Ũũ Nĩwʼo Ũtiĩwa Witũ Wa Kĩ-veva

1. Nĩ kyaũ kĩla Yeova ũsũvĩĩte kwondũ wa andũ?

YEOVA, ‘Ngai ũla wĩ thayũ na ũla wĩkalaa,’ nũsũvĩĩte ũvoo ũla ũetae thayũ kwondũ wa andũ. Ũvoo ũũ ũkekalaa ĩvinda yonthe, nũndũ ‘ndeto ya Yeova nĩyĩkalaa tene na tene.’ (1 Vet. 1:23-25) Nĩtũũmũtũngĩa Yeova mũvea mũno nũndũ nũsũvĩĩte ũvoo ũũ wa vata nthĩnĩ wa Ndeto yake, Mbivilia.

2. Nĩ kyaũ Ngai ũsũvĩĩte nthĩnĩ wa Ndeto yake kwondũ wa andũ?

² Nthĩnĩ wa Ndeto yake, Ngai nũsũvĩĩte ĩsyĩtwa yĩla weenyuvĩe we mwene nĩ kana andũ make mayĩtũmĩe. Maandĩko mawetete “Yeova Ngai” ĩvinda ya mbee nthĩnĩ wa “nzyawa sya matu na nthĩ.” (Mwa. 2:4) Ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyaandĩkiwe mavinda maingĩ kwa nzĩa ya kyama masengeanĩ ma mavia ala maĩ na ĩla Mĩao Ĩkũmi. Kwa ngelekanyʼo, mwĩao wa mbee wambĩĩe atĩĩ: ‘Nyie ninyie Yeova Ngai waku.’ (Kuma 20:1-17) Ĩsyĩtwa ya Ngai yĩkaendeea kwĩthĩwa vo nũndũ Mwĩaĩi Mũsumbĩ Mũnene Yeova nũsũvĩĩte Ndeto yake na ĩsyĩtwa yake, o na kau Satani nũtatĩte kũyivetanga.—Sav. 73:28.

3. O na kau momanyĩsyo ma ũvũngũ ma ndĩni nĩ maingĩ, Ngai asũvĩĩte kyaũ?

³ O na ĩngĩ, Yeova nũsũvĩĩte ũla wʼo nthĩnĩ wa Ndeto yake. O na kau momanyĩsyo ma ũvũngũ ma ndĩni nĩ maingĩ nthĩ yonthe, nĩtũtũngaa mũvea nũndũ Yeova nũtũnengete kyeni kya kĩ-veva na wʼo! (Soma Savuli 43:3, 4.) Andũ aingĩ maendaa kĩvindunĩ, ĩndĩ ithyĩ twĩ na ũtanu nũndũ tũendaa kyeninĩ kya kĩ-veva kĩla tũnengetwe nĩ Ngai.—1 Yoa. 1:6, 7.

TWĨ NA ŨTIĨWA WA VATA

4, 5. Nĩ ndaĩa myaũ ya mwanya twĩthĩĩtwe nayo kuma mwaka wa 1931?

⁴ Nũndũ twĩ Aklĩsto, twĩ na ũtiĩwa wa vata. Ĩvuku yĩmwe yĩtawa Collins Cobuild English Dictionary yaĩtye: “Ũtiĩwa wa nthĩ nĩ ndaĩa syayo syonthe, syĩthĩo, kana mĩkalĩle ĩla yĩthĩĩtwe myaka mingĩ na ikatiĩwa nzyawa syĩ kĩvathũkanyʼo.” Ũathimo wa kũtanĩa ũmanyi wa wʼo wa Ndeto ya Ngai, na kũmanya ũla wʼo ĩũlũ wa ieleelo syake, nĩ maũndũ amwe katĩ wa ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva. O na ĩngĩ, ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva ũtumaa twĩthĩwa na ndaĩa ĩngĩ ya mwanya.

