Ũndũ Kũnengane Kũtumĩte Ngwata Ũtanu

ĨLA naĩ na myaka 12 nĩwʼo namanyie kana naĩ na kĩndũ kya vata mũno ndonya kũnenga angĩ. Ĩvinda yĩmwe twĩ ũmbanonĩ mũnene mwana-a-asa ũmwe nĩwangũlilye kana no nende kũtavanyʼa. O na kau ndyaĩ naatavanyʼa ĩvinda o na yĩmwe namũsũngĩie namwĩa: “Ĩĩ.” Nĩtwaendie nĩ nake kĩsionĩ na anenga tũvuku tũmwe tũeleetye ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai. Na ĩndĩ ambĩa: “Thi ũneenete na andũ ala me ngalĩko ĩĩya ya lelũ nakwa ndineena na ala me ngalĩko ĩno.” O na kau naĩ na wia nĩnaendie nĩtavanĩtye nyũmba na nyũmba. Nasengʼie mũno nũndũ nanenganie tũvuku tũu twʼonthe o kwa ĩvinda ĩkuvĩ. Kwa wʼo, andũ aingĩ nĩmendeeawʼa nĩ kĩla naĩ nakyo.

Nasyaĩwe taoni ya Chatham, ĩla yĩ kaondinĩ ya Kent, nthĩ ya England, mwaka wa 1923. Ĩvinda yĩu andũ aingĩ maĩ atũlĩku ngoo. Ũla Kaũ Mũnene ndwaaĩanĩsya wĩkwatyo ũla maĩ nawʼo wa kana nthĩ nĩkũseũvanga. Namo asyai makwa nĩmatũlĩtwe ngoo nĩ atongoi ma ĩkanisa ya Baptist nũndũ kĩla atongoi asu mathĩnĩkĩaa mũno nĩ kwĩyambatya kĩlasi. Nĩ wa myaka kenda ũu, inyia-akwa nĩwambĩĩe kũthi nyũmbanĩ ya International Bible Students Association vala andũ amwe maĩ manambĩĩa kwĩtwa Ngũsĩ sya Yeova meekĩaa “ilasi,” kana maũmbano moo. Ithyĩ ala twaĩ syana nĩtwambĩĩe kũmanyĩwʼa Mbivilia nĩ mwĩĩtu-a-asa ũmwe atũmĩĩte ĩvuku The Harp of God vamwe na Mbivilia. Nĩnendeeiwʼe mũno nĩ kĩla neemanyĩasya.

NGELEKANYʼO YA ANA-A-ASA ALA AIMA NĨYANDETHISYE

Nĩ wa mũika nĩnatanĩaa mũno kũtavya andũ ĩũlũ wa wĩkwatyo ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai. O na kau mavinda maingĩ nĩnaendaa kũtavanyʼa nyũmba na nyũmba nĩ nyioka, ĩla natavanyʼa na andũ angĩ nĩneemanyĩasya maũndũ maingĩ. Kwa ngelekanyʼo, mũthenya ũmwe twatwaĩte isululu sitũ nĩ na mwana-a-asa ũmwe mũima tũendete kũtavanyʼa kĩsionĩ kĩmwe, na ĩla twavĩtũkie mũtongoi ũmwe wa ndĩni nasya: “Mbũi nĩsu!” Mwana-a-asa ũsu naĩ nake aũngamisye kĩsululu kyake na ambĩa twĩkale nthĩ kĩtingʼĩnĩ kyaĩ vandũ. Twekala nthĩ angũlilye atĩĩ: “Nũũ ũla ũkũnengie ũkũmũ wa kũsilĩla andũ ũimetaa mbũi? Kĩla twaĩle kwĩka yu nĩ kũtanĩa kũtavya andũ ũvoo mũseo na tũieka Yeova amasilĩle nowe.” Ĩvindanĩ yĩu naĩ wa mũika nĩneemanyĩisye maũndũ maingĩ mũno ĩũlũ wa ũtanu ũla mũndũ ũkwataa anengane.—Mt. 25:31-33; Meko 20:35.

