Wʼo Ũvoo Ũla wĩ Nthĩnĩ wa DNA Waumie Va?

Andũ aingĩ ma saenzi maasya ata? Andũ ma saenzi na angĩ aingĩ masomeete maũndũ makonetye syĩndũ ila syĩ thayũ maasya kana DNA na ũvoo ũla wĩ nthĩnĩ wayo syeekie kwĩyumĩlya vate mũvango ĩvindanĩ ya myaka milioni mbingĩ. O na masisya ũndũ DNA ĩilye, ũvoo ũla wĩ nthĩnĩ wayo, ũndũ ĩũvikangasya vala ũkwendeka, na ũndũ ĩthũkũmaa, maasya atĩ vai kĩndũ kĩkũĩkĩĩthya kana yeekie kũseũvwʼa na mũvango.¹⁷

Mbivilia yaasya ata? Mbivilia yonanasya kana ve ũvoo ũandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya ngelekanyʼo yumanĩte na Ngai, na ũvoo ũsu nĩwʼo ũtongoeasya ũndũ mamutha me kĩvathũkanyʼo ma mĩĩ yitũ mekũmbwa, na ĩvinda yĩla mekwambĩĩa kũmbĩka. Kwoona ũndũ Mũsumbĩ Ndaviti waveveeiwe kũelesya ũndũ ũsu. Aisye ũũ ĩũlũ wa Ngai: “Metho maku nĩmoonie ndanombĩka; na ĩvukunĩ yaku mamutha nĩmaandĩkĩtwe onthe, o mĩthenya ĩla yeaĩtwe ũndũ wakwa, yĩla kũtaĩ ũmwe wamo.”—Savuli 139:16.

Ũkunĩkĩli ũĩkĩĩthĩtye kyaũ? Ethĩwa ũmanyĩsyo wa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya nĩ wa wʼo, no twasye kana no kwĩthĩwa DNA yeeyumĩlilye oou vate mũvango. Ĩndĩ ethĩwa Mbivilia ĩmanyĩasya wʼo, DNA nĩyaĩle kũĩkĩĩthya nesa vyũ kana yaseũviwʼe kwa mũvango nĩ mũndũ mũĩ mũno.

Mũndũ aelewʼa DNA na ndeto syĩ laisi, nũeleawa nesa vyũ na nũtanĩaa kwĩmanyĩsya ĩũlũ wayo. Kwoou ekai yu tũkwate nzĩa ĩngĩ tũlike nthĩnĩ wa kala kasamũ ketawa cell. Ĩndĩ ĩvinda yĩĩ twĩlika nthĩnĩ wa cell ya mũndũ. Kwasũanĩa ũendete nyũmbanĩ ĩseũvĩtwʼe ĩũmanyĩsye ũndũ cell ta ĩsu ĩthũkũmaa. Nyũmba ĩsu ĩseũvĩtwʼe ta cell ya mũndũ, ĩndĩ nĩ nene kwĩ cell kũndũ ta 13,000,000. Yĩana kĩwanza kĩnene kya mũvĩla, kĩla kĩtonya kũlika andũ ta 70,000.

Ũndũ wa mbee kwona watonyeleela vau nĩ wa kũsengyʼa mũno. Ve na syĩndũ mbingĩ ngeni sya mĩthemba yĩ kĩvathũkanyʼo. Katĩkatĩ wa nyũmba ĩsu ve na kĩlinge kĩtawa nucleus kĩ na ũtũlu wa ngolova ta 20. Na kwoou ũitwʼa kũthi vau.