⁵ Ndaĩa ĩsu yeethĩiwe yĩ ũmwe wa ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva ũmbanonĩ mũnene ũla waĩ mũsyĩnĩ wa Columbus, Ohio, Amelika, mwaka wa 1931. Nĩvaandĩkĩtwe nthoo “JW” nthĩnĩ wa walanyʼo. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe aisye, “Andũ aingĩ maĩ na mawoni me kĩvathũkanyʼo ĩũlũ wa ũndũ nthoo JW syoonanasya.” Tweetawa Amanyĩwʼa ma Mbivilia ĩndĩ twatwʼa kwambĩĩa kwĩtwa Ngũsĩ sya Yeova (Jehovah’s Witnesses kwa kĩthyomo kya Kĩsũngũ) Wakyumwa Matukũ 26, Mwei wa 7, 1931. Nĩtwatanie mũno kũkwata ĩsyĩtwa yumĩte Maandĩkonĩ. (Soma Isaia 43:12.) Mwana-a-asa ũmwe easya, “Ndikolwa nĩ nzĩlĩlo ila syaĩ ũmbanonĩ ũsu.” Vayaĩ mũndũ ĩũlũ wa nthĩ wendaa ĩsyĩtwa yĩu, ĩndĩ Yeova nũtwĩtĩkĩlĩtye tũyĩtũmĩe vandũ va myaka mbee wa 80. Nĩ ndaĩa nene ta kĩ kwĩthĩwa twĩ Ngũsĩ sya Yeova!

6. Ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva wĩ na ũvoo wĩva wa wʼo?

⁶ O nawʼo ũvoo wa wʼo na wa vata ĩũlũ wa maũndũ ma tene nĩ ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva. Kwa ngelekanyʼo, kwasũanĩa ĩũlũ wa Avalaamu, Isaka, na Yakovo. No nginya atumĩa asu ma tene na mĩsyĩ yoo methĩwe maneeneaa ũndũ matonya kũmwendeesya Yeova. Kwoou ti ũndũ wa ũsengyʼo Yosevu kwĩthĩwa aleile kwĩka ũlaalai nĩ kana ‘ndakamũvĩtanĩsye Ngai.’ (Mwa. 39:7-9) O na ĩngĩ, andũ nĩmamanyĩiwʼe myolooto ya Kĩklĩsto kwĩsĩla kũtavwʼa, kana kũatĩĩa ngelekanyʼo sya angĩ. Maũndũ amwe ala mamanyĩiwʼe makonetye Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi kĩla mũtũmwa Vaulo watavisye ikundi sya Kĩklĩsto. (1 Ako. 11:2, 23) Ũmũnthĩ, maũndũ ala twaĩlĩte kũmanya nĩ kana tũmũthaithe Ngai “nthĩnĩ wa veva na nthĩnĩ wa wʼo” me nthĩnĩ wa Ndeto yake. (Soma Yoana 4:23, 24.) O na kau maũndũ ala me Mbivilianĩ nĩmatonya kũtethya andũ onthe, ithyĩ athũkũmi ma Yeova twaĩle kũmona me ma vata mũno.

7. Ũtiĩwa witũ nĩ vamwe na watho mwaũ ũla ũtwĩkĩaa vinya?

⁷ Ũmũnthĩ ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva nĩ vamwe na ũvoo mwingĩ ũla ũandĩkĩtwe na ũĩkĩĩthasya kana ‘Yeova e ngalĩ yitũ.’ (Sav. 118:7) Ũu ũtumaa twĩthĩwa tũte na wia o na ĩla twanyamawʼa. Ũndũ ũmwe wa kũtwĩkĩa vinya ũla wĩ nthĩnĩ wa ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva nĩ watho ũũ: “Mũio o na wĩva ũla ũseũvĩtwʼe ũkũkite ndũkaĩla; na kĩla ũĩmĩ ũla ũkakũkĩlĩla ũkũsilĩle ũkoosilĩla. Ũũ nĩwʼo ũtiĩwa wa athũkũmi ma Yeova, na ũlũngalu woo ũla wumaa kwakwa, easya ũu Yeova.” (Isa. 54:17) Vaiĩ mũio o na wĩva wa Satani ũtonya kũtwananga vyũ.

8. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe?

⁸ Satani nũtatĩte kwananga Ndeto ya Ngai, kũvetanga ĩsyĩtwa ya Yeova Mbivilianĩ, na kũvitha ũla wʼo. Ĩndĩ Satani ndesa kũmũkĩlya vinya Yeova ũla ũsũvĩĩte maũndũ asu onthe. Nthĩnĩ wa ĩsomo yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe, nĩtũũneenea (1) ũndũ Ngai ũsũvĩĩte Ndeto yake; (2) ũndũ Yeova ũĩkĩĩthĩtye kana ĩsyĩtwa yake nĩyasũvĩwa; na (3) nĩ ata Ĩthe witũ wa ĩtunĩ nĩwe Wumo wa ũla wʼo na Mũsũvĩi wa wʼo ũla tũtanĩaa.

