Mũnyanya Ũtatethya

Twasye ve mũnyanya mwamanyanie kuma wĩ o mũnini, na mũnyanya ũsu nĩwatumaa wĩwʼa ta wĩ mũndũ mũima, na akatuma wĩwʼa wĩ mwĩanĩe mũnango wĩ na andũ ala angĩ. O na kĩla ĩvinda wakwata nĩ mesilya, nĩwe weekwatasya aũtetheesye wĩwʼe wausya. Na nũndũ wa ũu, nĩ mavinda maingĩ wamwĩkwatasya.

Yu kwavindĩĩsya ĩtina wa ĩvinda wesa kwĩthĩa kaĩ ũmwĩsĩ ũtamwĩsĩ. Na kĩtumi nũndũ nĩwesa kũmanya kana saa syonthe endaa mũtinde mũatĩanĩe, o na mavindanĩ ala ũkwĩwʼa ũte mwĩanĩe kũthi nake. Na o na kau ũnoona ta ũkũũtetheesya wĩwʼe wĩ mũndũ mũima, ũyĩthĩa kaĩ nzĩa ĩla ũtũmĩaa kũũtetheesya ĩtumaa ũkwatwa nĩ mathĩna ma mwĩĩ. Na kũthũkya ũvoo, ũimanya kana nũkũyĩĩte mbesa mbingĩ.

Kwavindĩĩsya ĩtina wa kũmanya ũu, ũtatĩte ũndũ ũtonya mũtaanĩsye, ĩndĩ ũyĩthĩa mũnyanya ũsu aũkwete akaũlũmya vyũ. Yu o na no wasye nũkũsumbĩkĩte. Vate nzika kĩla ũmwe witũ no elile mũno akesa kwĩthĩa e na mũnyanya ta ũsu.

ANDŨ aingĩ ala manyusaa sikala no metĩkĩle kana yĩthĩawa ĩilye ta mũnyanya wa mũthemba ũsu. Mũndũ mũka ũmwe wĩtawa Earline watũmĩĩte sikala kwa myaka 50 aisye atĩĩ: “Nyie neewʼaa sikala ĩindetheesya o na kwĩ ũndũ mũndũ ũngĩ ũtonya kũndetheesya e nakwa. Kwakwa sikala ndyaĩ o ta mũnyanya twamanyanie tene, ĩndĩ o na mavinda amwe neewʼaa ta we mũnyanya weka ũla natiiwe nake.” Ĩndĩ ĩtina nĩwesie kũmanya kana sikala nĩ mũnyanya wa ũvũngũ ũtonya kwananga mũndũ vyũ. O na no twasye ndeto ila syĩ mwambĩĩonĩ no ta we ineeneete ĩvinda yĩu watũmĩaa sikala. Ĩndĩ nĩweemanyĩisye kana kũnywʼa sikala nĩ naĩ methonĩ ma Ngai nũndũ nĩkũvukasya mĩĩ yitũ, ĩla tũnengetwe nĩ Ngai ta mũthĩnzĩo, na nũndũ wa ũu aeka kĩmanyĩo kĩu kĩthũku.—2 Akolintho 7:1

O nake mũndũũme wĩtawa Frank nĩwatwie kũeka sikala nĩ kana amwendeesye Ngai. Ĩndĩ o na vatavĩtĩte mĩthenya, esie kwĩyĩthĩa aivulukanyʼa ku nyũmba kwake nthĩ one kana nũkomana na kalungu ka sikala kavalũkĩte akwatye. Frank aĩtye: “Mũthenya ũsu nĩwʼo neekie ũtwi. Nathatie mũno neeyĩthĩa nĩtulĩtye ndu nthĩ aĩ ngwetye kũvekesa kĩla vandũ ndimantha tũlungu twa sikala. Kuma vau ndyaanywʼa sikala ĩngĩ.”

Yo nĩkĩ andũ aingĩ maemawa nĩ kũeka sikala? Andũ ala mekaa ũkunĩkĩli, nĩmanenganĩte itumi ĩtatũ: (1) Kĩlaikũ kĩla kĩthĩawa sikalanĩ no kĩemee mũndũ o tondũ ndawa nthũku sya kũmila siemeeaa andũ. (2) Sikala ĩmilaa mĩtũkĩ nũndũ o na sekendi mũonza iithela mũndũ amina kũkũsya syũki ya sikala oou, yĩthĩawa yambĩĩe kũthũkũma kĩlĩkonĩ. (3) Kaingĩ mũndũ akwatawa nĩ wendi wa kũnywʼa sikala yĩla ũkwĩka maũndũ o ala twĩkaa kĩla mũthenya ta kũya, kũnywʼa, kũea ngewa, kũmya mesilya kĩlĩkonĩ, na maũndũ angĩ.