Nake mwana-a-asa ũngĩ o mũima nĩwamanyĩisye kana nĩ kenda mũndũ akwate ũtanu ũla ũetawe nĩ kũnengane, mavinda amwe no nginya ethĩwe na wũmĩĩsyo. Ĩvinda yĩu kĩveti kyake kĩyendete Ngũsĩ sya Yeova. Mũthenya ũmwe mwana-a-asa ũsu nĩwanthokisye mũsyĩ kwake tũĩsanĩe. Nũndũ mwana-a-asa ũsu atindĩte ũtavanyʼa, kĩveti kyake kyathatie mũno na kyambĩĩa kũtũkimanga na vakiti sya maianĩ. Ĩndĩ vandũ va mwana-a-asa amũtetye, oosanisye vakiti isu na aitũnga nesa vala syaĩ e mũtanu. Ĩtina wa myaka, wũmĩĩsyo wake nĩwamũeteie ũathimo ĩla kĩveti kyake kyavatisiwe na kyatwʼĩka Ngũsĩ.

Wendi wakwa wa kũnenga angĩ wĩkwatyo wa ĩvinda yũkĩte nĩwaendeeie kwingĩva, na mũthya nĩ na inyia-akwa nĩtwavatisĩwe Dover, Mweinĩ wa 3, 1940. Ĩndĩ twĩ Mweinĩ wa 9, 1939, Britain nĩyatwie kũkita na Germany. Ĩvinda yĩu naĩ na myaka 16. Ĩtina wa kavinda, twĩ Mwei wa 6, 1940, nasyaisye nĩũngye mũomonĩ witũ noona asikalĩ ngili mbingĩ mũno mavĩtĩte na maloli. Asikalĩ asu moonekaa me atelemu mũno. Asu maĩ asikalĩ ala mavonokete kaũ weetawa Battle of Dunkirk. Mailyĩ ta andũ mate na wĩkwatyo, na kĩu nĩkyatumie nĩwʼa nenda kũmatavya ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai. Mwaka ũsu wangĩe kũthela, Germany nĩyambĩĩe kũkima Britain na mbomu. Kĩla ũtukũ nĩnoonaa ndeke sya Germany iũlũkĩle vakuvĩ na kwitũ iendete kũlekya mbomu kũndũ. Waĩ ũtonya kwĩwʼa mbomu isu itheete, na nũndũ wa wasya mũnene ũla wewʼĩkaa syatũĩka, wia witũ nĩwongelekile. Mũthenya ũla ũatĩĩe twathi nza tweethĩaa nyũmba mbingĩ syanangiwe nĩ mbomu isu. Maũndũ asu matumie nĩmanya nesa kana ndyaĩ na wĩkwatyo ũngĩ eka Ũsumbĩ.

KWAMBĨĨA ŨTHŨKŨMI WA KŨNENGANE

Mwakanĩ wa 1941 nĩwʼo nambĩĩe kũtethya wĩa ũla ũtumĩte nĩthĩwa nĩ mũtanu mũno. Ĩvindanĩ yĩu nathũkũmanaa na Royal Dockyard nĩ vandũ vetawa Chatham. Namanyĩawʼa ũndũ ndonya kũseũvya meli, na ũsu nĩ wĩa andũ maũmelealya mata mũno nũndũ waĩvĩte nesa. Kwa ĩvinda ĩasa athũkũmi ma Yeova nĩmeesĩ kana Aklĩsto mayaĩle kũkitĩa nthĩ o na yĩva. Ĩndĩ mwakanĩ wa 1941 ũu, nĩtwambĩĩe kũelewa kana tũyaĩle kũthũkũma kambunĩnĩ ĩkũseũvya mĩio ya kaũ. (Yoa. 18:36) Kwoou nũndũ nathũkũmaa kambunĩnĩ ya kũseũvya meli sya kaũ ila syĩsĩlaa ungu wa kĩwʼũ, nĩnatwie kũtia wĩa ũsu nĩ kana nĩlike ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. Mbee vyũ naendie kũtavanyʼa taoninĩ mbanake mũno yĩtawa Cirencester, ngalĩko ya Cotswolds.