Wavika vo, ũilikĩla mũomonĩ wĩ kĩkondenĩ kya ĩũlũ kya nucleus ĩsu na ũisiangyʼa vau. Nthĩnĩ vausĩe syĩndũ 46 syĩtawa chromosomes. Ivangĩkĩte vea sya ilĩ ilĩ ivwʼanene, na syĩ na ũtũlu wĩ kĩvathũkanyʼo. Vea ĩla yĩ vakuvĩ naku yĩ na ũtũlu wa ngolova ta 12 (1). Kĩla chromosome ĩilye ta ĩvũnyĩtwe katĩ, na kwoou ĩilye ta sosengyi iana ũna ikwatanĩtwʼe, ĩndĩ syĩ na ũthanthau wa ĩtina ya mũtĩ mũnene. Wasisya nesa ũyona mĩkwa yĩ kĩvathũkanyʼo yĩlingĩle kĩla chromosome. Wathengeangĩa ũyĩthĩa kaĩ kĩla mũkwa wĩ na lainĩ siũngye. Na katĩ wa lainĩ isu, ve na ingĩ nguvangĩ ikomete (2). Ũisengʼa ũyona ta mavuku mailĩanĩlwʼe. Ĩndĩ ũyĩthĩa nĩ ngalĩko ya nza ya syĩndũ iendete syĩlingĩlĩte, na ivangĩkĩte itinene vyũ. Wakusya kĩmwe, ũyona kyathalĩka nesa. Ũisengʼa kwona kĩu wakusya kĩ na syĩndũ ingĩ ninangi iendete syĩlingĩlĩte (3), na o nasyo ivangĩkĩte nesa. Nthĩnĩ wa syĩndũ isu sya mũthya ve na kĩndũ kya vata vyũ kĩilye ĩkanda ĩasa ki. Kyo nĩ kyaũ?

ŨNDŨ DNA ĨSEŨVĨTWʼE

Ekai twĩte kĩndũ kĩu kĩ nthĩnĩ wa chromosome ĩsu ya ngelekanyʼo ĩkanda. Ĩkanda yĩu yĩ na ũthanthau wa ta inzi ĩmwe. Yĩlingĩlĩte kĩlũmyo vyũ syĩndũnĩ sya kĩthyũlũlũ (4), na kĩu kĩtumĩte yĩthĩwa na syĩlinge mbingĩ ilikanĩte. Syĩlinge isu syĩkwatĩlĩlye kĩndũnĩ kĩlũmu, kĩla kĩtumĩte syĩkala vala syĩĩ. Vau ũũngye ve na ũvoo wĩ kĩoonĩ ũeleetye kana ĩkanda yĩu yĩvangĩkĩte nesa vyũ. Keka nũkusya ĩkanda yĩmwe kuma kĩla chromosome na ũiyĩtambũũkya, yĩvika nthĩ katĩ!a

Ĩvuku yĩmwe ya saenzi yĩtĩte mũvangĩle ũsu “ũvundi ũte maela.”¹⁸ We nũkwona wĩ ũndũ wosanĩte na kĩlĩko kwasya kana vai ingyinia waaumana na ũvundi ũsu? Keka nyũmba ĩno ũlikile yĩ na vandũ vanene vaiĩtwe syĩndũ milioni mbingĩ sya kũthoosya na syonthe ivangĩtwe nesa vyũ ũkethĩa no ũkwate na mĩtũkĩ kĩla ũkwenda, we no wasye vai mũndũ waavanga vandũ vau? Vate nzika, ndwasya ũu! Ĩndĩ mũvangĩle ũsu ti kĩndũ waelekanwʼa na ũla tũũneenea.

Kĩla kĩoo kĩ vau kĩ na ndeto ikwĩĩte ũkwate yĩla ĩkanda ũyĩsisye nesa (5). Wayĩketeea nesa ũyĩthĩa yĩĩ ti ĩkanda ta makanda ala angĩ. Nĩ ĩkanda ya ndii ilĩ syĩmilĩte. Nasyo ndii isu ikwatanĩtwʼe nĩ tũkinyĩlo tũtaanĩsye tũtiĩte mwanya wĩanene. Na kwoou ĩkanda yĩu yĩilye ta ngasi yambatĩte yĩmilĩte (6). Wĩ o vau ũyĩkwete, ũimanya kaĩ ũkwete ngelekanyʼo ya DNA, ĩla yĩthĩĩtwe ĩisaanĩsya andũ aingĩ mũno!