Ĩndĩ o tondũ twoona ngewanĩ ya Earline na ya Frank, nĩ ũndũ ũtonyeka kũeka kĩmanyĩo kĩu kĩthũku. Ethĩwa nũnyusaa sikala na nũkwenda kũeka, nĩvatonyeka ũkatetheka mũno wasoma ilungu ii ĩatĩĩe.

Lũlũmĩĩlya Ũtwi Waku

“Ũndũ ũla mũnene ũtonya kũtetheesya mũnywi wa sikala aekane na kĩmanyĩo kĩu nĩ kũtwʼa vyũ na ngoo yonthe aekane nayo.”—“Stop Smoking Now!”

KWA ũkuvĩ, ethĩwa nũkwenda kũeka kũnywʼa sikala, no nginya wĩthĩwe ũtwʼĩte vyũ kwĩka ũu. Ũtonya ata kũlũlũmĩĩlya ũtwi waku? Mbee, sũanĩa ũndũ ũtonya kũtetheka waeka kũnywʼa sikala.

Kũeka sikala no kũsũvĩe mbesa. Mũndũ ũthooaa vakiti ũmwe wa sikala kĩla mũthenya, kwa mwaka ũmwe no atũmĩe ndola ngili mbingĩ kwĩka ũu. “Ndyamanyaa ũndũ nanangĩte mbesa mbingĩ ndithooa sikala.”—Gyanu, kuma Nepal.

Kũeka sikala no kũkũetee ũtanu mwingĩ thayũnĩ. “Maũndũ makwa mambĩĩe kũseũva yĩla naekanie na sikala na maendeee o kũseũvĩĩa.” (Regina, kuma South Africa) Andũ ala maeka kũnywʼa sikala nĩmambĩĩa kwiwʼa mĩsamo na mĩuke nesanga, makethĩwa na vinya mwingangĩ, na mĩĩ yoo ĩkanakava.

Kũeka sikala no kũtume wĩthĩwa na mwĩĩ mũseango. “Mũndũ amina kũeka sikala oou, mwĩĩ wake nĩwambĩĩa kũseũva, ethĩwe nĩ mũndũũme kana nĩ mũndũ mũka, o na ethĩwa e na ũkũũ wĩana ata.”—The U.S. Centers for Disease Control and Prevention.

Kũeka sikala no kũtume wĩyĩĩkĩĩa mũnango. “Naekie kũnywʼa sikala nũndũ ndyendaa ĩinzumbĩka. Nendaa kũsumbĩka mwĩĩ wakwa ne inyie mwene.”—Henning, kuma Denmark.

Kũeka sikala no kũtethye andũ maku ma mũsyĩ na anyanyau. “Kũnywʼa sikala nĩkũũmĩasya andũ ala maũthyũlũlũkĩte. . . . Ũkunĩkĩli wĩonanyʼa kana andũ ngili mbingĩ nĩmoaawa nĩ kanza ya mavũi na mowau ma ngoo nũndũ wa kũlikwa nĩ syũki ya sikala yĩla me vakuvĩ na mũndũ ũkũmĩnywʼa.”—American Cancer Society.

Waeka sikala ũkamwendeesya Mũmbi waku. “Endwa, ekai twĩthesye kumana na kĩla ũvuku wa mwĩĩ.” (2 Akolintho 7:1) “Mũnengane mĩĩ yenyu [yĩ mĩtheu] na yĩtĩkĩlĩka kwa Ngai.”—Alomi 12:1.

“Yĩla naeleiwe kana Ngai nũmenete maũndũ ala mavukasya mwĩĩ, nĩnatwie kũeka vyũ kũnywʼa sikala.”—Sylvia, kuma Spain.

O na vailye ũu, kwĩka ũtwi kwĩ kwoka kũitoetye. O vamwe na ũu, no vethĩwe na vata wa kũtetheewʼa nĩ andũ ma mũsyĩ vamwe na anyanya maitũ. Matonya kwĩka ũu ata?

Mantha Ũtethyo

“Na ethĩwa mũndũ akakĩlya vinya ũla wĩ weka, elĩ makamũsiĩĩa.”—Mũtavanʼya 4:12.

YĨLA twatetheewʼa nĩ angĩ, wĩthĩaa nĩ laisi kũsinda mũmaitha o na ethĩwa nũũ kana nĩ kyaũ. Kwoou ethĩwa nũkwenda kũeka kĩmanyĩo kya kũnywʼa sikala, wĩthĩwa wĩ ũndũ wa ũĩ kũmantha mũndũ wa mũsyĩ, mũnyanya, kana o mũndũ ũngĩ ũtonya kũũtetheesya e na wũmĩĩsyo.