YEOVA NŨSŨVĨĨTE NDETO YAKE

9-11. Nĩ ngelekanyʼo syĩva ikwonanyʼa kana andũ nĩmendaa kwananga Mbivilia na maemwa?

⁹ Yeova nũsũvĩĩte Ndeto yake ndĩkanangwe. Ĩvuku yĩtawa Enciclopedia Cattolica (Catholic Encyclopedia) yaĩtye: “Mwaka wa 1229, Nzama ya Toulouse nĩyavatie andũ ala mataĩ na ũtongoi kanisanĩ maitũmĩa Mbivilia [sya kĩthyomo kyoo] nĩ kana makĩlye vinya ndĩni ya Albigenses na ndĩni ya Waldenses . . . Ũtwʼĩo o ta ũsu nĩwaumiwʼe ũmbanonĩ ũla weekiwe mwaka wa 1234 mũsyĩnĩ wa Tarragona, Spain, na ũla watongoewʼe nĩ James wa 1. . . . Mwaka wa 1559, nzama ĩla nene ya Katholeki [Roman See] nĩyalikĩlĩile ũndũ ũsu ĩvinda ya mbee, ĩla ĩvuku ya Paul wa 4 yaleanile na kũkyavĩthwʼa na kwĩthĩwa na M[bivilia] sya ithyomo ingĩ vate mwanya kuma kwa Ovisi Mũtheu [Holy Office].”

¹⁰ Yeova nũsũvĩĩte Mbivilia o na kau andũ nĩmatatĩte kũmyananga. Vakuvĩ mwaka wa 1382, John Wycliffe na anyanyae nĩmaalyũlile Mbivilia ya mbee kwa kĩthyomo kya Kĩsũngũ. Mũndũ ũngĩ waalyũlile Mbivilia aĩ William Tyndale ũla wooaiwe mwaka wa 1536. Atwʼĩkĩkaa ĩla woovetwe mũtĩnĩ, aĩie akyasya, “Mwĩaĩi, salukya metho ma mũsumbĩ wa Ũngelesa.” Na ĩndĩ aitwa na avĩvwʼa.

¹¹ Mbivilia nĩsũvĩĩtwe o na kau andũ nĩmatatĩte kũmyananga. Kwa ngelekanyʼo, Miles Coverdale aminie kũalyũla Mbivilia kwa kĩthyomo kya Kĩsũngũ mwaka wa 1535. Coverdale aalyũlile Mbivilia aitũmĩa mavuku ma “Ũtianĩo Mweũ” ala maalyũlĩtwe nĩ Tyndale na aalyũla ĩvuku ya Mwambĩlĩlyo nginya ya Mavinda nthĩnĩ wa “Ũtianĩo Mũkũũ” ala maalyũlĩtwe nĩ Tyndale. Aalyũlile ilungu ingĩ sya Maandĩko kuma kĩthyomonĩ kya Kĩlatini na aitũmĩa Mbivilia ĩla yaalyũlĩtwe nĩ Martin Luther nthĩnĩ wa kĩthyomo kya Kĩngyelumani. Ũmũnthĩ, Biblia Takatifu—Tafsiri ya Ulimwengu Mpya nĩyendetwe mũno nũndũ wa kwĩthĩwa ĩtonya kũeleeka, yĩ na maũndũ ma wʼo, na yĩ laisi kũtũmĩwa ũtavanyʼanĩ. Twĩ na ũtanu nũndũ kũsũvĩwa kwa Ndeto ya Yeova kũitonya kũsiĩĩwa nĩ ndaimoni o na yĩva kana mũndũ o na wĩva.

YEOVA NŨSŨVĨAA ĨSYĨTWA YAKE

12. Mbivilia Tafsiri ya Ulimwengu Mpya yĩĩkĩĩthĩtye ata kana ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyatũngĩwa Mbivilianĩ?