Kalungu kamwe ka DNA, ke na ila syĩndũ syako sya kĩthyũlũlũ na kĩla kĩndũ kĩlũmu kĩkwatĩĩe syĩlinge, nĩko chromosome. Tũkinyĩlo twa ngasi ĩsu twĩtawa vea sya mũsingi (base pairs) (7). Vea isu itethasya wĩa mwaũ? Syonthe nĩ sya kĩ? Kĩla kĩoo kĩ na maelesyo me laisi.

VAI KĨNDŨ KĨNGĨ KIAA ŨVOO MWINGĨ TA DNA

Kĩla kĩoo kĩ na maelesyo kyaĩtye kana, nĩ kenda ũelewe DNA nesa, no nginya wambe kũelewa tũla tũindo tũilye tũkinyĩlo twa ngasi tũkwatanĩtye ndii isu syelĩ. Twasye woosa ndii isu waitaananyʼa. Kĩla ũlii wĩtiwa na tũkinyĩlo tũtilĩkĩle katĩ. Tũkinyĩlo tũu nĩ mĩthemba ĩna. Andũ ma saenzi matwĩtaa A, T, G, na C. Na masengʼie mũno kũmanya kana nthoo isu itũmaa mũthemba mũna wa ũvoo kwosana na ũndũ syĩvangĩte.

Nũtonya kwĩthĩwa wĩsĩ kana nzĩa ya kũtũmanĩa ũvoo wa kĩmbithĩ yĩtawa Morse yaseũviwʼe myakanĩ ya 1800 nĩ kana andũ methĩwe matonya kũtũmanĩa ũvoo matũmĩĩte mũthemba mũna wa simũ wĩtawa telegraph. Nzĩa ĩsu yatũmĩaa katono na kamũlainĩ. Ĩndĩ yaĩ ĩtonya kũtũma ndeto mbingĩ kana sendenzi mbingĩ mũno. O ta ũu, DNA yĩthĩawa na nthoo o inya. Ũndũ nthoo isu inya, A, T, G, na C, syeevanga, iseũvasya ndeto syĩtawa codons. Nasyo ndeto isu, kana codons, syĩvangaa vamwe ikaseũvya kalungu, kana gene. Kĩla gene yĩthĩawa na nthoo ta 27,000. Na o tondũ ĩvuku yĩthĩawa na ilungu, gene yavulanwʼa na myanya mĩasa ĩla yĩthĩawa katĩkatĩ wayo ĩseũvasya kĩlungu, kana chromosome ĩmwe. Nasyo chromosomes 23 iseũvasya ĩvuku yĩima, kana genome, na ũvoo ũla wĩ ĩvukunĩ yĩu nũtoetye kũseũvya kyũmbe kĩmwe.b

Keka genome nĩ ĩvuku, yĩthĩwa yĩ ĩnene mũno. We wĩona ta yĩthĩwa yĩkuĩte ũvoo wĩana ata? Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana genome ya mũndũ yĩthĩawa na vea sya mũsingi, kana tũkinyĩlo, vakuvĩ mbilioni itatũ.¹⁹ Yu kwasũanĩa mavuku manene, kĩla yĩmwe yĩ na mathangũ mbee wa ngili. Ũvoo ũla wĩ nthĩnĩ wa genome ĩmwe usũsya mavuku ta asu 428. Na twavongela kovi ya kelĩ ĩla yĩthĩawa nthĩnĩ wa kĩla cell, tũkwata mavuku 856. Yu ũkatwʼa kũandĩka ũvoo ũla wĩ nthĩnĩ wa genome, ũithũkũma masaa nyanya kwa mũthenya, kuma Wakwambĩlĩlya nginya Wakatano, ũkua myaka ta 80, ũteũkwata o na mwanya wa kũthi ndembea!