Ĩla navikisye myaka 18 nĩnekiwʼe yela nũndũ wa kũlea kũlika ũthũkũminĩ wa ita sya kaũ, na navekala myei kenda. Nakwatiwe nĩ wia mwingĩ mũno ĩla mũomo wa seli wavingiwe na natiwa vu nthĩnĩ nĩ nyioka. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ asikalĩ ma kũu na avungwa nĩmambĩĩe kũngũlya noovewe kĩ. Natanie mũno nũndũ wa kũkwata mwanya ũsu wa kũmaelesya mũĩkĩĩo wakwa.

Nathawʼa nĩnakũlilwʼe ngatavanyʼe nĩ na Leonard Smitha taoninĩ syĩ kĩvathũkanyʼo sya kaondi yitũ ya Kent. Kuma mwaka wa 1944, ndeke mbee wa ngili ũmwe, ila syeethĩawa ite na mũndũ ũitwaĩte, nĩsyavalũkilwʼe kaondinĩ ĩsu ya Kent. Ndeke isu syeethĩawa syusũĩtwʼe mbomu nthĩnĩ. Isu syaĩ ndeke sya kyama kya Nazi na syesĩlaa kaondinĩ yitũ ya Kent iendete kũkima London. Mbomu ila syaĩ ndekenĩ isu syeetawa doodlebugs. Twekalaa tũtelemete nũndũ ĩla tweewʼa ingyini ya ndeke yavoa, twamanyaa ĩtina wa sekendi nini nĩkũvalũkwʼa na ĩilivũka. Ĩvinda yĩu ve mũsyĩ ũmwe wa andũ atano tweemanyĩasya Mbivilia namo. Mavinda amwe twasomeaa ungu wa mesa ya kyũma maseũvĩtye mevithae vo nĩ kana nyũmba yesa kũtumbũka maikaũmĩe. Onthe me atano nĩmesie kũvatiswa.

KŨTHAMĨĨA NTHĨ INGĨ KWONDŨ WA ŨVOO MŨSEO

Kaũ ũsu wathela nĩnakũnie ũvainia kwa ĩvinda ya myaka ĩlĩ nĩ ngalĩko ya ĩtheo ya kĩthama kĩtawa Ireland. Tũyeesĩ kaĩ kũtavanyʼa Ireland kwaĩ kĩvathũkanyʼo kĩnene na kũtavanyʼa England! Kwa ngelekanyʼo, nĩ kana tũkwate ũkomo, twaendie nyũmba na nyũmba tũitavya andũ kana ithyĩ twĩ amisonalĩ. O na lelũnĩ twaendaa tũnengete andũ makaseti maitũ. Nũndũ andũ aingĩ nthĩ ĩsu maĩ ma Katholeki, kwĩka ũu ko kũtaĩ ũndũ wa ũtũndũu mũno! Nĩngũlilikana ĩvinda mũndũũme ũmwe watũtĩsisye, na kwoou nathi kũtavya mũsikalĩ. Mũsikalĩ ũsu angũlilye, “Kwani inywʼĩ mũithi vau tyo mwĩĩsĩ ũndũ veũthi?” O na tũyeesĩ kaĩ avea ma kũu me ũkũmũ mũnene! Nĩmatumaa andũ mavutwa wĩanĩ woo ethĩwa nĩmeetĩkĩla mavuku maitũ. O na nĩmatumie tũlũngwʼa kũla twakomboete.

Ĩtina wa ĩvinda yĩte ĩasa nĩtwamanyie kana ĩla twakomboa nyũmba kĩsionĩ kĩna, ũndũ ũla waaĩle nĩ kũendaa kũtavanyʼa kĩsio kĩ vaasa na vau tũkomboete na kĩũngamĩwe nĩ mũvea wĩ kĩvathũkanyʼo. Ala me kĩsionĩ kĩla tũkomboete nyũmba nĩmo twesaa kũtavya ma mũthya. Kĩsionĩ kya Kilkenny vaĩ mwanake ũmwe tweemanyĩasya nake katatũ kwa kyumwa o na kau andũ nĩmaumĩlasya nduuthĩ. Natanĩie mũno kũmanyĩsya angĩ ũwʼo ũla wĩ Mbivilianĩ nginya naamũa kũkũlya nĩthi Sukulu ya Mbivilia ya Ngileati.

