĩ kuma kwa andũ asu aima.”—Maranda.