ĨKŨLYO YA 2
Ve Kĩndũ o na Kĩmwe kĩ Thayũ Kyaĩle Kũvũthĩĩwʼa?
Wʼo nĩ ũndũ ũtonyeka mĩthemba mbee wa 200 ya cells sya mĩĩ yitũ ĩkethĩwa yeeyumĩlilye vate mũvango?
Mwĩĩ waku nĩ ũmwe katĩ wa syĩndũ sya ũsengyʼo vyũ ila syaaoneka. Wĩthĩawa na tũsamũ tũnini mũno ta twilioni 100 twĩtawa cells. Ve cells sya mavĩndĩ, sya nthakame, sya wʼongo, na mĩthemba ĩngĩ ta ĩsu.7 Eka ũu, mwĩĩnĩ waku ve mĩthemba mbee wa 200 ya cells.8
O na kau cells sya mwĩĩ waku iyĩthĩawa ivwʼanene na ithũkũmaa mawĩa me kĩvathũkanyʼo, syĩthĩawa ikwatanĩte nesa mũno na ithũkũmaa syĩ ngwatanĩo kwa nzĩa ya mwanya mũno. Kwa ngelekanyʼo, o na kau Indaneti ĩkwatanĩtye kombiũta milioni mbingĩ na inyaĩĩkasya maũvoo na mĩtũkĩ mũno, ndĩsa kũelekanwʼa o na vanini na ngwatanĩo ya cells na ũndũ ithũkũmaa. O na vaiĩ kĩndũ kyaaseũvwʼa nĩ mũndũ kĩtonya kũthũkũma ũndũ mĩthemba ya cells ĩla ĩte vinya mũno kũeleeka ĩthũkũmaa. Ĩndĩ syo cells sya mũndũ syaumie va?
Andũ aingĩ ma saenzi maasya ata? Ve mĩthemba ĩlĩ ya cells ya syĩndũ ila syĩ thayũ. Mũthemba ũmwe wĩthĩawa na kaindo ka kĩlinge ketawa nucleus, na ũla ũngĩ ndwĩthĩawa nako. Cells sya andũ, nyamũ, na mĩtĩ syĩthĩawa na nucleus, ĩndĩ sya tũsamũ tũnini twĩtawa bacteria iyĩthĩawa na nucleus. Asomi metaa cells ila syĩthĩawa na nucleus, eukaryotic. Nasyo ila ite nucleus masyĩtaa prokaryotic. Isu syĩtawa prokaryotic ii vinya mũno kũeleeka, na kĩu kĩtumaa andũ aingĩ maĩkĩĩa kana nĩsyo syaalyũkile o kavola kwa kavola syatwʼĩka cells sya andũ, nyamũ, na mĩtĩ (eukaryotic).
Asomi aingĩ maasya kana myaka milioni mbingĩ mĩvĩtu, prokaryotic cells imwe nĩsyamelilye cells ingĩ tasyo ĩndĩ syalea kũithia. Ũmanyĩsyo ũsu waasya kana ĩtina wa cells isu kũmelwʼa, nĩsyambĩĩie kũthũkũma kwa nzĩa yĩ kĩvathũkanyʼo syĩ vau nthĩnĩ na syatwʼĩka nucleus. Ĩtina wa ũu, vatwʼĩkĩkaa isu syameisye nucleus syambĩĩie kumĩlya ingĩ syĩ na nucleus tasyo.9a
Mbivilia yaasya ata? Mbivilia yaĩtye kana ve ũla woombie syĩndũ ila syĩ thayũ na nĩ mũĩ mũno. Ĩeleetye ũndũ ũsu atĩĩ: “Nĩ wʼo kana kĩla nyũmba yakawa nĩ mũndũ, ĩndĩ ũla woombie syĩndũ syonthe nĩ Ngai.” (Aevelania 3:4) O na ĩandĩko yĩngĩ yĩ Mbivilianĩ yaĩtye atĩĩ: “A! Yeova, mawĩa maku nĩ maingĩ! Kwa ũĩ nĩwasyũmbie syonthe: Nthĩ nĩyusũĩtwe nĩ mothwii maku.” Na yĩsyokete yĩkasya kana nthĩnĩ wayo ve “tũsamũ tũtatalĩka, nyamũ ila nini na nene.”—Savuli 104:24, 25.
Wʼo nĩ ũndũ ũtonyeka cell o na yĩva ĩkauma syĩndũnĩ ite thayũ?