Sukulu ĩsu yeekĩiwe New York kwa ĩvinda ya myei itano, na twamina nĩtwatũmiwe twĩ ana ithamanĩ nini ila syĩ Ũkanganĩ wa Caribbean. Nĩtwaumie New York City Mwei wa 11, mwakanĩ wa 1948, na twathi kũu na ĩsiwa ĩnene yeetawa Sibia yĩla yaĩ ya vuti 59 (mita 18). Ndyaĩ naathi na ĩsiwa, kwoou neewʼaa nĩ na kĩvya kingĩ. Ũmwe witũ eetawa Gust Maki na aĩ mũtwai wa meli wĩ ũmanyi mwingĩ. Nĩwatũmanyĩisye maũndũ amwe makonetye kũtwaa ĩsiwa, ta ũndũ mũndũ ũtonya kwambatya na kũtheesya itambaa ila itetheeasya ĩsiwa kũthi, ũndũ mũndũ ũtonya kũmanya ngalĩ ĩla ũendete, na ũndũ ũtonya kũtwaa ĩsiwa ĩla kwĩ kĩseve. O na kau kwaĩ na iseve nthũku, Gust atwaie ĩsiwa yitũ nesa kwa mĩthenya 30 nginya twavika Bahamas.

‘MĨTAVANYʼEI ITHAMANĨ’

Ĩtina wa kũtavanyʼa ithamanĩ nini sya Bahamas kwa myei mĩvũthũ, nĩtwaendie na ĩsiwa kũtavanyʼa Ithamanĩ sya Leeward na sya Windward. Ithama isu syambĩĩe vakuvĩ na Ithama sya Virgin ila syĩ vakuvĩ na Puerto Rico, na ikathi ta maili 500 (kĩlomita 800) nginya ikewʼa kũvika Trinidad. Twatavanisye ithamanĩ syĩ kĩvathũkanyʼo kwa ĩvinda ya myaka ĩtano. Ithamanĩ isu kũyaĩ Ngũsĩ. Mavinda amwe vavĩtaa syumwa siana ũna o na tũtesa kũtũma kana kũkwata valũa. Ĩndĩ nĩtwatanie mũno kũtavanyʼa ndeto ya Yeova ithamanĩ isu.—Yel. 31:10.

Twakilasya twaũngamya ĩsiwa yitũ ũtee wa ũkanga, ekali ma kũu makatũmbĩĩa mayenda kũtũmanya. Amwe moo mayaĩ maaona ĩsiwa ta yĩu, o na mayaĩ maaona mũsũngũ. Ekali ma ithama isu maĩ andũ aseo na mendete maũndũ ma ndĩni, o na nĩmeesĩ Mbivilia nesa. Mavinda maingĩ nĩmatũnengae makũyũ, mavakato, na nzũũ kalanga. O na kau ĩsiwa yitũ yaĩ o na mwanya mũnini wa kũkoma, kũua, na kũvũĩa ngũa, nĩtwaendeeie nesa.

Nĩtwaendaa mũthenya wʼonthe kũthokea andũ ma ithama isu. Mũno mũno twamatavasya kana nĩkũĩthĩwa na ũvoo wa Mbivilia. Na ĩndĩ kwangĩe kũtuka nĩtwakũnaa ngengele ĩla yaĩ ĩsiwanĩ yitũ. Twatanaa mũno kwona ekali ma kũu mokĩte kwĩthukĩĩsya ũvoo ũsu. Waĩ ũtonya kwona taa syoo ikenete ta ndata matheeete kĩĩmanĩ. O na mavinda amwe nĩvookaa andũ ĩana na mayĩkala nginya ũtukũ maikũlya makũlyo. O na eka ũu, nĩmatanĩaa kwina mbathi sitũ na kwoou twamaandĩkĩaa ndeto sya mbathi imwe sya Ũsumbĩ na tũimanenge. Ithyĩ twĩ ana nĩtwatataa mũno kwina mbathi isu nesa na ĩndĩ andũ mamanya ũndũ sinawa mayoseleela. Mawasya moo moosanaa nesa vyũ na mawasya maitũ. Asu maĩ mavinda maseo ta kĩ!