Ũwʼo nĩ kana, ũvoo ũsu wʼonthe waandĩka ndwĩsa kwĩthĩwa na ũtethyo o na ũmwe mwĩĩnĩ waku. Nĩkĩ? Kĩtumi nũndũ cells syaku nĩ twilioni 100, na iyoneka na metho. Kwoou ũtonya kwĩkĩa ata mavuku maana meana ũna na maitavĩte ũu nthĩnĩ wa kĩla cell? Kwa wʼo, kũvinyĩanĩsya ũvoo wingĩvĩte ũu kasamũnĩ kaninĩvĩte ũu nĩ ũndũ ũvĩtũkĩte ũtonyi witũ.

Vulovesa ũmwe ũsomeete maũndũ makonetye syĩndũ ila syĩ thayũ na kombiũta (computer science) aisye: “Ngulamu ĩmwe ya mũtutu wa DNA, ĩla ĩtonya kwĩanĩa kaindonĩ ke na ũasa, ũtũlu, na waamu wa ta sendimita ĩmwe, no yĩthĩwe na ũvoo ũtonya kwĩanĩa nthĩnĩ wa CD ta twilioni ĩmwe.”²⁰ Ũu nĩ kwonanyʼa ata? Lilikana kana DNA nĩyo yĩthĩawa na genes, kana ũvoo ũla ũtũmĩawa kũseũvya mũndũ ũmwe. Kwoou kĩla cell yĩthĩawa na ũvoo ũtoetye. DNA yĩthĩawa na ũvoo mwingĩ vyũ nginya ũkethĩa kasiko kamwe ka mũtutu wayo ke na ũvoo ũtonya kũseũvya andũ onthe ala me ĩũlũ wa nthĩ ũmũnthĩ kũndũ ta 350! Ũu nĩ kwonanyʼa kana DNA ĩla ĩtonya kũtũmĩka kũseũvya andũ mbilioni mũonza ala me ĩũlũ wa nthĩ ũmũnthĩ, yĩthĩwa yĩ nini vyũ ũkethĩa o na ĩkekĩwa kasikonĩ kau ndũmanya kana ve kĩndũ.²¹

KWA WʼO YĨĨ NĨ ĨVUKU YĨTE NA MŨANDĨKĨTHYA?

O na kau andũ nĩmekĩte maendeeo manene nthĩnĩ wa kũolanga ũnene wa syĩndũ, vai mũndũ waaseũvya kĩndũ kĩtonya kwia ũvoo mwingĩ ta ũla wĩ nthĩnĩ wa DNA. Ĩndĩ no tũtũmĩe CD ta ngelekanyʼo. Kwasũanĩa ũndũ ũũ: CD no ĩtũsengyʼe twasisya ũndũ ĩseũvĩtwʼe nesa yĩ ya kĩlinge na ũndũ ĩtisatisaa. Kĩu kĩtumaa tũmanya kana yaseũviwʼe nĩ andũ oĩ. Ĩndĩ wĩona ata ũkethĩa ndĩkĩĩtwe ũvoo ũtekũeleeka, ĩndĩ yĩkĩĩtwe ũvoo mwingĩ ũeleetye nesa ũndũ ũtonya kũseũvya masinĩ yĩ na syĩndũ mbingĩ, ũndũ ũtonya kũmĩsũvĩa, na ũndũ ũtonya kũsianyʼa nayo yathũka? Ũvoo ũsu ndwĩsa kũvĩndũa ũito kana ũnene wa CD ĩsu. Ĩndĩ nĩwʼo kĩndũ kĩla kya vata vyũ kya CD ĩsu. Tyo nginya ũvoo ũsu ũkũĩkĩĩthye kana ve mũndũ mũĩ waũandĩkie na awĩkĩa nthĩnĩ wa CD ĩsu? Nĩ kana ũvoo ũandĩkwe, tyo nginya vethĩwe na mũandĩkĩthya?