Ũkunĩkĩli ũĩkĩĩthĩtye kyaũ? Kĩsomo kya saenzi ĩũlũ wa tũsamũ tũnini twĩ thayũ tũla tũtonekaa na metho, nĩkĩvuanĩtye maũndũ ma ũsengʼyo mũno makonetye kĩla kĩendeeaa nthĩnĩ wa prokaryotic cells. Andũ ma saenzi ala maĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya maasya kana cells sya mbee syĩ thayũ syailye ta isu.10
Ĩndĩ nĩ kana ũmanyĩsyo ũsu ũtwʼĩke nĩ wa wʼo, nĩwaĩle kũelesya nesa ũndũ cell ya mbee yeeyumĩlilye. Na ethĩwa syĩndũ ila syĩ thayũ syeekie kũmbwa, ũtũĩka wa Mũmbi ũsu nĩwaĩlĩte kwoneka nesa vyũ o na nthĩnĩ wa syũmbe ila nini vyũ. Kwoou wĩona ata tũkamba kwĩmanyĩsya ũndũ prokaryotic cell ĩilye? Tũyĩka ũu, ĩkũlye kana kwa wʼo cell ta ĩsu no yĩyumĩlye oou kĩtumbo.
KĨKONDE KĨLA KĨSŨVĨAA CELL
Ĩsũanĩe ũyenda kũlika nthĩnĩ wa prokaryotic cell nĩ kana wone ũndũ ĩilye. Ĩndĩ nũndũ cell ĩsu yĩthĩawa yĩ nini mũno, no nginya we ũnyivwʼe mavinda maana maingĩ kwĩ katono kaa kaminĩĩe sendenzi. Ũtanamba kũlika, ve na kakonde kololo kamĩvwʼĩkĩte na nĩ kalũmu, na kailye ta ũkũta wa mavali wakĩtwe na simiti ũthyũlũlũkĩte kambunĩ. Kakonde kau kethĩawa ke katheke mũno ũkethĩa no ũkwatanisye tũkonde ta 10,000 ũikaakwata ũthanthau wa mũthya wa ĩthangũ. Na ũsengyʼo nĩ kana ũkũta ũsu ndwĩsa kũelekanwʼa o na vanini na kakonde kau. Nĩkĩ tũkwasya ũu?
O ũndũ ũkũta ũsu ũsũvĩaa kambunĩ, kakonde kau nĩkasiĩĩaa cell ndĩkanangwe nĩ syĩndũ ingĩ ila imĩthyũlũlũkĩte. Ĩndĩ kakonde kau kayĩthĩawa kavinganĩte vyũ; nĩketĩkĩlasya tũlungu tũnini, ta twa nzeve ya oxygen, tũlike kana tumaale. O na vailye ũu, kakonde kau nĩkasiĩĩaa syĩndũ ila itonya kwananga cell iilika nthĩnĩ wayo. Eka ũu, nĩkasiĩĩaa tũlungu twa vata tũla twaĩle kwĩkala nthĩnĩ wa cell tũikaumaale. Ko kakonde kau katethasya wĩa ũsu ata?
Nĩtũsũanĩe ĩngĩ ĩũlũ wa kambunĩ. Kambunĩ ĩsu nĩtonya kwĩthĩwa na asungi ngeitinĩ, ala masiasya syĩndũ ila iũlika na kumaala. O ta ũu, kĩkonde kya cell kĩthĩawa na tũlungu tũna twa protein, tũla tũthũkũmaa ta ngeiti syĩ na asungi.
Kĩkonde kya cell kĩthĩawa na syĩndũ ithũkũmaa ta asungi, ila syĩtĩkĩlasya syĩndũ kũlika kana kumaala
Tũlungu tũu tũmwe twa proteins (1) twĩthĩawa na ĩima katĩ katĩ yĩla yĩtĩkĩlasya o syĩndũ ila syaĩle kũlika na kumaala nza wa cell. Natwʼo tũngĩ twĩthĩawa twathamĩtye ngalĩ ĩmwe (2) na tũkatumya ngalĩ ĩla ĩngĩ. Tũlungu tũu twĩthĩawa na kĩsũmba nthĩnĩ watwʼo, (3) kĩla kĩthĩawa kyũmbĩkĩte ta kĩndũ kĩla kĩkwendeka kĩlike vau. Kĩla kĩkwendeka kyamina kũlika, nĩtwathamasya ngalĩ ĩla yĩ nthĩnĩ nĩ kana tũkyathũkĩe kĩlike nthĩnĩ wa cell (4). Maũndũ asu onthe methĩawa maendeee kĩkondenĩ kya cell o na yĩva.