Ĩtina wa kwĩmanyĩsya na amanyĩwʼa amwe, nĩmatũatĩĩaa mũsyĩ ũla ũngĩ tũendete nĩ kana maendeee kwĩmanyĩsya. O na kau twaumaa kĩsionĩ kĩmwe ĩtina wa syumwa nini, mavinda maingĩ nĩtwakũlasya andũ ala mendeewʼa mũno maendeee kwĩmanyĩsya na ala angĩ nginya ĩla twĩsyoka. Waĩ ũndũ wa kwendeesya mũno kwona ũndũ amwe moosaa kwa ũito kĩanda kĩu twamanengae.

Ũmũnthĩ mbingĩ sya ithama isu syĩthĩawa na syĩndũ mbingĩ sya kũtanĩthya atalii ĩndĩ ĩvindanĩ yĩu kũyaĩ andũ aingĩ, na kĩla waĩ ũtonya kũthi kwĩloela no maia manake me kĩwʼũ kĩkelemu, vamwe na nthangathĩ ila syĩ ndee wa ũkanga na mĩnathi. Mũno mũno twaendaa na ũtukũ kuma kĩthamanĩ kĩmwe kũthi kĩla kĩngĩ. Twoonaa dolphins iithaũkĩa vakuvĩ na ĩsiwa yitũ na wasya ũla waĩ ũtonya kwĩwʼa no wa ĩsiwa yitũ yavũĩte kĩwʼũ. Nawʼo mwei weethĩawa ũathĩte kĩwʼũ kya ũkanga ũkethĩa wĩona vailyĩ ta ve lelũ mũseo mũnene ũendete ũkathelekelya.

Ĩtina wa kũtavanyʼa ithamanĩ isu kwa myaka ĩtano, nĩtwaendie Puerto Rico kũtũnga ĩsiwa yĩla twaĩ nayo na tũyosa yĩ na ingyini. Twavika kũu nĩnakomanie na mwĩĩtu-a-asa mwanake weetawa Maxine Boyd ũla waĩ misonalĩ, na neewʼa nendeewʼa nĩwe. Maxine aĩ mũtavanyʼa wa ũvoo mũseo wĩ kĩthito kuma e kana kanini. Ĩla weanie nĩwatavanisye Dominican Republic e misonalĩ nginya mwakanĩ wa 1950, ĩla wesie kũlũngwʼa kuma nthĩ ĩsu nĩ silikalĩ ya kũu, ĩla yatongoewʼe nĩ ĩkanisa ya Katholeki. Neetĩkĩlĩtwʼe kwĩkala Puerto Rico kwa ĩvinda ya mwei ũmwe nũndũ nalikĩte kwʼo ta mũthũkũmi wa melinĩ. Ĩtina wa mwei ũsu naaĩlĩte kũsyoka naku ithamanĩ na ndyĩkala kwʼo kwa myaka ĩana ũna. Na kwoou nĩnambĩĩe kũsũanĩa ũũ: ‘Ronald, ethĩwa nũkwenda mwĩĩtu ũũ, nĩwaĩle kũtumũa nake mĩtũkĩ.’ Ĩtina wa syumwa itatũ nĩnakũlilye Maxine ethĩwa no tũtwaane, na ĩndĩ syumwa thanthatũ iithela twatwaana. Twatũmiwe Puerto Rico ta amisonalĩ nĩ nake na kwoou ndyaasama yĩla ĩsiwa twalatĩtye.