¹² Yeova Ngai nũsũvĩĩte ĩsyĩtwa yake yĩikavetangwe Ndetonĩ yake. Mbivilia Tafsiri ya Ulimwengu Mpya nĩyĩkĩĩthĩtye ũu mũno. Kamitii ya aalyũli ala meeyumĩtye maandĩkie ũũ ndetonĩ sya mbee sya Mbivilia ĩsu: “Ũndũ ũla wa vata nthĩnĩ wa Mbivilia ĩno nĩ kũtũngĩwa kwa ĩsyĩtwa ya Ngai vala vaĩlĩte. Ũu wĩkĩtwe kwa kũtũmĩa ĩsyĩtwa ‘Yehova’ yĩla yĩtĩkĩlĩkĩte nĩ andũ aingĩ kwa kĩthyomo kya Kĩswaili na nĩyĩtũmĩĩtwe mala 6,973 Maandĩkonĩ ma Kĩevelania na mala 237 Maandĩkonĩ ma Kĩkiliki.” Mbivilia Tafsiri ya Ulimwengu Mpya nĩkwatĩkanaa ũmũnthĩ, yĩ nima kana yĩ nusu, kwa ithyomo mbee wa 116, na kovi mbee wa 178,545,862 nikyavĩthĩtwʼe.

13. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana andũ nĩmethĩĩtwe mesĩ ĩsyĩtwa ya Ngai kuma mũndũ wa mbee oombwa?

¹³ Kuma mũndũ oombwa, andũ nĩmethĩĩtwe mesĩ ĩsyĩtwa ya Ngai. Atamu na Eva nĩmayĩsĩ, na nĩmeesĩ kũyĩtamũka nesa. Ĩla Amu wamũvũthisye ĩthe wake ĩtina wa Mbua ya Kĩwʼũ Kingĩ, Noa aisye: ‘Nataĩwe Yeova Ngai wa Semu; na Kanaani [mwana wa Amu] nĩethĩwe mũthũkũmi wake.’ (Mwa. 4:1; 9:26) Ngai mwene aisye: “Ninyie Yeova, nĩyo syĩtwa yakwa; na ũnene wakwa ndikanenga ũngĩ.” O na ĩngĩ Ngai aisye: “Ninyie Yeova, na vati ũngĩ; nde vo vati Ngai.” (Isa. 42:8; 45:5) Yeova nũĩkĩĩthĩtye kana ĩsyĩtwa yake nĩyasũvĩwa na nĩyamanyĩka nĩ andũ ĩũlũ wa nthĩ. Nĩ ũndũ wa ndaĩa ta kĩ kũtũmĩa ĩsyĩtwa ya Yeova na kwĩthĩwa Ngũsĩ syake! Nĩtũmũkathaa na kwasya: “Syĩtwanĩ ya Ngai waitũ tũkookĩlya ivevelo sitũ.”—Sav. 20:5.

14. Nĩ vangĩ va ĩsyĩtwa ya Ngai yĩkwatĩkanaa eka Mbivilianĩ?

¹⁴ Ti Mbivilianĩ voka ĩsyĩtwa ya Ngai yĩkwatĩkanaa. Kwasũanĩa ĩũlũ wa Ĩvia ya Moavi yĩla yĩ Ndivoni, kilomita 21 kuma Ũkanganĩ wa Mũnyũ, ngalĩko ya wumĩlonĩ wa syũa. Ĩvia yĩu nĩyĩandĩkĩtwe ĩsyĩtwa ya Mũsumbĩ Omili wa Isilaeli, na ũndũ Mũsumbĩ Mesa waisye ĩtina wa kũngʼendea Isilaeli. (1 Asu. 16:28; 2 Asu. 1:1; 3:4, 5) Ũndũ ũla wa vata Ĩvianĩ yĩu ya Moavi nĩ kana ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyĩandĩkĩtwe na ila nthoo inya. O na ĩngĩ, nthoo isu inya nikwatĩkanaa mavinda maingĩ nthĩnĩ wa valũa sya Lakisi, ilungunĩ sya ilĩo nthĩnĩ wa Isilaeli.