Nũseo ũkamantha mũndũ wasindie kĩmanyĩo kya kũnywʼa sikala nũndũ no akũelewe na no aũtethye mũno. Mũndũũme Mũklĩsto wĩtawa Torben, kũma Denmark, aĩtye: “Nĩnatetheeiwʼe mũno nĩ andũ angĩ.” Nake Abraham kuma India aĩtye: “Wendo ũla nooniwʼe nĩ andũ makwa ma mũsyĩ na Aklĩsto ala angĩ nĩwandetheeisye kũeka sikala.” Ĩndĩ mavinda angĩ ũtethyo ũla tũkwataa kuma kwa andũ ma mũsyĩ na anyanya ndwĩthĩawa ũtoetye.

Mũndũũme wĩtawa Bhagwandas aĩtye: “Nanywie sikala kwa myaka 27. Ĩndĩ nũndũ wa kwĩmanyĩsya kĩla Mbivilia yaĩtye ĩũlũ wa imanyĩo mbuku, nĩnatwie kũekana nayo. Nĩnatatie kũola sikala ila nanyusaa. O na nĩnaekie kũtindanyʼa na andũ ala natindanasya namo. Na vamwe na ũu, nĩnaendie kũkwata motao matonya kũndethya. Ĩndĩ ndyaatetheka. Ĩtina, mũthenya ũmwe kwĩ ũtukũ, nĩnamũvoyie Yeova namũelesya thĩna wakwa na namwĩsũva andetheesye nĩeke kũnywʼa sikala. Kĩu nĩkyo kyandethisye.”

Ũndũ ũngĩ wa vata tũtonya kwĩka nĩ kwĩyũmbanĩsya mawũmũ ala ũtonya kũkomana namo. Mawũmũ asu nĩ ta meva? Kĩlungu kĩla kĩatĩĩe nĩkĩeleetye.

[Ĩsandũkũ]

NO ŨTETHEKE WATŨMĨA NDAWA?

Ve ndawa syĩ kĩvathũkanyʼo itũmĩawa mũno ĩũlũ wa nthĩ nĩ andũ ala mekwenda kũeka kũnywʼa sikala. Ta kwa ngelekanyʼo, kaindo kamwe kombĩĩawa kwʼokonĩ ketawa nicotine patch. Ĩndĩ ũtanamba kwĩka ũtwi wa kũtũmĩa ndawa ta isu, amba kũsũanĩa makũlyo aa maatĩĩe:

Ndawa isu itethasya ata? Nzĩa sya ũiiti ila itũmĩawa itwʼĩkaa no itetheesye mũndũ kwa kũmũolangĩla thĩna ũla ũtonya kwĩwʼa aekana na sikala. Ĩndĩ nĩvethĩawa na ngananĩo ethĩwa nitonya kũtethya mũndũ kwa ĩvinda yĩasa.

Ndawa isu itonya kũete mathĩna meva? Ndawa imwe nitonya kũetee mũndũ mathĩna maito ta mũndũ kwĩkala ayĩwʼa kũtavĩka, kwĩmakĩa mũno, na mesilya ma kwĩyũaa. O na ĩngĩ, lilikana kana ndawa ii itwʼĩkaa syĩtetheesya andũ kũeka kũnywʼa sikala syĩthĩawa iseũvĩtwʼe na kĩndũ o kĩla kĩtũmaa mũndũ amilwa nĩ syũki ya sikala (nicotine). Kwoou ũwʼo nĩ kana mũndũ ũla ũtũmĩaa ndawa isu no imũemeee o ta sikala.

Nĩ nzĩa ingĩ syĩva itonya kũtumĩwa? Ũkunĩkĩli ũmwe wĩkĩtwe wonanĩtye kana andũ 88 kwa 100, ala maekete kũnywʼa sikala, meetwʼĩĩie mo ene kũekana nayo vandũ va kũtetheewʼa nĩ ndawa ta isu.

Ĩyũmbanyʼe Kwondũ wa Mawũmũ Ala Ũtonya Kũkomana Namo

“Nĩnatwie kũeka kũnywʼa sikala nĩsũvĩe ũima wa mwĩĩ wa kana kaitũ, kala kaĩ kanasyawa o mĩtũkĩ. Na nũndũ wa ũu nĩnombĩĩie ũvano nyũmbanĩ yitũ waandĩkĩtwe, ‘Ndũkanywʼĩĩe Sikala Vaa.’ Ĩndĩ o na ĩsaa yĩmwe yĩtavĩtĩte, nĩnakwatiwe nĩ wendi wa kũnywʼa sikala na ũu watuma nosa sikala, namĩkwatya, na namĩnywʼa.”​—Yoshimitsu, kuma Japan.

OO tondũ ngewa ya Yoshimitsu ĩkwonanyʼa, mavinda maingĩ yĩla mũndũ ũkwenda kũeka sikala, nũkomanaa na mawetu. O na ĩngĩ, ũkunĩkĩli wĩonanyʼa kana andũ 90 kwa 100 ala mendaa kũeka sikala nĩmaemawa na maisyokea kĩmanyĩo kĩu. Kwoou weeyũmbanĩsya nesa mawetu ala matonya kumĩla yĩla ũkwenda kũeka sikala, ũkeethĩa nĩ laisi mũnango kwaku kũkĩlya vinya kĩmanyĩo kĩu. Nĩ mawetu amwe meva andũ aingĩ makomanaa namo?