No tũelekanyʼe DNA na CD kana ĩvuku. O na ĩvuku yĩmwe yĩeleetye ĩũlũ wa genome yaĩtye: “Kũneena ũla wʼo, kwasya kana genome no ta ĩvuku ti o ngelekanyʼo tũ. Nĩ ũndũ wa wʼo. Ĩvuku nĩ ũvoo wũmbanĩtwʼe vamwe . . . Na ũu nowʼo genome ĩilye.” Ĩvuku yĩu yongelete kwasya: “Genome nĩ ĩvuku yũĩ mũno nũndũ yĩla ve kyonthe kĩla kĩkwendeka, no yĩyumĩthye kovi na ĩkesoma.”²² Kĩu kĩtuma twenda kũmanya ũndũ ũngĩ wa vata ĩũlũ wa DNA.

MASINĨ SYĨ WĨANĨ

Lilikana kana wĩ o ĩla nyũmbanĩ ũlikile, na o ũendeee kũũngama vau ũkilĩtye, ũyambĩĩa kwĩkũlya kana ve wĩa wĩthĩawa ũendeee nthĩnĩ wa nucleus ya cell. Wĩ o vau, ũyona ũvoo ũngĩ wĩ kĩoonĩ. Wathengeea ũyĩthĩa vau ve na kĩndũ kĩseũvĩtwʼe na ngilasi kĩkĩĩtwe kĩlungu kya DNA ya ngelekanyʼo, na ĩũlũ wakyo nĩ vo ve na kĩoo kĩu kĩ na ndeto syaĩtye: “Vinyĩĩa Ũelewʼe.” Wavinyĩĩa, ũyĩwʼa wasya ũkũelesya ũũ: “DNA yĩthĩawa na mawĩa elĩ ũu ma vata vyũ. Wĩa wa mbee nĩ kwĩyumĩthya kovi. No nginya DNA yĩyumĩthye kovi nĩ kana kĩla cell nzaũ ĩkũseũvwʼa ĩkwate ũvoo wʼonthe ũilye wa DNA ĩno yeyumĩthya kovi. Twĩũkũlya wĩloele ũndũ kĩu kĩkĩkaa.”

Wambĩĩa kwĩloela ũyona mũomo wavingũka ngalĩko ĩmwe ya kĩoo kĩu na vailika masinĩ yĩ na syĩndũ mbingĩ. Masinĩ ĩsu nĩ lomboti mbingĩ ikwatanĩtwʼe. Wasisya ũyona masinĩ ĩsu yathi vala ve DNA, ĩyĩkwatĩlĩlya, na ĩyambĩĩa kũthi nayo o tondũ ngalĩ ya mwaki ĩendaa ĩatĩĩe leli. Masinĩ ĩsu ĩsembete mũno nginya ũkethĩa ndũkwona nesa kĩla ĩendeesye, ĩndĩ yu ĩtina wayo wĩona makanda elĩ ma DNA vandũ va ĩkanda yĩmwe.

Ũla wasya ũiendeea kũelesya ũũ: “Ĩno nĩ nzĩa yĩ laisi vyũ ĩkwonanyʼa kĩla kĩendeeaa yĩla DNA ĩkumĩthwʼa kovi. Masinĩ ya kĩkundi kya enzymes yĩkwatĩlĩlasya DNA na ĩithi ĩmĩaanĩtye nĩ kana wĩthĩe ndii syelĩ sya ĩkanda yĩu syĩ syoka. Na ĩndĩ ĩitũmĩa kĩla ũlii kũseũvya ũlii ũngĩ ũtonya kũlikana na ũsu nĩ kana ĩndĩ vakwatĩkane makanda elĩ. Tũyĩsa kũkwonyʼa vyũ tũlungu twʼonthe twa masinĩ ĩsu ya kumĩthya kovi, ta kwa ngelekanyʼo, kaindo kanini kala kasembaa mbee wa masinĩ ĩsu nĩ kana katile mũthya ũmwe wa DNA nĩ kana yĩthĩwe ĩtonya kwĩmila o nesa ĩtekwĩkundĩka. O na tũyĩsa ũkwonyʼa ũndũ DNA ĩsomawa ĩngĩ na ĩngĩ ĩsiwʼe kana yĩ na mavĩtyo. Mavĩtyo mooneka nĩmalũngawa nesa mũno vyũ.”—Sisya visa ĩthangũnĩ ya 16 na 17.