15. Septuagint nĩ kyaũ, na nĩkĩ vaĩ vata wayo?

¹⁵ Aalyũli ma tene ma Mbivilia nĩmaĩkĩĩthisye kana ĩsyĩtwa ya Ngai yĩinavetangwa Mbivilianĩ. Ayuti aingĩ mayaasyoka Yuta na Isilaeli ĩtina wa kũtavwa kwoo kũla kwambĩĩe mwaka wa 607 M.Ĩ.Y. nginya 537 M.Ĩ.Y. Myakanĩ ya maana elĩ na kĩndũ M.Ĩ.Y., Ayuti aingĩ mekalaa mũsyĩnĩ wa Alesandalia, Misili na kwoou vaĩ vata wa Maandĩko ma Kĩevelania maalyũlwe kwa kĩthyomo kya Kĩkiliki nũndũ nĩkyo kyeesĩkĩe mũno ĩvindanĩ yĩu. Maandĩko asu ma Kĩevelania mathelile kũalyũlwa kwa kĩthyomo kya Kĩkiliki myakanĩ ya yĩana na kĩndũ M.Ĩ.Y., na meetawa Septuagint. Kovi imwe sya Septuagint syĩ na ĩsyĩtwa Yeova yĩandĩkĩtwe ũndũ yaandĩkawa kĩthyomonĩ kya Kĩevelania.

16. Nengane ngelekanyʼo ya ũndũ ĩsyĩtwa ya Ngai yĩtũmĩĩtwe ĩvukunĩ yakyavĩthiwʼe mwaka wa 1640.

¹⁶ Ĩvuku ya mbee yĩla yaalyũlilwe nthĩnĩ wa nthĩ sya Amelika ila syasumbĩkĩtwe nĩ Ũngelesa nĩ ĩvuku ya Savuli na ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyĩkwatĩkanaa vo. Kyava ya mbee (ya 1640) ya ĩvuku yĩu yĩ na Savuli ialyũlĩtwe kuma kĩthyomo kya Kĩevelania nginya kĩthyomo kya Kĩsũngũ kya ĩvinda yĩu. Nĩyĩwetete ĩsyĩtwa ya Ngai nthĩnĩ wa mĩsoa ĩmwe ta Savuli 1:1, 2, ĩla yaĩtye kana “mũndũ mũathime” ndaendaa ũtaonĩ wa ala athũku, “ĩndĩ endeeawʼa mũno nĩ mĩao ya Yeova (Iehovah).” Nĩ kana ũkwate ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa ĩsyĩtwa ya Ngai, sisya mbulosua Jina la Mungu Litakaloendelea Milele.

YEOVA NŨSŨVĨAA WʼO WA KĨ-VEVA

17, 18. (a) “Wʼo” nĩ kyaũ? (b) Maũndũ amwe makonetye “ũla wʼo wa ũvoo mũseo” nĩ meva?

¹⁷ Nĩtũtanaa nũndũ tũmũthũkũmaa ‘Yeova Ngai wa wʼo.’ (Sav. 31:5) Ĩvuku yĩtawa Collins Cobuild English Dictionary yaĩtye, “Wʼo ĩũlũ wa ũndũ mũna nĩ maũndũ ala ma wʼo ĩũlũ wa ũndũ ũsu na ti maũndũ ma kũtalĩthya kana ma kwĩseũvĩsya.” Nthĩnĩ wa Mbivilia, ndeto ya Kĩevelania ĩla ĩalyũlĩtwe “wʼo” yonanasya ũndũ wa wʼo, kana wa kũĩkĩĩka. Ndeto ya Kĩkiliki ĩla yĩalyũlĩtwe “wʼo” yonanasya ũndũ ũla ũkwosana na ũla wʼo kana ũla waĩle.

¹⁸ Yeova nũsũvĩĩte wʼo wa kĩ-veva na nũĩkĩĩthĩtye kana nĩtũendeee kũũkwata kwa wingĩ. (2 Yoa. 1, 2) Tũendeeaa kũelewa ũla wʼo mbeange o ũndũ ĩvinda ĩvĩtĩte nũndũ “nzĩa ya ala alũngalu nĩ ta kyeni kya kũikya, kĩla kĩkenaa mbee na mbee kũvika mũthenya mwĩanĩu”! (Nth. 4:18) Vate nzika nĩtũkwĩtĩkĩlana na Yesũ ũla wamũvoyie Ngai atĩĩ: “Ndeto yaku nĩyo wʼo.” (Yoa. 17:17) Ndeto ya Ngai yĩ na “ũla wʼo wa ũvoo mũseo,” na nĩwʼo wĩ na momanyĩsyo onthe ma Kĩklĩsto. (Aka. 2:14) Maũndũ amwe makonetye wʼo ũsu nĩ ĩsyĩtwa ya Yeova, ũsumbĩki wake mũnene, nthembo ya Yesũ ya wovosyo, ũthayũũkyo na Ũsumbĩ. Ekai twone ũndũ Ngai ũsũvĩĩte ũla wʼo o na vala Satani nĩwendaa kũwananga.