Waũni wa sikala: Mavinda maingĩ wendi wa kũnywʼa sikala wĩthĩawa wĩ mwingĩ mĩthenyanĩ ĩtatũ ya mbee kũma yĩla mũndũ wanywʼa sikala yake ya mũthya. Ĩndĩ wendi ũsu nĩwambĩĩaa kũoleka ĩtina wa syumwa ta ilĩ. Mũndũ ũmwe wanyusaa sikala aĩtye atĩĩ: “Ĩvindanĩ yĩu wendi ũsu wũkaa ũithela, ndwĩkalaa kwa ĩvinda yĩasa.” O na nĩvatonyeka ĩtina wa myaka kauta ũkakwatwa nĩ wendi ũsu ĩngĩ. Na veethĩwa ũu, ndũketĩkĩle wendi ũsu ũtume ũsyokea sikala. Eteela ndatĩka ta itano ũu ivĩte na wendi ũsu nũũthela.

Mathĩna ma mwĩĩ: Mĩthenyanĩ ya mbee andũ aingĩ maeka sikala, nĩmakothaa kũombosya mũno, kĩlĩko kyoo nĩkĩkothaa kũtangatanga , na nĩmongelaa kĩlo na mĩtũkĩ. Na o na nĩvatonyeka makakwatwa nĩ kyalya, kwĩwʼaa mainyeewa, kũnyala mũno, kũkooa, na nũndũ wa kũlea kwĩthĩwa na wũmĩĩsyo mayĩkalaa maithata, kana o na mavinda angĩ makethaa makwʼĩte ngoo. Ĩndĩ mathĩna maingĩ katĩ wa asu nĩmathelaa ĩtina wa katĩ wa syumwa inya nginya thanthatũ.

Ve maũndũ mana ũtonya kwĩka makaũtetheesya ĩvindanĩ yĩu yũmũ. Kwa ngelekanyʼo:

● No wongelange ĩvinda yĩla ũtũmĩaa kũkoma.

● No ũtate kũnyusaa kĩwʼũ kingangĩ kana kĩwʼũ kya matunda, na ũitata kũĩsaa malĩu matonya kwaka mwĩĩ waku.

● No ũtate kwĩkaa masoesi mũnango, ĩndĩ kwa kĩthimo kĩla kyaĩle.

● Na yĩla ũũveva, kũnaa visa wone ũndũ ũũkusya nzeve ĩtheete mavũinĩ maku.

Maũndũ matonya kũkũamũkĩsya wendi wa kũnywʼa sikala: Aa nĩ maũndũ wĩkaa kana ũndũ wĩwʼaa ũkatũma wĩthĩwa na wendi ũsu. Kwa ngelekanyʼo, nĩvatonyeka ũkethĩwa wanyusaa sikala kaingĩ yĩla ũũnywʼa kĩndũ kĩna. Ethĩwa ũu nĩwʼo vailye, waeka sikala, ĩvathanae vyũ na kĩndũ kĩu wanyusaa kĩtonya kũkũamũkĩsya wendi ũsu. Na ĩtina wa ĩvinda ũkatanĩaa kũnywʼa syĩndũ syĩ kĩvathũkanyʼo ũteũkwatwa nĩ wendi wa sikala.

Ĩndĩ ũwʼo nĩ kana mũndũ no ekale na wendi ũsu kwa ĩvinda yĩasa o na ĩtina wa nicotine kũthela vyũ mwĩĩnĩ. Torben, ũla tũwetie vau mwambĩĩonĩ aĩtye: “Myaka ĩkũmi na kenda nĩyavĩtĩte kuma naeka kũnywʼa sikala, ĩndĩ neewʼaa nditatĩka kũmĩnywʼa yĩla ngũnywʼa kaawa.” Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ndũkakwʼe ngoo. O na kau ve maũndũ mana twĩkaa makatuma twĩthĩwa na wendi wa kũnywʼa sikala, wendi ũsu nũthelaa o ũndũ ĩvinda yĩendeee kũvĩta na mũthya ũithela vyũ.

Ĩndĩ ethĩwa wanyusaa sikala yĩla ũũnywʼa ũkĩ, ũtonya kũtetheka ata? Yĩla ũendeee kwĩkĩa kĩthito ũeke kũnywʼa sikala, wĩthĩwa wĩ ũndũ wa ũĩ ũkevathana na ũkĩ na kũndũ kũla ũkĩ ũtesawa. Na kĩtumi nũndũ mavinda maingĩ andũ masyokeaa sikala yĩla meũnywʼa ũkĩ. Nĩkĩ tũkwasya ũu?

