Andũ Nĩmamanthaa Ũndũ Matonya Kwĩkala Ĩvinda Yĩasa

NDETO isu syaneeniwe tene nĩ Mũsumbĩ Solomoni nieleasya nesa ũndũ andũ mewʼaa. Nũndũ andũ mekalaa ĩvinda ĩnini na maikwʼa na vaiĩ ũndũ matonya kwĩvathana na kĩkwʼũ, vandũ va myaka maana maingĩ andũ methĩĩtwe na mea ma kwĩkala ĩvinda yĩasa. Nĩkwĩthĩawa na ngewa mbingĩ na mbano sya andũ maimantha ũndũ matonya kwĩka nĩ kana mekale ĩvinda yĩasa.

Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya Gilgamesh ũla waĩ mũsumbĩ kĩsionĩ kya Sumer. Ve ngewa mbingĩ syongeletwe mautĩĩo syaneeneete ĩũlũ wa thayũ wake. Ngewa ĩmwe ĩwetetwe nthĩnĩ wa Epic of Gilgamesh. Kwosana na ngewa ĩsu, Gilgamesh aendie savalĩ yaĩ na mĩisyo akamanye ũndũ ũtonya kwĩsiĩĩa ndakakwʼe. Ĩndĩ ndaatetheka.

Myakanĩ ya 300 Mbee wa Klĩsto, andũ me na ũmanyi wa kũvulanyʼa syũma nĩ kana maseũvye syũma ingĩ ala maumĩte China nĩmatatie kũseũvya ndawa ya kũtuma mũndũ atakũa kana kũkwʼa (“an elixir”). Maseũvisye ndawa yĩvulanĩtwʼe mekyuli (mercury) na kemikoo ingĩ. Nĩvatonyeka ndawa ĩsu maseũvisye ĩkethĩwa neyo yooaie asumbĩ amwe ma China. Katĩ katĩ wa myaka ya 500-1500 Ĩtina wa Klĩsto, andũ amwe me na ũmanyi o ũsu wa kũvulanyʼa syũma ala maumĩte Europe nĩmatatie kũvĩndũa thaavu nĩ kana andũ methĩwe matonya kũũmelya nũndũ maĩkĩĩa kana syĩndũ ila iseũvĩtye thaavu no itume mũndũ ekala ĩvinda yĩasa.

O na ũmũnthĩ, andũ ma saenzi ala masomeete syĩndũ ila syĩ thayũ na ũndũ kana kasyaaawa ke na ndaĩa iilye sya mũsyai wako nĩmatatĩte ũndũ matonya mamanye kĩla kĩtumaa andũ makũa. O ta ala andũ mamanthaa ndawa ya kũsiĩĩa mũndũ ndakakũe na ndakakwʼe, maũndũ ala asomi asu mekĩte maĩkĩĩthasya kana andũ me na mũĩkĩĩo kana no mamanye ũndũ matonya kwĩka nĩ kana mekale mate ũkũa na kũkwʼa. Ĩndĩ kwĩthĩĩtwe ata ĩtina wa asomi asu kwĩka ũkunĩkĩli ũsu?

ASOMI NĨMAMANTHAA KĨLA KĨTUMAA ANDŨ MAKŨA

Andũ ma saenzi ala masomeaa tũindo tũnini tũla twĩthĩawa mwĩĩnĩ wa mũndũ twĩtawa cells nĩmaeleetye maũndũ me kĩvathũkanyʼo mbee wa 300 ala matumaa tũkũa na kũkwʼa. Myakanĩ ya mĩtũkĩ andũ ma saenzi nĩmatatĩte ũndũ matonya nĩ kana matume tũindo tũu tũnini tũla twĩthĩawa nthĩnĩ wa nyamũ na andũ twĩkala ĩvinda yĩasa. Nũndũ wa ũu, andũ amwe athwii nĩmamanengae mbesa nĩ kana meke ũkunĩkĩli mamanye nĩkĩ andũ makusaa. Andũ asu ma saenzi mekĩte ũkunĩkĩli wĩva?

Andũ ma saenzi nĩmamanthaa ũndũ matonya kwongelanga myaka ĩla andũ mekalaa thayũ. Asomi amwe maĩkĩĩaa kana kĩla kĩtumaa andũ makũa kĩtawa telomere na kĩthĩawa mũthyanĩ wa chromosome. Nayo Chromosome nĩ kĩndũ kĩ nthĩnĩ wa mũndũ kĩla kĩthĩawa na ũvoo wʼonthe ĩũlũ wa mũndũ ũsu. Telomere nĩyo ĩsũvĩaa ũvoo ũla wĩthĩawa tũla tũindonĩ tũnini twĩtawa cells ndũkae twaaanĩka. Ĩndĩ kĩla ĩvinda tũindo tũu twaaanĩka, telomere nĩkuvĩvaa. Ĩtina wa ĩvinda tũindo tũu tũnini nĩtũekaa kũaanĩka na mũndũ ayambĩĩa kũkũa.

Mũndũ mũka ũmwe wĩtawa Elizabeth Blackburn e vamwe na athũkũmi angĩ, ala manengiwe mũthĩnzĩo (Nobel laureate) mwakanĩ wa 2009 nũndũ wa maũndũ ma saenzi ala weekie, nĩmamanyie kana ve kemikoo ĩmwe ĩtonya kũtetheesya tũindo (telomeres) tũla twĩthĩawa nthĩnĩ wa cells tũikakũe mĩtũkĩ, na kĩu kĩituma o nasyo cells itakũa mĩtũkĩ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, asomi asu nĩmeetĩkĩlile kana tũindo tũu tũitumaa andũ mekala ĩvinda yĩasa kwĩ ũndũ maĩle kwĩkala.

Kũvĩndũa kana kũvanga ũndũ ũngĩ tũla tũindo tũnini twĩtawa cells nĩ nzĩa ĩngĩ ya kũsiĩĩa mũndũ kũkũa. Yĩla cells syakũa mũno weethĩa iitonya kumĩlya ingĩ nzaũ no iemwe nĩ kũthũkũma nesa na kwoou mũndũ ayimba mwĩĩ, aikwatwa nĩ kyalya kingĩ, na mowau angĩ. O mĩtũkĩ andũ ma saenzi kuma nthĩ ya France nĩmavĩndũie cells sya mũndũ waĩ na myaka mbee wa 100 na maivanga ĩngĩ, na cells isu syambĩĩa kũaanĩka ĩngĩ. Ũla watongoetye ũkunĩkĩli ũsu, nake nĩ Professor Jean-Marc Lemaître, aisye wĩa woo woonanasya kana cells no ivĩndũwe na iieka kũkũa.

YO VE ŨNDŨ ANDŨ MA SAENZI MATONYA KWĨKA MAKATUMA ANDŨ MEKALA ĨVINDA YĨASA?

Andũ aingĩ ma saenzi maasya kana o na kau kwĩ ndawa mbingĩ sya kũsiĩĩa andũ maikakũe, andũ mayĩsa kwĩkala mũno kwĩ ũndũ mekalaa. Vate nzika, kuma myakanĩ ya 1800 andũ nĩmekalaa ĩvinda yĩasa. Ĩndĩ mekalaa ĩvinda yĩasa nũndũ wa kwĩthĩwa me atheu, kũtũmĩa ndawa ila imasianĩaa na mowau, na kũtũmĩa ndawa ingĩ iitaa mowau me kĩvathũkanyʼo. Andũ amwe ala masomeete ũndũ kana kasyaaawa na ndaĩa ivwʼanene na sya mũsyai maĩkĩĩaa kana mũndũ ekalaa o myaka ĩla waĩle kwĩkala.

Myaka ta 3,500 mĩvĩtu, mũandĩki wa Mbivilia weetawa Mose aisye atĩĩ: “Mĩthenya ya myaka yaitũ nĩ myaka mĩongo mũonza, kana ũla wĩ na vinya myaka mĩongo nyanya; ĩndĩ ngathĩĩo yayo no wĩa na woo; nũndũ nĩnĩũthela mĩtũkĩ, na ithyĩ nĩtũkũvĩta.” (Savuli 90:10) O na kau andũ nĩmatatĩte mũno kwĩka kyonthe kĩla matonya nĩ kana andũ mekale ĩvinda yĩasa, maũndũ mailye o ũndũ Mose wawetie.

Kĩvathũkanyʼo na andũ, nyamũ imwe nĩsyĩkalaa myaka maana maingĩ, o na mĩtĩ ĩmwe no yĩkale myaka ngili mbingĩ. Yĩla twasianĩsya myaka ĩla twĩkalaa na ĩla syĩndũ isu ingĩ syĩ thayũ syĩkalaa, no nginya twĩthĩwe twĩkũlasya, ‘Eka ĩvinda yĩĩ andũ mekalaa myaka 70 kana 80, yo ve ĩvinda andũ makekalaa mate kũkwʼa?’