ŨNDŨ CELL ĨILYE NTHĨNĨ
O tondũ mũsungi ũtonya ũkwĩtĩkĩlya ũlike nthĩnĩ wa ĩla kambunĩ, twasye nĩweetĩkĩlwʼa kũlika nthĩnĩ wa cell. Na walika ũyĩthĩa kaĩ kakonde kau kavingĩĩte kĩndũ kĩtweku ta kĩwʼũ kĩ na mũvulanyʼo wa myũnyũ na syĩndũ ingĩ sya vata. O ta kambunĩ ya kũseũvya syĩndũ, cell nĩtũmĩaa syĩndũ isu syĩ nthĩnĩ wayo kũseũvya kĩla kĩkwendeka. Ĩndĩ ndĩtethasya wĩa ũsu oou kĩtumbo. O tondũ vethĩawa vailye nthĩnĩ wa kambunĩ, nthĩnĩ wa cell vatethawʼa mawĩa ngili mbingĩ, na cell nĩmavangĩthasya nesa nĩ kana mekwe kwa mũvango na ĩvindanĩ yĩla yĩvangĩĩwe.
Yĩla cell ĩkũseũvya proteins, ĩtũmĩaa ĩvinda yingĩ mũno. Yĩkaa ũu ata? Yambĩĩaa na kũseũvya mĩthemba ta 20 ya syĩndũ ila syendekaa wĩanĩ ũsu syĩtawa amino acids. Yamina kũseũvya amino acids, yĩilikasya nthĩnĩ wa tũsamũ tũtonya kũelekanwʼa na masinĩ twĩtawa ribosomes (5), tũla tũkwatanasya amino acids isu nesa ũndũ vaĩle nĩ kana iseũvye protein ĩla ĩkwendeka. Na o tondũ kambunĩ yĩthĩawa na kombiũta yĩ na vulongulamu ĩkũthũkũmĩthya masinĩ syonthe ila syĩ vo, mawĩa ala maingĩ ma cell matwaĩĩawʼa nĩ kĩndũ kĩtawa DNA (6). DNA nĩyo ĩnengae ribosome ũvoo wʼonthe ũla ũkwendeka nĩ kana ĩmanye yĩseũvya protein ya mũthemba wĩva na yĩmĩseũvya ata (7).
Kĩla kĩendeeaa yĩla protein ĩkũseũvwʼa nĩ kya ũsengyʼo mũno! Kĩla ĩmwe yasyo ĩtũlanĩlawa ĩkaseũvya wũmbo wa mwanya ũtavwʼanene na ĩngĩ (8). Wũmbo ũsu nĩwʼo ũmĩtavasya wĩa ũla yaĩle kũtethya.b Tũisyoka ngelekanyʼonĩ ya kambunĩ, kwasũanĩa wĩa ũla ũtethawʼa ingyini ĩiseũvwʼa. Yĩthĩawa na tũlungu twingĩ, na no nginya twʼonthe tũlikanwʼe nesa vyũ nĩ kana ĩthũkũme. O ta ũu, no nginya protein ĩtũlanĩlwe nesa nĩ kana yĩthĩwe na wũmbo ũla waĩle. Na kĩtumi nũndũ ĩkaema kũseũvwʼa ũndũ vaĩle, ndĩthũkũma nesa na no yanange cell.
Nthĩnĩ wa cell—Ũndũ Proteins Iseũvawʼa: O ta kambunĩ yĩ na masĩnĩ iũthũkũmĩthwʼa nĩ kombiũta, cell yĩthĩawa na masinĩ mbingĩ iseũvasya syĩndũ na iitwaa vala ikwendeka
Na yu protein yamina kũseũvwʼa ĩmanyaa ata vala ĩkwendeka? Kĩla protein yaseũvwʼa yĩthĩawa na ũtonyi wĩ nthĩnĩ wayo wa kũmĩtavya vala ĩkũthi. Kwoou, o na kau kĩla ndatĩka proteins ngili mbingĩ niseũvawʼa, kĩla ĩmwe nĩvikaa vala ĩkwendeka.