● O na kĩthimo kĩnini mũno kya ũkĩ no kĩtume mũndũ atanĩa mũnango kũnywʼa sikala

● Yĩla andũ meũnywʼa ũkĩ me vamwe, mavinda maingĩ mekaa ũu mainywʼa sikala.

● Yĩla mũndũ wanywʼa ũkĩ yĩthĩawa yĩ vinya kwake kwĩka motwi kwa nzĩa ya ũĩ na ũyĩthĩa ti laisi kwĩsiĩa. Na nĩkyo kĩtumi Mbivilia yaĩtye: ‘Mbinyu nĩvetaa ũmanyi.’—Osea 4:11

Atindanyʼa: Nyuva kwa ũĩ andũ ala ũtindanyʼa namo. Kwa ngelekanyʼo, ĩvathane na andũ ala manyusaa sikala kana ala matonya ũkũthokya mũnywʼe sikala vamwe. O na ĩngĩ, ĩvathane na andũ matonya kũũtũla ngoo kana ũkũthekeea aĩ nũndũ nũenda kũeka sikala.

Mathĩna ma ngoo na kĩlĩko: Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe woonanisye kana andũ elĩ katĩ wa atatũ, ala masyokeaa kũnywʼa sikala nĩmakothaa kwĩthĩwa na mesilya maingĩ na nĩmambĩĩaa kũthata na mĩtũkĩ ĩvinda ĩkuvĩ matanamba kũsyokea kĩmanyĩo kĩu. Ethĩwa ũndũ mũna ũtumaa ũkwatwa nĩ wendi wa kũnywʼa sikala nĩwaumĩla, tata ũndũ ũtonya welelũkye kĩlĩko kyaku kĩikasũanĩe o kũnywʼa sikala. Na nĩ kana wĩke ũu, no wĩke maũndũ ta kũnywʼa kĩwʼũ, kũtanyuka sitingamu, kana o kũthi ndembea. Usũasya kĩlĩko kyaku na maũndũ maseo na ma kwaka. Na no wĩke ũu kwa kũmũvoya Ngai aũtetheesye kana kwa kwosa ĩvinda ũsome ndeto yake Mbivilia.—Savuli 19:14.

Mosũanĩo ala Waĩle Kwĩvathana Namo

● Nĩkusya o savalĩ ũmwe tũ.

Ũwʼo Wa Maũndũ: Ĩkusya o yĩmwe ya sikala no yumye nicotine ĩtoetye kũthũkũma nthĩnĩ wa nusu ya ũtalo wa tũsamũ tũla twĩthĩawa kĩlĩkonĩ tũkusasya nicotine kwa masaa atatũ. Na mavinda maingĩ kĩu kĩtumaa mũndũ eka kũsyokea sikala vyũ.

● Kũnywʼa sikala no kũndetheesye kũola mesilya.

Ũwʼo Wa Maũndũ: Ũkunĩkĩli wonanasya kana syũki ya sikala (nicotine) yĩkaa kwongeleela mesilya ala mũndũ wĩ namo. Kĩla kĩtumaa mũndũ wa sikala ona ta ĩmũtetheeasya kũola mesilya, mũno mũno, no ũndũ wa kwĩthĩwa mathĩna ala wĩwʼaa atamĩnywʼĩte nĩmaolekaa kwa kavinda amina kũmĩnywʼa.

● Vau nĩvikĩte ndyamba kũeka sikala.

Ũwʼo Wa Maũndũ: Kwĩthĩwa na woni ũtaĩle no kũtume mũndũ akwʼa ngoo. Mbivilia yaasya: “Ethĩwa nũnyalaa mũthenya wa thĩna, vinya waku nĩ mũnini.” (Nthimo 24:10) Kwoou ĩvathane na woni ũtaĩle wa kana ndũtonya kũsinda kĩmanyĩo kĩu. Mũndũ wʼonthe o na wĩva ũla ũkwenda kũeka kũnywʼa sikala, na ũkũatĩĩa myolooto ĩtonya kũmũtetheesya eke ũu ta ĩla twoona ĩkasetinĩ yĩĩ no avote kwĩka ũu.

● Nyie nditonya kũmĩanĩsya na mathĩna ala mangwatĩte nũndũ wa kũeka sikala.

Ũwʼo Wa Maũndũ: Ĩĩ nĩ wʼo tũiũlea, mathĩna ala maumĩlaa mũndũ aeka sikala mayĩthĩawa me laisi, ĩndĩ nĩmaolekaa ĩtina wa syumwa mbũthũ. Kwoou, lũmanyʼa na ũtwi waku. Na ethĩwa wendi wa kũnywʼa sikala nĩwasyoka ĩtina wa myei kana myaka kauta, ndũkamake, wendi ũsu ndũema kũthela, na o na no ũthele ĩtina wa ndakĩka o mbũthũ. Ndũema kũthela waendeea kwĩsiĩĩa vyũ ndũkakwatye sikala ĩngĩ.

