Yo Mbivilia Nĩ Kyaũ?
Ũndũ Mbivilia Ĩsũngĩĩte
Mbivilia yĩthĩawa na mavuku 66 matheu. Yakuie myaka mbee wa 1,600 kũandĩkwa. Mbivilia yĩthĩawa na ũvoo wumĩte kwa Ngai , nawʼo nĩ “ndeto ya Ngai.”—1 Athesalonika 2:13.
Maũndũ ala me kĩlungunĩ kĩĩ
Maũndũ ma wʼo ĩũlũ wa Mbivilia
Nũũ waandĩkie Mbivilia? Ngai nĩwe Mũandĩkĩthya wa Mbivilia, ĩndĩ nĩwatũmĩie aũme ta 40 me kĩvathũkanyʼo kũmĩandĩka. Amwe ma aũme asu maĩ Mose, Mũsumbĩ Ndaviti, Mathayo, Maliko, Luka, na Yoana.a Ngai eekĩie mosũanĩo make ilĩkonĩ sya aandĩki asu nĩ kana maandĩke ũtũmani wake.—2 Timotheo 3:16.
Kwasũanĩa ngelekanyʼo ĩno: Yĩla mũkũni wa viasala watavya mũandĩki wake amũandĩkĩe valũa, o na mũandĩki ũsu akamũtavĩĩsya maũndũ amwe ala mekũandĩka valũanĩ ũsu, wĩthĩaa mũkũni ũsu wa viasala no we mũandĩkĩthya wa ũvoo ũla wĩ valũanĩ ũsu. O ta ũu, o na kau Ngai atũmĩie aũme kũandĩka ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ, nĩwe Mũandĩkĩthya wa Mbivilia.
Yo ndeto “Mbivilia” yonanasya ata? Ndeto “Mbivilia” yumanĩte na ndeto ya Kĩkiliki biblia, ĩla yonanasya “mavuku manini.” Ĩtina, ndeto biblia nĩyesie kũtũmĩka kũelesya mavuku onthe manini ala makwataniwʼe matwʼĩka Mbivilia.
Mbivilia yaandĩkiwe ĩndĩĩ? Mbivilia yambĩĩie kũandĩkwa mwaka wa 1513 mbee wa Klĩsto na yathela kũandĩkwa, ĩtina wa myaka mbee wa 1,600, ta mwaka wa 98 ĩtina wa Klĩsto.
Mbivilia ya mbee kũandĩkwa yĩĩva? Vai mavuku ma tene maumĩĩiwʼe Mbivilia me vo ũmũnthĩ. Na kĩtumi nũndũ aandĩki ma Mbivilia matũmĩie syĩndũ ila syaĩ vo na syaĩ ĩtonya kwanangĩka ta makangaa na ithuma. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, aandĩki me kĩthito nĩmaumĩĩisye mateũvĩtanyʼa maandĩko ma Mbivilia kwa ĩvinda ya myaka maana maingĩ, nĩ kana wĩthĩe ũvoo ũla wĩ vo no ũsomwe nĩ andũ ĩvinda yũkĩte.
“Ũtianĩo Mũkũũ” na “Ũtianĩo Mweũ” nĩ kyaũ? Kĩla mavinda maingĩ kĩkothaa kwĩtwa Ũtianĩo Mũkũũ nĩ kĩlungu kya Mbivilia kĩla mũno mũno kyaandĩkiwe na kĩthyomo kya Kĩevelania,b na ĩngĩ nokyo kĩtawa Maandĩko ma Kĩevelania. Nakyo kĩla kĩtawa Ũtianĩo Mweũ nĩ kĩlungu kĩla kyaandĩkiwe na kĩthyomo kya Kĩkiliki, kĩtawa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto. Ilungu isu syĩ ilĩ nĩsyo iseũvĩtye ĩvuku yĩmwe, yĩla nĩyo Maandĩko Matheu.c
Nĩ ũvoo wĩva wĩ Mbivilianĩ? Ilungu syĩ kĩvathũkanyʼo sya Mbivilia syĩ na maũndũ ta isitoli, mĩao, wathani, voemu, nthimo, mbathi, na valũa.—Sisya kĩlungu “Ũndũ Mavuku ma Mbivilia Mavangĩtwe.”
Mbivilia ĩneeneete ĩũlũ wa kyaũ?