Ĩtina wa ũu, ũla wasya ũikwĩa atĩĩ: “Kĩla tũtonya ũkwonyʼa nesa nĩ ũndũ masinĩ ĩsu ĩsembaa. Nĩwoona ũndũ lomboti ĩsu yĩĩsembete mũno wĩana? Masinĩ ya wʼo ya enzyme ĩsembaa yĩkwatĩlĩlye DNA na mũendo wa tũkinyĩlo, kana vea sya mũsingi, ta 100 kwa sekendi.²³ Keka DNA nĩ leli ya ngalĩ ya mwaki, masinĩ ĩsu yĩthĩwa ĩsembete na mũendo wa maili mbee wa 50 [kĩlomita 80] kwa ĩsaa. Masinĩ ĩsu ĩsembaa mavinda ĩkũmi ma mũendo ũsu nthĩnĩ wa bacteria! Nthĩnĩ wa cell ya mũndũ, vethĩawa na masinĩ isu maana maingĩ, na itethasya wĩa kũndũnĩ kwĩ kĩvathũkanyʼo kwa DNA. Masinĩ isu ikuaa o masaa nyanya kumĩthya kovi ya genome yonthe.”²⁴ (Sisya ĩsandũkũ “Kalungu Kanini Katonya Kũsomwa na Kumĩthwʼa Kovi,” ĩthangũnĩ ya 20.)

KŨSOMA DNA

Ũendeee kũsyaĩĩsya ũyona masinĩ ĩsu ya kumĩthya DNA kovi yeeveta. Ĩtina wa ũu, masinĩ ĩngĩ ĩyumĩla. Yaumĩla, ũyona o nayo yeekwatĩlĩlya DNA na ĩyambĩĩa kũthi o kavola. Wasisya nesa wĩona ĩkanda ya DNA yĩilikĩla ngalĩko ĩmwe ya masinĩ ĩsu na yĩyumĩlĩla ngalĩkonĩ ĩla ĩngĩ yĩilye o ũndũ yĩĩilye. Ĩndĩ ve na ũlii ũngĩ mweũ ũkumĩlĩla ngalĩkonĩ ĩngĩ ya masinĩ ĩsu, na ũilye ta mwĩthe ũendeee kwĩana. Wawona, ũyambĩĩa kũsengʼa nĩ kyaũ kĩendeee.

Ũendeee kũsengʼa, ũla wasya ũyambĩĩa ũkũelesya ũũ: “Wĩa wa kelĩ ũla DNA ĩtethasya nĩ kũnengane ũvoo. Vai ĩvinda DNA yĩsaa kumaala nza wa nucleus. Kwoou nĩ kwa nzĩa yĩva genes, kana proteins ila iseũvĩtye mwĩĩ waku, isomawa na kũtũmĩwa? Masinĩ ĩsu ya enzyme ĩsongaa yĩkwatĩlĩlye DNA ĩmanthĩte vandũ ve na gene ĩvingũĩtwe nĩ kemikoo syumaa nza wa nucleus ya cell. Yavona, ĩtũmĩaa kalungu ketawa RNA (ribonucleic acid) kumĩthya kovi gene ĩsu. Kalungu kau ketawa RNA kethĩawa kailye ta ũlii ũmwe wa DNA, ĩndĩ ke kĩvathũkanyʼo. Wĩa wako nĩ kwosa ũvoo ũla wĩ nthĩnĩ wa gene. Yĩla RNA yĩ nthĩnĩ wa masinĩ ya enzyme, nĩwʼo yosaa ũvoo ũsu, na ĩndĩ ĩyumaala nza wa nucleus na ĩitwaa ũvoo ũsu kwa ribosome ĩmwe, vala ũtũmĩkaa kũseũvya protein.”