● Nĩ na thĩna wa kĩlĩko.

Ũwʼo Wa Maũndũ: Ethĩwa nũendeee kũiitwa ũwau mũna wa kĩlĩko ta kũkwʼa ngoo kana o ũwau ũngĩ, kũlya ndakĩtalĩ waku aũtetheesye kũeka sikala. Na nĩvatonyeka akatwʼa kũũvĩndũĩa ũiiti nĩ kana aũtetheesye kũolanga mathĩna ala matonya kwĩthĩwa maetetwe nĩ kũnywʼa sikala.

● Ngaeka na ndyĩsa kũsyokea sikala ĩngĩ, no nĩtũlĩke ngoo mũno.

Ũwʼo Wa Maũndũ: O tondũ vethĩawa kwa andũ aingĩ, yĩla mũndũ ũkwenda kũeka kũnywʼa sikala no eyĩthĩe asyokeie kĩmanyĩo kĩu. Ĩndĩ ũu ti kwonanyʼa kana nũemetwe vyũ. Endeea na kwĩkĩa kĩthito nĩ kana wĩanĩsye ũtwi waku. Kwĩyĩthĩa ũkusisye sikala ĩngĩ ti kwonanyʼa nĩwasindwa. Kũmĩsyokea vyũ nĩkwʼo kũsindwa, na nĩkwʼo kũtonya kũũtũla ngoo. Kwoou waĩle kũendeea kũtata ĩngĩ na ĩngĩ kũeka, na mũthya ũkavota kũsinda kĩmanyĩo kĩu vyũ.

Kwavindĩĩsya ngelekanyʼo ya Romualdo, ũla wanywʼĩte sikala kwa myaka 26 na yu ũminĩte myaka mbee wa 30 kuma aeka. Aielesya aĩtye atĩĩ: “O na ndililikana nĩ mavinda meana nasyokeie kũnywʼa sikala. Na o kĩla ĩvinda nasyokea kĩmanyĩo kĩu kĩthũku, neewʼaa nakwʼa ngoo mũno na ndyĩwa ndaĩlĩte. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nĩnatwie vyũ kwĩthĩwa na ũnyanya mũseo vamwe na Yeova Ngai na nĩnamũkũlilye mavinda maingĩ mboyanĩ andetheesye na mũthya nĩnakĩlilye vinya kĩmanyĩo kĩu.”

Kĩlungu kya mũthya ĩkasetinĩ yĩĩ nĩkĩũneenea maũndũ angĩ meana ũna matonya kũũtetheesya wĩthĩawe wĩ mũtanu ĩtina wa kũeka sikala.

[Ĩsandũkũ/​Visa]

KĨLAIKŨ KĨTHĨAWA KĨ KĨTHŨKU O NA ETHĨWA KĨTŨMĨWA ATA

Kĩlaikũ nĩkĩtũmĩawa kwa nzĩa mbingĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. O na syĩndũ ĩmwe ĩseũvĩtwʼe na kĩlaikũ nitesawa ndukanĩ sya kũta malĩu ala makaa mĩĩ na ndawa ila ĩseũvawʼa na mĩtĩ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Ngwatanĩo ya Nthĩ Yonthe ya Ũiiti (WHO) yaĩtye: “O na kĩlaikũ kĩkethĩwa kĩtũmĩwa kwa nzĩa yĩva no kĩetae mũndũ mathĩna matonya kũtuma asya thayũ wake.” Mũndũ no akwʼe kumana na mowau maetawe nĩ kĩlaikũ, ta kwa ngelekanyʼo, kanza kana mowau angĩ makonanĩtye na ngoo. Sikala no ĩtume kana kasyawa kena mathĩna ma mwĩĩ ethĩwa inya wako nũnanyusaa sikala e mũito. Nĩ syĩndũ ĩmwe ta syĩva ĩseũvĩtwʼe na kĩlaikũ?

Bidis: Ii nĩ sikala nini ilingawa na moko, na mũno mũno inyusawa nthĩ sya Asia. Na syũki ya sikala ya mũthemba ũũ yumasya mũae mwingĩ, nzeve mbingĩ ya carbon monoxide, na ĩmilaa mũno kwĩ sikala ila ikothaa kũtũmĩwa nĩ andũ aingĩ.

Cigars: Ũũ wĩthĩawa wĩ mũsokoto wa kĩlaikũ ũlingĩtwe na ĩtũ ya kumbatũ kana ĩthangũ yĩseũvĩtwʼe na kumbatũ. Sikala ĩĩ yĩthĩawa yĩ kĩvathũkanyʼo na sikala ingĩ nũndũ mũndũ no amĩkusye o na ĩte ngwatye na aimilwa.