Mbivilia yambĩĩe kwa kũelesya o kwa ũkuvĩ ĩũlũ wa kũmbwa kwa matu na nthĩ nĩ Ngai Mwene Vinya Wʼonthe. Mbivilianĩ, nũwetete ĩsyĩtwa yake mwene, Yeova, na nũthoketye andũ mamũmanye.—Savuli 83:18.
Mbivilia nĩyĩeleetye kana Ngai nĩwĩthĩĩtwe ayanangĩwa ĩsyĩtwa, na nĩyonanĩtye ũndũ ũkeka ayĩthesye.
Mbivilia nĩyĩeleetye kĩeleelo kya Ngai kya kũmba andũ na nthĩ. Nĩyonanĩtye ũndũ ĩvinda yũkĩte Ngai ũkavetanga kĩla kĩtumaa andũ mathĩna.
Mbivilia nĩtũnengae ũtao wa kũtũtetheesya kĩla ĩvinda. Ngelekanyʼo imwe nĩ ta:
Kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na ala angĩ. “Kwoou maũndũ onthe ala mũkwenda andũ mamwĩke, o nenyu no nginya mũmeke o ta ũu.”—Mathayo 7:12.
Kĩla yonanasya: Nĩtwaĩlĩte kũkua ala angĩ ũndũ tũkwenda matũkue.
Kũmĩanĩsya na mawĩmakĩo. “Mũikemakĩe nongi kwondũ wa ũnĩ, nũndũ ũnĩ ũkeethĩwa na mawĩmakĩo mawʼo.”—Mathayo 6:34.
Kĩla yonanasya: Vandũ va kũthĩnĩka mũno ĩũlũ wa kĩla kĩtonya kwĩkĩka ĩvinda yũkĩte, nũseo tũkathĩnĩkĩa mathĩna ala matũkwatĩte.
Kwĩthĩwa na mũtwaano wĩ na ũtanu. “Kĩla ũmwe wenyu no nginya ende kĩveti kyake o ũndũ wĩyendete mwene; nakyo kĩveti kyaĩle kũmũnenga mũũme wakyo ndaĩa nene.”—Aeveso 5:33.
Kĩla yonanasya: Wendo na kũnengane ndaĩa nĩ sya vata nĩ kana mũtwaano wĩthĩwe na ũtanu.
Wʼo ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ nĩmũvĩndũe?
Aiee. Asomi ma maũndũ ma Mbivilia nĩmatatĩte kũsianĩsya nesa vyũ mavuku ala maandĩkiwe tene ma Mbivilia na ĩla yĩ vo ũmũnthĩ, na makethĩa kana ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ ndwaavĩndũka o na vanini. Kĩu nĩkĩkwosana na kĩlĩko. O na ĩngĩ, ethĩwa Ngai nĩwendaa tũsome ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ na tũiũelewa, ti ũndũ ũkwosana na kĩlĩko kana no nginya aĩkĩĩthye ũvoo ũsu ndũnavĩndũwa?d—Isaia 40:8.
Nĩkĩ Mbivilia ĩalyũlĩtwe kwa ithyomo mbingĩ syĩ kĩvathũkanyʼo?
Asomi aingĩ ũmũnthĩ maitonya kũelewa ithyomo ila Mbivilia yaandĩkiwe nasyo ĩvinda ya tene. Ĩndĩ Mbivilia yĩ na “ũvoo mũseo” kwa “kĩla mbaĩ na ũko na kĩthyomo.” (Ũvuanyʼo 14:6) Na nũndũ wa kĩtumi kĩu, andũ nĩmendaa Mbivilia ĩalyũlĩtwe na kĩthyomo kĩla mekũelewa nĩ kana methĩwe matonya kũsoma na kũelewa nesa ũvoo mũseo kuma kwa Ngai.
Mbivilia ĩalyũlĩtwe kwa nzĩa itatũ syĩ kĩvathũkanyʼo:
Kũalyũla ndeto kwa ndeto mateũvĩtanyʼa.
Kũalyũla ũte kũatĩĩa ndeto kwa ndeto (A thought-for-thought translation) ĩndĩ ũitũmĩa ndeto ikwonanyʼa kĩla kyaĩ maandĩkonĩ ma mbee ma Mbivilia.
