Ũtonyi wa Dolphin wa Kũtũmĩa Wasya Ĩmanye Mawĩthyũlũlũko Mayo

Nyamũ sya kĩwũnĩ syĩtawa dolphins nĩsyumasya mawasya me kĩvathũkanyʼo na iisyoka iyĩthukĩĩsya mawasya asu maisyokea. Syĩkaa ũu nĩ kana imanye ũndũ iendete na iimanya mawĩthyũlũlũko masyo. Andũ ma saenzi nĩmendeeawʼa mũno nĩ imwe syĩtawa bottlenose dolphin (Tursiops truncatus) ila syoombiwe syĩ na ũtonyi ũsu. Ũtonyi ũsu wasyo nũtetheesye andũ asu mambĩĩe kũseũvya syĩndũ sya kĩwʼũnĩ nthĩnĩ itũmĩaa tekinolongyia ya mawasya nĩ kana meke maũndũ matekwa nĩ syĩndũ ila me nasyo.

Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Ũtonyi wa dolphin wa kũtũmĩa wasya nũmĩtethasya kwosa ĩkũyũ yĩvithĩte kĩthangathĩnĩ ũkanganĩ ungu, na kũvathũkanyʼa ĩkũyũ na ĩvia. Mũsomi ũmwe wĩtawa Keith Brown, wĩthĩawa Heriot-Watt University, Edinburgh, Scotland, oonanisye kana dolphin nitonya “kũvathũkanyʼa kĩvava kĩkĩĩtwe kĩwʼũ kĩte mũnyũ, na kĩngĩ kĩ kĩwʼũ kya mũnyũ, kĩ syĩndũ ta ngoyoo, na ingĩ ta vetuloli, syĩ [ũasa wa] mita ĩkũmi [vuti 32.8].” Andũ ma saenzi meenda kũseũvya masinĩ itonya kwĩka maũndũ amwe ta asu.

Andũ ala mekaa ũkunĩkĩli nĩmasyaisye nesa wasya wa dolphin na ũndũ syĩwʼaa nthĩ, na matata kũseũvya syĩndũ syĩkaa o ũu. Yĩla meekie ũu, maseũvisye kamasinĩ ke na ũvundi mwingĩ mũno, na makekĩa kĩndũnĩ kĩilye mũveleki wĩ na ũasa ũte mũviku mita ũmwe (vuti 3.3). Kamasinĩ kau kethĩawa kakwatanĩtwʼe na masinĩ ĩngĩ yĩtwaaa yo mbene yĩsĩlĩte kĩwʼũnĩ, na ĩseũvĩtwʼe ĩkekala mbomu ila syĩsĩlaa kĩwʼũnĩ (torpedo). Kaseũvĩtwʼe nĩ kana kasisye ũkanganĩ nthĩ vyũ, kone syĩndũ ila syĩnzĩwe ku ungu ta waya na mĩveleki, na kaisisya ũndũ iendeee katekwĩsa kũikiita. Ala makaseũvisye mekwatĩtye kana kakamatethya mũno wĩanĩ wa kwĩnza mauta ta ma vetuloli vamwe na gas. Kamasinĩ kau kaseũvĩtwʼe ke na ũtonyi ta wa dolphin nĩkaĩle kũtetheesya andũ makwate ũvoo mwingangĩ kũte ũla makwataa matũmĩĩte masinĩ sya kũtũmĩa mawasya ila syĩthĩĩtwe iitũmĩwa. Kĩu nakyo no kĩtetheesye mavundi maie mĩtambo ĩla maiaa kĩwʼũnĩ nthĩnĩ vala vaĩlĩte na maimanya yĩla mĩtambo ĩsu yĩ na mathĩna. Kwa ngelekanyʼo, yĩla syũma ila ikwatĩĩe masinĩ sya kwĩnza mauta syaatũka o na ethĩwa no vanini mũno. O na ĩngĩ no mamanye vala mĩveleki ĩlindĩkĩte.

We wĩona ata? Ũtonyi ũla bottlenose dolphin syĩthĩawa nawʼo weekie kwĩyumĩlya? Kana weekie kũmbwa?