Sikala syĩtawa kreteks kana clove: Ii nĩ sikala syĩthĩawa iseũvĩtwʼe na kĩlaikũ na kĩvulanĩtwʼe na ũsyao wa mũtĩ wĩtawa clove. Kĩlaikũ nĩkyo kĩthĩawa kĩ kingangĩ mũsokotonĩ wa sikala ĩsu. Sikala sya mũthemba ũũ syumasya mũae mwingĩ, nzeve ya carbon monoxide, na imilaa mũno kwĩ sikala ila itũmĩawa nĩ andũ aingĩ.

Kĩko: Kũnywʼa kĩlaikũ ũitũmĩa kĩko kũyĩsa kũũsiĩĩa ndũkakwatwe nĩ mathĩna, nũndũ kwĩka ũu no kũtume mũndũ akwatwa nĩ kanza na mowau o ala makwataa andũ nũndũ wa sikala.

Mbakĩ: Mũndũ no anyenye kana akanyungĩa mbakĩ. Mbakĩ ĩmwe ĩtũmĩawa isionĩ sya Southeast Asia yĩtawa gutkha. Yĩla mũndũ wamĩnyenya, kumbatũ ũla ũmilaa (nicotine) wĩ nthĩnĩ wayo nũlikaa nthakamenĩ na ũinyaĩĩka mwĩĩnĩ. Vai kĩvathũkanyʼo kya mbakĩ na kĩlaikũ nũndũ no yĩetee mũndũ mathĩna o ala ala mũndũ ũkwatawa nĩ mo nũndũ wa sikala.

Water pipes (bongs, hookahs, narghiles, shishas): Ĩĩ nĩ nzĩa ĩngĩ ĩtũmĩawa kũkusya kĩlaikũ, vala syũki yakyo yambaa kwĩsĩlwʼa mũtũnginĩ wa kĩwʼũ yĩtanavika kanywʼa. Ĩndĩ kwĩsĩlya syũki ya kĩlaikũ kĩwʼũnĩ kũyĩsa kũola sumu kana syĩndũ ingĩ syĩthĩawa syũkinĩ yĩu ila ĩtumaa mũndũ akwatwa nĩ kanza syalika mavũinĩ.

[Ĩsandũkũ/​Visa]

ŨNDŨ ŨTONYA KŨTETHEESYA MŨNDŨ AEKE SIKALA

● Ĩthĩwa na woni ũla waĩle. Mũtũngĩe mũvea na ũimũkatha nũndũ wa kĩthito kĩla wĩthĩĩtwe ayonanyʼa vandũ va kũmũtetya. Kũmwĩa, “Nĩnĩsĩ kana no ũvote kũeka kũnywʼa sikala watata ĩngĩ.” kwĩ kavaa kwĩ kũmwĩa, “Kwasisya yu, nĩwasyokea sikala ĩngĩ!”

● Ekeaa kuma ngoonĩ. Tata ũndũ ũtonya ndũkoveee ndeto nthũku ngoonĩ mũndũ ũendeee kũngʼangʼana aeke kũnywʼa sikala ũtonya kũũtavya yĩla ũthatĩte. Matavye ndeto nzeo ta, “Nĩnĩsĩ ti laisi kũekana na kĩmanyĩo kĩĩ, ĩndĩ nĩngũtana noona kĩthito kĩla wĩkĩĩte nĩ kana ũekane nakyo.” Ĩvathane na ndeto ta, “O na kavaa yĩla wanyusaa sikala!”

● Ĩthĩwa wĩ mũnyanya wa wʼo. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Mũnyanya nĩwendanaa ĩndĩ yonthe; na mwana-a-ĩthe asyaiwe kwondũ wa kũthĩnũkasya.” (Nthimo 17:17) Ĩĩ, ĩthĩwa na wũmĩĩsyo na ũimwonyʼa ũla ũkwenda kũeka sikala kana nũmwendete “ĩndĩ yonthe” o na maũndũ meethĩwa mailye ata.

No Ũkĩlye Vinya Kĩmanyĩo kya Kũnywʼa Sikala

KĨLA kĩtialĩte yu nĩ ‘kwĩnenga vinya na ũyĩka kĩla kyaĩle.’ (1 Mavinda 28:10) Nĩ matambya meva ma mũthya ũtonya kwosa ũkethĩa nĩ laisi mũnango kwaku kũkĩlya vinya kĩmanyĩo kya kũnywʼa sikala?

Twʼa matukũ ala ũkwenda kũeka. Mũvea wa ũiiti wa Amelika wĩtawa U.S. Department of Health and Human Services, waĩtye kana mũndũ atwʼa kũekana na kĩmanyĩo kya kũnywʼa sikala, aĩle kwĩka ũu syumwa ilĩ ite nthelu. Na kĩtumi nũndũ kwĩka ũu na mĩtũkĩ no kũũtetheesye kwĩanĩsya ũtwi waku wendi ũla wĩ nawʼo ũtanaoleka. Tavya anyanyau matukũ ala ũtwʼĩte kũeka sikala, na ndũkatate kũkũĩĩsya o na maũndũ maku maalyũka.

Andĩka kathangũ ũtonya kũkuaa kĩla ĩvinda ka kũũlilikanyʼa ũtwi waku. No ũandĩke maũndũ aa me vaa ĩtheo, vamwe na ũvoo ũngĩ ũtonya kũlũlũmĩĩlya wendi waku wa kũeka sikala:

● Itumi syaku sya kũeka kũnywʼa sikala

● Namba sya simũ sya andũ ũtonya kũkũnĩa mosũanĩo ma kũnywʼa sikala mooka kĩlĩkonĩ

● Motao ũtonya kũlilikanaa, ala matonya kũũtetheesya ũekane na kĩmanyĩo kya kũnywʼa sikala, ta kwa ngelekanyʼo, ĩandĩko ya Akalatia 5:22, 23, na angĩ matonya kũũtetheesya

Kuaa kathangũ kaũ kĩla ĩvinda na ũikasomaa mavinda kauta kwa mũthenya. O na waeka kũnywʼa sikala, endeea kũkuaa kathangũ kau na ũikasomaa yĩla weewʼa ta ũkwenda kũsyokea kĩmanyĩo kĩu

Ambĩĩa kũmbanyʼa kĩlĩko kyaku kwĩ tene. O ũndũ mũthenya ũla ũtwʼĩte kũeka kũnywʼa sikala ũthengeee, ambĩĩa kwĩvathana na maũndũ ala matumaa wĩthĩwa na wendi wa kũnywʼa sikala. Ta kwa ngelekanyʼo, ethĩwa ũnyusaa sikala waamũka oou, eteelaa ĩsaa yambe kũvĩta ũtanamba kũmĩnywʼa. Ethĩwa kaingĩ ũnyusaa sikala ũiya kana wamina kũya oou, tata ũvĩndũe mũtuo ũsu. Ndũkaendae kũla angĩ manywʼĩĩaa sikala. Yĩla wĩ weka, ĩmanyĩsye kwaasya na wasya mũnene: “Aiee. Nĩnĩnaekie sikala.” Kwosa matambya ta asu no kũtetheesye kwĩyũmbanyʼa kwondũ wa mũthenya ũla ũtwʼĩte kũeka kũnywʼa sikala. O na makaũlilikanasya kana o mĩtũkĩ ndũkambĩla ĩngĩ kũnywʼa sikala.

Ĩka mĩvango ya kũũtetheesya waeka ndũkaleelye ũtwi waku. O ũndũ mũthenya ũla ũtwʼĩte kũeka kũnywʼa sikala ũthengeee, ambĩĩa kũmbanyʼa twĩndũ twa kũtanyukaa yĩla wakwatwa nĩ mũmeo wa sikala ta: nzũũ kalanga, sitingamu, na syĩndũ ĩngĩ ta ĩsu. Lilikanasya andũ maku ma mũsyĩ na anyanya ĩũlũ wa mũthenya ũla ũtwʼĩte kũeka kũnywʼa sikala, na ũimatavya ũndũ matonya kũũtetheesya ũlũlũmĩĩlye ũtwi waku. Vatiele mũthenya ũmwe, vetanga vyũ syĩndũ ila ĩtonya ũkũkĩlĩlya mũmeo wa kũnywʼa sikala ta syĩndũ ĩla wĩkĩaa mũu wa sikala, ilĩvĩtĩ, sikala itonya kwĩthĩwa ĩlekangĩtwʼe nyũmba, vala ũthũkũmĩaa, ngalĩnĩ, kana syĩ ngusunĩ. Na kĩtumi nũndũ ve vinya mũnango kwĩa mũnyanyau aũnenge sikala kana aũthooee ĩmwe kwĩ kũmyosa mesanĩ kwaku. O na ĩngĩ, endeea kũvoya Ngai aũtetheesye na ũyĩka ũu na kĩthingʼĩĩsyo mũnango wamina kũtila sikala oou.—Luka 11:13

Andũ aingĩ nĩmaekie sikala vyũ o na kau ĩvinda yĩmwe nĩyamasumbĩkĩte ta mũnyanya mũthũku na ũtesa kũmatethya. O naku no ũeke sikala. Na weeka ũu, ũkethĩawa na mwĩĩ mũseo na kĩla ĩvinda ũkatanaa nũndũ nĩwathaiwʼe kuma ũkombonĩ ũsu.

[Visa]

Kũaa kathangũ kala ũandĩkĩte maũndũ ma ũkũtetheesya ũeke kũnywʼa sikala na ũikasomaa mavinda maingĩ kĩla mũthenya.