Kũtũmĩa ndeto nini na ite vinya nĩ kana wĩthĩe mũsomi nũkwendeewʼa nĩ kũsoma. Ĩndĩ nũndũ kũtũmĩa ndeto ite vinya nĩ kana wĩthĩe mũndũ nũtonya kũtanĩa kũsoma nĩkũvĩndũaa ũvoo ũla mũandĩke, mavinda angĩ kwĩka ũu no kũtume ũvoo ũsu ũeleeka ũndũ ũngĩ.
Mbivilia ĩalyũlĩtwe nesa yaĩle kwĩthĩwa yĩ na ũvoo ũvwʼanene na ũla wĩ mavukunĩ ma tene na ũtonya kũeleeka nesa nĩ asomi ma Mbivilia ũmũnthĩ nĩ kana yĩthĩwe ĩtonya kumĩlya nesa ũvoo mũseo wa Ngai kwa andũ.e
Nũũ wawetie kĩla kĩkũandĩkwa Mbivilianĩ?
Nũndũ Ngai nĩwe Mũandĩkĩthya wa Mbivilia, nĩwe wawetie kĩla kĩkũandĩkwa Mbivilianĩ. Mbee, nĩwambie kũnyuva mbaĩ ya Isilaeli na ‘amanenga ndeto ntheu ila syaneeniwe nĩ Ngai,’ na kwoou matwʼĩka asũvĩi ma Maandĩko ma Kĩevelania.—Alomi 3:2.
Yo ve mavuku ma Mbivilia maaie?
Aiee. Mbivilia yĩthĩawa yĩ nima, vai mavuku “maaie.” Amwe no masye kana mavuku amwe ma tene ala mavetangiwe nĩmaĩlĩte kwĩthĩwa Mbivilianĩ.f Ĩndĩ Mbivilia yĩthĩawa ĩtonya kwonanyʼa mavuku ala maĩlĩte kwĩthĩwa nthĩnĩ wayo. (2 Timotheo 1:13) Na nũndũ wa ũu, mavuku ma Mbivilia ala maveveeiwe nĩ Ngai nĩmosanĩte vyũ. Ũu ti wʼo vailye kwa mavuku onthe ala maandĩkiwe tene ala andũ amwe maasya maĩlĩte kwĩthĩwa Mbivilianĩ.g
Ũndũ ũtonya kũkwata mĩsoa ya Mbivilia
Ũndũ mavuku ma Mbivilia mavangĩtwe
a Nĩ kana ũkwate ũndũ mavuku onthe ma Mbivilia maatĩanĩe, ala mamaandĩkie, na ĩvinda yĩla maandĩkiwe, sisya kĩlungu “Masyĩtwa ma Mavuku ma Mbivilia.”
b Ilungu nini sya mavuku ma Mbivilia syaandĩkiwe na kĩthyomo kya Kĩalamu, kĩla kĩthengeanĩe na kĩthyomo kya Kĩevelania.
c Asomi aingĩ ma Mbivilia monaa ne ũseo kũtũmĩa ndeto “Maandĩko ma Kĩevelenia” na “Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.” Ndeto isu nitumaa twĩvathana na woni wa kana “Ũtianĩo Mũkũũ” nĩwavĩtiwe nĩ ĩvinda na vandũ vawʼo veethĩwa na “Ũtianĩo Mweũ.”
d Sisya kĩlungu “Ũvoo Ũla wĩ Mbivilianĩ Nĩmũvĩndũe?”
e Andũ aingĩ nĩmatanĩa kũsoma Mbivilia ya Ũalyũlo wa Nthĩ Nzaũ wa Maandĩko Matheu nũndũ ĩalyũlĩtwe nesa na yĩ laisi kũsoma. Sisya kĩlungu “Je, Tafsiri ya Ulimwengu Mpya Ni Sahihi?”
f Mavuku asu onthe nĩmo metawa Apocrypha. Kwosana na ĩvuku Encyclopædia Britannica, “yĩla yĩeleasya Mbivilia, [ndeto ĩsu yonanasya] mavuku ala matawetetwe Mbivilianĩ” kana kwa ndeto ingĩ, ala matetĩkĩlĩtwʼe Mbivilianĩ.
g Nĩ kana wĩmanyĩsye maũndũ maingangĩ, sisya kĩlungu “Injili za Apokrifa—Je, Zina Ukweli Uliofichwa Kumhusu Yesu?”