Nĩkĩ ve vata wa kũmanya maũndũ asu onthe? Syĩndũ ila syĩ nthĩnĩ wa cell iyĩsa kumĩthya ingĩ tasyo itatetheewʼe nĩ ingĩ. Na ikatata kumaala nza wa cell syĩka kũaanĩka. Kwa ngelekanyʼo, nĩ kana kalungu ketawa adenosine triphosphate (ATP) kaseũvwʼe, enzymes nĩsyendekaa. Nawʼo vinya ũla tũlungu twa ATP tumasya nĩwʼo ũtũmĩawa kũseũvya enzymes. O ta ũu, DNA (ĩneenewe kĩlungunĩ kya 3) nĩyendekaa nĩ kana enzymes ĩseũvwʼe. Nasyo enzymes nĩsyendekaa nĩ kana DNA ĩseũvwʼe. O na eka ũu, ve mĩthemba mĩna ya proteins ĩseũvawʼa no cells syĩ syoka, ĩndĩ vaiĩ cell ĩseũvwʼa vate proteins.c
Mũsomi wa maũndũ makonetye tũsamũ tũnini tũla twĩ thayũ wĩtawa Radu Popa ndetĩkĩlanaa na kĩla Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa wũmbi. Ĩndĩ twĩ mwakanĩ wa 2004, akũlilye atĩĩ: “Thayũ ũtonya kwĩyumĩlya ata ethĩwa ithyĩ nĩtũemetwe nĩ kũumĩlya twĩ na kyonthe kĩla kĩkwendeka?”13 Asyokie asya: “Nthĩnĩ wa cell yĩ thayũ ve wĩa mwingĩ mũno wĩthĩawa ũendeee na ũvangĩthĩtwʼe nesa mũno ũkethĩa vaitonyeka kyonthe kĩla kĩ vau nthĩnĩ kĩkethĩwa kyeeyumĩlilye oou kĩtumbo.”14
Ethĩwa ngolova ĩno yakĩtwe ĩte na mũsingi mũseo ndĩlea kũtuũũka, ve vandũ ũmanyĩsyo wa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya ũkangʼokela ethĩwa ndũtonya kũelesya vala thayũ waumie?
We wĩona ata? Ũmanyĩsyo wa kana syĩndũ ila syĩ thayũ ĩũlũ wa nthĩ syeekie kwĩyumĩlya nũkaĩaa kana Ngai nĩwe waumĩlilye thayũ. Ĩndĩ o ũndũ andũ ma saenzi maendeee kwĩka ũkunĩkĩli, nowʼo mamanyĩte kana nĩ vinya mũno thayũ wĩthĩwe weeyumĩlilye wʼo mbene. Ĩndĩ nĩ kana maikoneke ta mekwĩvĩngĩĩsa, amwe moo maasya kana ũmanyĩsyo wa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya na vala thayũ waumie, nĩ maũndũ elĩ me kĩvathũkanyʼo. Ĩndĩ we nũkwʼĩwʼa ũndũ ũsu ũyosana na kĩlĩko?
Andũ ala mamanyĩasya ũmanyĩsyo ũsu maasya kana ve maũndũ maingĩ mũno meekĩkie mate mavangĩĩe ĩndĩ makwatĩanĩa nginya mesa kumĩlya thayũ. Na ĩndĩ masyokaa makasya kana ĩtina wa thayũ ũsu kumĩla nĩveekĩkie maũndũ angĩ maingĩ mate mavangĩĩe nginya kwesa kwĩthĩwa na mĩthemba mingĩ mũno ya syĩndũ ila twonaa ũmũnthĩ. Ĩndĩ ethĩwa andũ asu maasya syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya maitonya kũelesya nesa vala thayũ waumie, no tũĩkĩĩe maũndũ ala angĩ mawetaa makonetye ũndũ ũsu? O tondũ ngolova ndaasa yakĩtwe ĩte na mũsingi ĩtalea kũtuũũka, ũmanyĩsyo wa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya ndwĩ vandũ ũkangʼokela nũndũ ndũtonya kũelesya vala thayũ waumie.
Ĩtina wa kũneenea kwa ũkuvĩ ũndũ cell ĩla ĩtethĩawa na nucleus (prokaryotic cell) yĩthĩawa ĩilye na kĩla kĩendeeaa nthĩnĩ wayo, we ũtonya kwasya ata? Yo yaumĩlilwʼe nĩ maũndũ meekĩkie oou vate mũvango-ĩ, kana yaseũviwʼe nĩ Mũmbi mũĩ mũno? Ethĩwa ndũnamba kũkwata ũsũngĩo, yu kwatata wĩmanyĩsye kĩlungunĩ kĩla kĩatĩĩe ĩũlũ wa DNA, ĩla nĩyo ĩvangĩthasya mawĩa nthĩnĩ wa cells syonthe.
a Vaiĩ ũkunĩkĩli o na ũmwe wĩkĩtwe ũtonya kũĩkĩĩthya kana ũndũ ta ũsu no wĩkĩke.
b Mũthemba ũmwe wa proteins ila iseũvawʼa nĩ cell wĩtawa enzymes. Kĩla enzyme ĩtũlanĩlawa kwa nzĩa ya mwanya nĩ kana ĩkalaate wĩa mũna ũkwendeka. Nthĩnĩ wa cell ve enzymes maana maingĩ ithũkũmaa vamwe nĩ kana itetheesye cell kũtethya mawĩa mayo nesa.