YEOVA NŨSIĨAA AMAITHA MAIKANANGE ŨLA WʼO

19, 20. Nimiloti aĩ ũũ, na nĩ mũvango mwaũ ũtaaĩla ĩvindanĩ yake?

¹⁹ Ĩtina wa Mbua ya Kĩwʼũ Kingĩ, kwaĩ ũneeni ũũ: “O ta Nimiloti mũsyĩmi wĩ vinya aileana na Yeova.” (Mwa. 10:9, New World Translation) Nũndũ nĩwaleanaa na Yeova Ngai, Nimiloti amũthaithaa Satani na aĩlyĩ o ta avinganĩsya ala Yesũ waisye ũũ ĩũlũ wamo: “Inywʼĩ mwĩ ma ĩthe wenyu ndevili, na wendi wa ĩthe wenyu nĩwʼo mwendaa kwĩka. . . . Ndaaĩkala nthĩnĩ wa wʼo.”—Yoa. 8:44.

²⁰ Ũsumbĩ wa Nimiloti waĩ Mbaveli na mĩsyĩ ĩngĩ ĩla yaĩ katĩkatĩ wa ũsĩ wa Tingilisi na Euvalati. (Mwa. 10:10) Nĩvatonyeka akethĩwa nowe watongoeisye kwakwa kwa mũsyĩ wa Mbaveli na mwako wawʼo mũtũlu ũla wambĩĩe kwakwa mwaka wa 2269 M.Ĩ.Y. O na kau wendi wa Yeova waĩ andũ manyaĩĩke nthĩ yonthe, ala maakaa mũsyĩ ũsu maisye: “Ũkai, twĩyakĩe, ndũa, na mwako mũtũlu wa mũnyoolo, ũla mũthya wawʼo ũtonya kũvika ĩtunĩ, na twĩmanthĩe syĩtwa; tũikese kũnyaĩĩkwʼa ĩũlũ wa nthĩ yonthe.” Ĩndĩ yaĩ no nginya maekane na mũvango ũsu ĩla Ngai “wathokoanisye kĩthyomo kya nthĩ yonthe” na anyaĩĩkya andũ asu mendaa kwaka mwako ũsu. (Mwa. 11:1-4, 8, 9) Ethĩwa Satani endaa kwambĩĩsya ndĩni ĩmwe nĩ kana athaithwe nĩ kĩla mũndũ, mĩvango yake ndyaaĩla o na vanini. Yeova nũsũvĩĩte ũthaithi wake ĩvinda yonthe, na andũ aingĩ nĩmambĩĩte kũmũthaitha.

21, 22. (a) Nĩkĩ ũthaithi wa wʼo ndwaaĩthĩwa mũisyonĩ wa kwanangwa nĩ ũthaithi wa ũvũngũ? (b) Tũkaneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

²¹ Ũthaithi wa wʼo ndwaaĩthĩwa mũisyonĩ wa kwanangwa nĩ ũthaithi wa ũvũngũ. Nĩkĩ? Nũndũ Mũmanyĩsya witũ Ũla Mũnene nũsũvĩĩte Ndeto yake, akavuanĩsya andũ ĩsyĩtwa yake, na nĩwe wĩthĩĩtwe e Wumo wa kyeni kingĩ kya kĩ-veva. (Isa. 30:20, 21) Kũmũthaitha Ngai kwosana na ũla wʼo nĩkũtũtanĩthasya, ĩndĩ nĩ kana twĩke ũu no nginya tũendeee kwĩthĩwa twĩ metho kĩ-veva, tũmwĩkwatye Yeova vyũ na kũatĩĩa ũtongoi wa veva wake mũtheu.

²² Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe, tũkaneenea ũndũ momanyĩsyo amwe ma ũvũngũ mambĩĩe. Tũkoona kana momanyĩsyo asu mayosanĩte na Maandĩko. O na ĩngĩ, tũkoona ũndũ Yeova, Mũsũvĩi ũla mũnene wa ũla wʼo ũtũathimĩte na momanyĩsyo ma wʼo, ala twonaa me ma vata na ta ũmwe wa ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva.