ANDŨ MA MŨIKA MAKŨLASYA
Andũ Mambonaa Nĩilye Ata?
Nĩkĩ waĩle kũsũanĩa ĩũlũ wa ngũa ila wĩkĩaa? Nũndũ ngũa nivuanasya maũndũ mana ĩũlũ witũ. Ngũa ila wĩkĩaa itumaa andũ masũanĩa ata ĩũlũ waku?
Mavĩtyo atatũ manene mũndũ ũtonya kwĩka yĩla ũkũtwʼa eĩkĩa ngũa iilye ata na ũndũ tũtonya kwĩvathana namo
Ĩvĩtyo ya 1: Kwĩtĩkĩlya isese sya maũvoo iũtwʼĩĩe ũndũ waĩle kwĩthĩwa ũilye.
Mũndũ wa mũika wĩtawa Theresa aĩtye: “Mavinda amwe nendeeawʼa nĩ mwĩkĩĩle mũna nũndũ nĩnonete matangaso maingĩ ĩũlũ wawʼo. Yĩla kĩlĩko kyaku kyausũa mavisa ma andũ mekĩĩte kwa nzĩa na, wĩthĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kwaku kwĩyĩelekanyʼa namo.”
Eĩtu ti mo oka makusawʼa nĩ matangaso. Ĩvuku, The Everything Guide to Raising Adolescent Boys yaĩtye atĩĩ: “Imwana o nasyo nikusawʼa nĩ mĩkĩĩle mĩna ĩla yaumĩla. Kuma syĩ nini, nĩsyonaa matangaso ma syĩndũ itonya kũsyendeesya.”
Kĩla waĩle kwĩka: Mbivilia yaĩtye: “Ũla ũte ũmanyi nĩwĩtĩkĩlaa kĩla ndeto; Ĩndĩ ũla wĩ kĩlĩko asiasya ũndũ ũendaa.” (Nthimo 14:15) Kwosana na mwolooto ũsu, nĩwaĩle kwĩmanyĩsya kũthiana kĩla woona matangasonĩ. Kwa ngelekanyʼo, yĩla woona matangaso makonetye ngũa mekwasya kana ngũa isu syĩtuma woneka wĩ mwanake kana wũmbĩtwe nesa, ĩkũlye atĩĩ:
‘Nũũ ũkũtetheka neekĩa ngũa sya mũthemba ũsu?’
‘Ngũa isu syĩtuma andũ masũanĩa nĩ na mwĩkalĩle ũilye ata?’
‘Wʼo mwĩkĩĩle ũsu wa ngũa wĩonanyʼa ũndũ nĩilye na kĩla nĩĩkĩĩaa?’
Woni: Kwa ĩvinda ya kyumwa kĩmwe, kunĩkĩla matangaso ala makonetye ngũa na isese ingĩ ila itangaasaa maũndũ makonetye mĩkĩĩle. Syĩkĩaa andũ vinya methĩwe na mwĩkalĩle ũilye ata? Yo ve ũvoo mũna mũvithanyʼe ũla kĩeleelo kyawʼo nĩ kũtuma wĩwʼa ta waĩle kũatĩĩa mĩkĩĩle mĩna? Karen ũla wĩ na myaka ĩkũmi na kĩndũ aĩtye: “Andũ nĩmathingʼĩĩawʼa mũno methĩwe mailye nesa, mekĩĩte ngũa nzeo, na mayĩyonanyʼa kana me na mwĩĩ ‘mũseo.’ Andũ ala matangaasĩthasya syĩndũ mamanya kĩu nĩmonaa ne ũndũ wĩ laisi kũkusya andũ ma mũika.”
Ĩvĩtyo ya 2: Kũatĩĩa ũndũ andũ aingĩ mekĩaa nĩ kenda ndũkatiwe ĩtina.
Mũndũ ũmwe wa mũika wĩtawa Manuel aĩtye: “Ethĩwa mũthemba mũna wa ngũa nĩwʼo wĩ matukũnĩ, kĩla mũndũ asembeaa kũwĩkĩa. Ethĩwa naku ndwĩwĩkĩa, andũ mambĩĩaa kũkumanyʼa.” Mwĩĩtu wa mũika wĩtawa Anna nĩwĩtĩkĩlanĩte na mawoni asu. Aĩtye atĩĩ: “Ti aĩ kana andũ mendaa o kwĩkĩa ngũa ila sya matukũ aa ĩndĩ mendaa maikatiwe ĩtina nĩ ala angĩ.”
Kĩla waĩle kwĩka: Mbivilia yaĩtye: “Ekai kwĩthĩwa mũilye ta nthĩ ĩno.” (Alomi 12:2) Kwosana na ũtao ũsu, sisya kavatinĩ yaku ya ngũa na ũyĩkũlya atĩĩ:
‘Nĩ maũndũ meva ala mandongoeasya kũtwʼa ngũa ila ngwĩkĩa?’
‘Nonaa ne ũndũ wa vata mũno kwĩkĩa ngũa iseũvĩtwʼe nĩ kambunĩ syĩ nguma?’
‘Nĩnĩthĩawa ndyĩyendeesya vala ve andũ ala angĩ kwĩsĩla ngũa ila nĩkĩĩte?’
Woni: Vandũ va kũsũanĩa kana waĩle o kũtwʼa katĩ wa kwĩkĩa ngũa sya matukũ aa nĩ kenda wendeesye andũ na kwĩkĩa ngũa ivĩtĩtwe nĩ ĩvinda na andũ maikumanyʼa, sũanĩa ĩũlũ wa ũndũ wa katatũ, nawʼo nĩ, kwĩthĩwa wĩyĩĩkĩĩe na kwĩwʼa wĩ mwĩanĩe. O ũndũ waendeea kwĩwʼa wĩ mwĩanĩe, no wʼo ũkaendeea kwĩthĩwa ũteũthĩnĩka mũno nĩ kana wĩtĩkĩlwe nĩ ala angĩ.
Ĩvĩtyo ya 3: Kũsũanĩa ngũa ĩla ĩkwonanyʼa wanake waku nĩyo nzeo.
Kelĩtu ketawa Jennifer kaĩtye: “Ndineena ũla wʼo, mavinda amwe nĩnĩwʼaa nditatĩka nĩkĩe ngũa ĩkũmbonanyʼa nĩ mwanake kana ngũa nguvĩ kana ĩngwete mũno.
Kĩla waĩle kwĩka: Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Kwĩyanakavya kwenyu kũikethĩwe kũla kwonekaa ũtheinĩ . . . ĩndĩ nĩkwĩthĩwe kwa mũndũ wa nthĩnĩ ũla ũtonekaa.” (1 Vetelo 3:3, 4) Kwosana na ũtao ũsu, sũanĩa nĩ kĩva kyanake vyũ, nĩ ngũa ĩkũtuma angĩ mendeewʼa nue kana nĩ kwĩthĩwa na nguma sya kwendeesya.
Woni: ‘Ngũa’ ĩla nzeo vyũ ũtonya kwĩkĩa nĩ wĩnyivyo. Nĩ wʼo kana ĩsu ti ndeto ĩtũmĩawa nĩ andũ aingĩ ũmũnthĩ. Ĩndĩ kwasũanĩa ũndũ ũũ:
We waaea ngewa na mũndũ ũneenaa mũno ĩũlũ wake mwene? Ũndũ wa kũmakya nĩ kana, noĩthwa mũndũ ũsu ataamanya kana ndeũkwendeesya!
Mĩkĩĩle ya ngũa no ĩelekanwʼe na kũea ngewa, nũndũ mũndũ no aneene mũno ĩũlũ wa maũndũ ala make mwene, na kĩu kĩituma ala me vakuvĩ matendeewʼa nĩwe
Yĩla weekĩa ngũa itaĩlĩte, wĩthĩawa ũilye ta mũndũ ũsu. Kwĩsĩla mĩkĩĩle yaku ya ngũa wĩthĩawa ũyĩa andũ ala angĩ, ‘nzisyei,’ na kĩu no kĩtume woneka ũte mwĩanĩe na ũyĩyona wĩ wa vata mũno. O na no kũtume wenda andũ mendeewʼe nue o na ethĩwa nĩ kwa nzĩa nthũku.
Vandũ va kũtangaasĩthya kĩndũ ũte kũta, tata wĩkĩe ngũa ila syaĩlĩte. Mwĩĩtu ũmwe wa mũika wĩtawa Monica aĩtye: “Kwĩkĩa ngũa ila syaĩle ti kwĩkĩa ta kĩveti kĩkũũ. Nĩ kwĩkĩa kwa nzĩa ĩkwonanyʼa nĩwĩnengete ndaĩa na nũnengete ala angĩ ndaĩa.”