Mwakanĩ wa 1956 nĩtwambĩĩe kũthokea ikundi nĩ mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko. Ikundinĩ ila twaendaa ana-a-asa aingĩ maĩ ngya ĩndĩ nĩtwendete kũmathokea. Kwa ngelekanyʼo, ndũanĩ ĩmwe yĩtawa Potala Pastillo, vaĩ mĩsyĩ ĩlĩ ya Ngũsĩ sya Yeova yaĩ na syana mbingĩ na nĩnendete kũivuvĩa mũtũlilũ. Ĩvinda yĩmwe nĩnakũlilye kelĩtu kamwe keetawa Hilda kana no kende kũka tũkatavanyʼe nako. Kambĩie: “No nende ĩndĩ vaitonyeka nũndũ ndi na iatũ.” Nĩtwakathooeie iatũ na twathi ũtavanyʼa nako. Ĩtina wa ĩvinda, mwakanĩ wa 1972, nĩ na Maxine nĩtwatembeie Mbetheli ya Brooklyn na twĩ kũu nĩtwoonie mwĩĩtu-a-asa ũmwe waĩ anamina Sukulu ya Ngileati okĩte kũtũtumũsya. Eeteele kũthi kũtavanyʼa Ecuador kũla waĩ anatũmwa. Atũkũlilye: “Ti ta mũũkwatya ninyie ũũ, ti wʼo? Ninyie kala kelĩtu ka Pastillo kataĩ na iatũ.” Kaĩ aĩ Hilda! Twatanie mũno nginya twaĩa!

Mwaka wa 1960 nĩtwakũlilwʼe tũkathũkũme ovisinĩ wa ũvonge wa Puerto Rico, ũla waĩ nyũmbanĩ nini ya ngolova ilĩ ngalĩko ya Santurce, taoninĩ ya San Juan. Mbeenĩ nĩ na mwana-a-asa Lennart Johnson nithyĩ twatethasya wĩa ũla mwingĩ. Lennart na mũka nĩmo maĩ Ngũsĩ sya mbee nthĩ ya Dominican Republic, na mookie nthĩ ya Puerto Rico mwakanĩ wa 1957. Ĩtina Maxine nĩwambĩĩe kũtũma makaseti kwa andũ ala maandĩkĩthĩtye matũmĩawe, na atũmaa makaseti mbee wa ngili ũmwe kĩla kyumwa. Nĩwatanĩaa mũno kũthũkũma wĩa ũsu nũndũ asũanĩaa ĩũlũ wa andũ asu onthe meũkwata lĩu wa kĩ-veva.

Nĩnĩtanĩaa kũthũkũma Mbetheli nũndũ nĩthĩawa ngĩnenga andũ angĩ kĩla nĩ nakyo. Ĩndĩ no ngomanaa na mawetu. Kwa ngelekanyʼo, ĩvinda ya ũmbano mũnene wa nthĩ mbingĩ ũla weekĩiwe Puerto Rico mwakanĩ wa 1967 kwa ĩvinda ya mbee, neewʼaa nĩ mũemeee mũno nĩ kĩanda kĩla naĩ nakyo. Nathan Knorr, ũla waũngamĩe wĩa wa Ngũsĩ sya Yeova ĩvindanĩ yĩu, nĩwookie Puerto Rico. Asũanĩie kana ndyavangĩthĩtye ũndũ amisonalĩ ala mathokete nthĩ ĩsu mekũvika vala tweekĩaa ũmbano na ũndũ mesaa kwĩnũka o na kau nĩneekĩte ũu. Ĩtina nĩwanengie ũtao mũito ĩũlũ wa kũvangĩthya maũndũ nesa na atia ambĩa atĩ nĩnamũtũla ngoo. Ndyaaenda kũkananĩa nake ĩndĩ neewie ambosa naĩ na nĩnekalangile o kwa ĩvinda ndyĩwʼa woo. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ĩla Maxine nakwa twesie kũkomana ĩngĩ na Mwana-a-asa Knorr, nĩwatũthokisye kwake na atũuĩa lĩu.