O ũndũ ũendeee kwĩloela ũndũ ũsu, ũyĩka kũsengʼa ĩ ya mũno. Kĩu kĩituma wendeewʼa mũno nĩ nyũmba ĩsu na ũĩ wa ala maseũvisye masinĩ isu. Ĩndĩ wĩona ata syĩndũ syonthe ila woona nyũmbanĩ ĩsu ikambĩĩa kũtethya makili ma mawĩa ĩvindanĩ yĩmwe o ta ala methĩawa maendeee nthĩnĩ wa cell ya mũndũ? Ũsu wĩthĩwa wĩ ũndũ wa kwendeesya ta kĩ!

Na ĩndĩ ũisengʼa kũmanya kaĩ yu tũũneena, mawĩa asu onthe maendeee kũtethwʼa nĩ tũmasinĩ tũnini na twĩ na syĩndũ mbingĩ nthĩnĩ wa cell syaku twilioni 100! Yu tũĩ, DNA yaku ĩendeee kũsomwa na kũnengane ũvoo wa kũseũvya proteins syĩ kĩvathũkanyʼo ngili maana maingĩ, ila iseũvĩtye mwĩĩ waku. Na eka ũu, yu tũũneena, DNA yaku ĩendeee kumĩthwʼa kovi na kũsiwʼa mavĩtyo nĩ kana cell nzaũ ila syaseũvwʼa ikwate ũvoo wʼonthe.

NĨKĨ VE VATA WA KŨMANYA MAŨNDŨ ASU ONTHE?

Ekai twĩkũlye ĩngĩ, ‘Wʼo ũvoo ũsu wĩ nthĩnĩ wa DNA waumie va?’ Mbivilia yaĩtye kana ĩvuku yĩu ya ngelekanyʼo na ũvoo ũla wĩ nthĩnĩ wayo yaumanie na Mũandĩkĩthya wĩ na ũtonyi ũthonokete wa mũndũ. Ĩndĩ wʼo ũsu nĩ ũndũ wavĩtiwe nĩ ĩvinda na ũtosanĩte na saenzi?

Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Mo andũ no make nyũmba ta ĩsu twaneenea? Makatata mavathĩnĩa mũno. Ve ũvoo mwingĩ mũno ũkonetye genome ya mũndũ ũtaaĩsa kũeleeka nesa. Andũ ma saenzi no maendeee kũtata kũelewa vala genes syonthe syĩthĩawa na wĩa ũla itethasya. Na genes no kaindo kanini ka DNA. Yu nao nata myanya mĩasa ĩla yĩthĩawa ĩte na genes? Andũ ma saenzi methĩĩtwe mayasya kana myanya ĩsu yĩ nthĩnĩ wa DNA ndĩthĩawa na wĩa (junk DNA), ĩndĩ myakanĩ ya mĩtũkĩ nĩmavĩndũĩte woni woo. Nĩvatonyeka ũkethĩa myanya ĩsu nĩyo ĩwetaa genes syĩtũmĩwa ata na kwa kĩwango kĩana ata. Na yu twasye keka andũ ma saenzi nĩmavota kũseũvya DNA ya ngelekanyʼo vamwe na masinĩ sya kũmyumĩthya kovi na sya kũmĩsoma syone kana yĩ na mavĩtyo, kwa wʼo we nũkwona ta mesa kũtuma ĩthũkũma ta DNA ya wʼo?