Twĩ Puerto Rico nĩtwaendangaa England kũkethya andũ ma mũsyĩ. Tata ndaaĩtĩkĩla ũwʼo ĩvinda yĩla nĩ na inyia-akwa twawĩtĩkĩlile. Ĩndĩ ĩla ana-a-asa kuma Mbetheli mooka kumya ũvoo, Mami nĩwamathokasya makomele kwitũ. Tata nĩwoonaa ũndũ ana-a-asa asu kuma Mbetheli meethĩawa na wĩnyivyo maelekanwʼa na atongoi ma ndĩni ingĩ ala mamũthatĩtye myaka yĩ navu ĩtina. Kwoou mwakanĩ wa 1962 nĩwavatisiwe atwʼĩka Ngũsĩ.

Kĩveti kyakwa, Maxine, kyakwie mwakanĩ wa 2011. Neteele mũno kũmwona ĩngĩ ĩvindanĩ ya ũthayũũkyo. Ko ndewʼaa mũyo mũno nasũanĩa ũndũ ũsu! Kwa ĩvinda ya myaka 58 yĩla nekalile na Maxine, nĩtwoonie ũndũ andũ ma Yeova mongelekile nthĩ ya Puerto Rico. Mongelekile kuma 650 ũu nginya 26,000! Mwakanĩ wa 2013 ovisi wa ũvonge wa Puerto Rico nĩwatũngĩanĩiwe na ũla wa Amelika na nakũlwʼa ngathũkũme Wallkill, New York. Nekalile myaka 60 kĩthamanĩ kya Puerto Rico nginya weethĩa nĩĩwʼa navikie mũsyĩ ta kala kola ka kũu ketawa coquí. Kola kau kambaa ko-kee, ko-kee ĩla kwatuka. Kesĩkĩe mũno kũu na kendete kwĩkala mĩtĩnĩ. Ĩndĩ yu ĩvinda yaĩ yĩnavika ya kuma kũu.

“NGAI ENDETE MŨNDŨ ŨNENGANAE NA ŨTANU”

O na yu no nĩtanĩaa kũthũkũma Ngai nĩ Mbetheli. Nĩ na myaka mbee wa 90, na nĩnengetwe wĩa wa kwĩkĩa ana-a-asa ala mathũkũmaa Mbetheli vinya. Nĩawa kana kuma ĩla nookie Wallkill nĩkĩĩte ana-a-asa mbee wa 600 vinya. Amwe mokaa kũmbona tũneenee mathĩna moo ene kana o mathĩna ma mũsyĩ. Angĩ mangũlasya nĩmanenge ũtao wa ũndũ matonya kũthũkũma nesa wĩa ũla manengetwe Mbetheli. O namo ala matwaana mĩtũkĩ nĩmangũlasya nĩmanenge ũtao ĩũlũ wa mũtwaano. Na ĩndĩ angĩ mangũlasya ũtao nĩ ala manaumiwʼe Mbetheli na matũmwa ta mavainia. Nĩnĩthukĩĩasya andũ onthe ala mooka kũneena nakwa, na mavinda maingĩ noona vaĩle nĩmeaa: “‘Ngai endete mũndũ ũnenganae na ũtanu.’ Kwoou tanĩa wĩa waku, nũndũ wĩthĩawa ũimũthũkũma Yeova.”—2 Ako. 9:7.

Nĩ kana ũtanĩe kũthũkũma Mbetheli, no nginya wĩkale ũisũanĩa nĩkĩ wĩa ũla ũũtethya nĩ wa vata. Ũndũ ũsu nowʼo wendekaa ĩla wĩ ũthũkũminĩ wa mĩthemba ĩngĩ. Wĩa wʼonthe ũla tũtethasya Mbetheli nĩ wĩa wa Ngai. Na ĩla tũũtethya wĩa ũsu twĩthĩawa tũitetheesya “ngombo yĩ na kĩthito na mbũĩ” kũnenga ana-a-asa lĩu wa kĩ-veva nthĩ yonthe. (Mt. 24:45) Ĩndĩ kĩla vandũ o na va tũũmũthũkũmĩa Yeova nĩtwĩthĩawa na myanya mĩseo ya kũmũkumya. Kwoou ekai ithyonthe tũtanĩe wĩa wʼonthe ũla ũtũnengete nũndũ “Ngai endete mũndũ ũnenganae na ũtanu.”