Mũndũ ũmwe wa saenzi wĩ nguma weetawa Richard Feynman aandĩkie ũũ ũvwaũnĩ atanamba kũkwʼa: “Kĩndũ ndesa kũseũvya, ndikĩeleetwe.”²⁵ Wĩnyivyo wake nĩ wa kwendeesya, na ndeto syake ĩũlũ wa DNA nĩ sya wʼo vyũ. Andũ ma saenzi mayĩsa kũseũvya DNA vamwe na masinĩ syayo sya kũmyumĩthya kovi na sya kũtetheesya kwosa ũvoo ũla wĩ nthĩnĩ wayo; o na mayĩsa kũmĩelewa nesa vyũ. Ĩndĩ o na vailye ũu, amwe moo maasya atĩ nĩmesĩ yeekie kwĩyumĩlya oou kĩtumbo vate mũvango. Wʼo ũvoo ũla twaneenea kwa wʼo nũkwona ta ũkwete mbau woni woo?

Asomi amwe nĩmonete kana maũndũ ala mamanyĩte ĩũlũ wa DNA meĩkĩĩthya kana ndyaaĩyumĩla oou kĩtumbo. Kwa ngelekanyʼo, mũndũ ũmwe wa saenzi wĩtawa Francis Crick, ũla watetheeisye kwĩka ũkunĩkĩli ũla wesie kwonanyʼa kana DNA ĩilye ĩkanda ya ndii ilĩ syĩmilĩte, aisye kana DNA ĩvangĩtwe nesa vyũ ũkethĩa ndyaĩ yĩsa kwĩyumĩlya oou kĩtumbo vate mũvango. Aisye kana no nginya DNA yĩthĩwe yatũmiwe kũũ nthĩ nĩ syũmbe syaĩ vandũ vangĩ eka vaa ĩũlũ wa nthĩ, syĩ na kĩeleelo kya kwambĩĩsya thayũ.²⁶

O mĩtũkĩ, mũsomi ũmwe wĩtawa Antony Flew, ũla wĩthĩĩtwe ayasya kana kũi Ngai kwa ĩvinda ya myaka 50, nũnavĩndũie mawoni make vyũ e na myaka 81. Nũnambĩĩie kũĩkĩĩa kana no nginya vethĩwe ve ũĩ watũmĩkie kumĩlya thayũ. Nĩ kyaũ kĩnavĩndũie woni wake? Nĩ kwĩka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa DNA. Yĩla Flew ũnakũlilwʼe eona ata woni wake ũkalewa nĩ andũ ala angĩ ma saenzi, vetwʼĩkĩka anaisye: “Nĩ vandũ voo. Thayũnĩ wakwa nĩthĩĩtwe nditongoewʼa nĩ mwolooto . . . [wa] kwĩtĩkĩlana na kĩla ũkunĩkĩli waĩkĩĩthya, o na ethĩwa kĩndwaa va.”²⁷

We wĩona ata? Ũkunĩkĩli wĩĩkĩĩthya kyaũ? Kwasũanĩa nĩweethĩa kasũmba kaiĩtwe kombiũta nthĩnĩ wa kambunĩ. Kombiũta ĩsu yĩ na vulongulamu ĩkuĩte syĩndũ mbingĩ, na vulongulamu ĩsu nĩyo ĩtwaĩĩasya mawĩa onthe ala maendeeaa kambunĩnĩ ĩsu. Na eka ũu, vulongulamu ĩsu yĩkalaa ĩnenganĩte ũvoo ũeleetye ũndũ kĩla masinĩ kambunĩnĩ ĩsu ĩkũseũvwʼa na kũsũvĩwa, na nĩyĩyumĩthasya kovi na ĩkaisoma yone kana syĩ na mavĩtyo. We wĩona kũmanya ũu ta kũtuma wasya ata? Wasya kombiũta ĩsu na vulongulamu yayo syeekie kwĩseũvya-ĩ, kana syaseũviwʼe na mũvango nĩ andũ oĩ mũno? Kwa wʼo, ũsũngĩo wĩ ũtheinĩ.