Wʼo Thayũ Wambĩĩie Ata?

Andũ aingĩ ma saenzi maasya ata? Andũ aingĩ ala maĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya, nĩmatonya ũkwĩa kana myaka mbilioni mbingĩ mĩvĩtu, nĩwʼo thayũ wambĩĩie mũthyanĩ wa ndia ĩmwe yaĩ ũtee wa ũkanga, ĩla yausũie kĩwʼũ ĩvindanĩ yĩla kĩwʼũ kya ũkanga kyambataa nginya kĩkavika nthĩ nyũmũ. Na ethĩwa ti ũu, no makwĩe wambĩĩie vandũ valiku vyũ ũkanganĩ nthĩnĩ. Maasya kana vandũ vau matavesĩ nĩ vo kemikoo syĩ kĩvathũkanyʼo syavulanĩile na syaumĩlya mavũyũ, ala maanĩkie matwʼĩka tũlungu tũnini mũno tũtoneka na metho twĩtawa molecules, natwʼo twaendeea kumĩlya tũngĩ. O na maĩkĩĩaa kana kalungu kamwe kana o twĩana ũna katĩ wa tũu nĩtwʼo twaumĩlilye thayũ ĩũlũ wa nthĩ, na kana ũndũ ũsu weekĩkie vate mũvango.

Ve andũ angĩ ma saenzi me nguma o ta asu matetĩkĩlanaa na ũndũ ũsu, o na kau nĩmaĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya. Mesilasya kana tũsamũ tũnini tũla tũseũvĩtye mĩĩ ya syĩndũ ila syĩ thayũ twĩtawa cells twavikie vaa ĩũlũ wa nthĩ tumĩte yayayanĩ. Nĩkĩ mesilasya ũu? Kĩtumi nũndũ o na andũ ma saenzi matata ata, nĩmaemetwe nĩ kũĩkĩĩthya kana thayũ no umane na tũlungu tũnini twa molecules tũte thayũ. Mwakanĩ wa 2008, vulovesa ũmwe ũsomeete maũndũ makonetye syĩndũ ila syĩ thayũ wĩtawa Alexandre Meinesz, nĩwawetie ũndũ woonaa ũndũ ũsu ũsaanĩtye. Awetie kana kwa ĩvinda ya myaka 50 mĩvĩtu, “vaiĩ ũndũ o na ũmwe wonekete wonanĩtye kana thayũ weekie kwĩyumĩlya ĩũlũ wa nthĩ kumana na tũlungu tũnini tũte thayũ twa molecules, na vaiĩ ũkunĩkĩli o na ũmwe wa saenzi ũkwonanyʼa ũu.”¹

Ũkunĩkĩli ũĩkĩĩthĩtye kyaũ? Syo syana syumaa va? Ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu wĩ ũtheinĩ vyũ na ndũtonya kũkananĩwʼa. Syĩndũ ila syĩ thayũ syumanaa na ingĩ syĩ thayũ. Ĩndĩ ĩvinda ĩvĩtu yĩ vaasa mũno, noĩthwa mwĩao ũsu watũlilwe? Nĩvatonyeka ũkethĩa kwa wʼo thayũ waumĩlilwʼe nĩ syĩndũ ingĩ ite thayũ? Vo ve maũndũ mekwonanyʼa kana ũndũ ta ũsu no wĩkĩke?

Andũ ma saenzi methĩĩte kana tũla twĩndũ tũnini tũseũvĩtye mĩĩ ya syĩndũ ila syĩ thayũ twĩtawa cells tũyĩkala thayũ vate syĩndũ ii itatũ syĩthĩawa nthĩnĩ watwʼo: DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), na proteins. Ũmũnthĩ, andũ amwe ma saenzi maasya kana cell yaumanie na mũvulanyʼo wa syĩndũ siana ũna ite thayũ. Ĩndĩ yo ve ũndũ ũkwonanyʼa kana nĩvatonyeka RNA kana proteins ikeyumĩlya vate mũvango?a

Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe mwaka wa 1953 nũtumĩte andũ aingĩ ma saenzi methĩwa na yĩsilya ya kana thayũ no wĩyumĩlye oou vate mũvango. Mwakanĩ ũsu, Stanley L. Miller nĩwaseũvisye mũvulanyʼo wa nzeve ĩla ĩkwoneka ta yathyũlũlũkĩte nthĩ thayũ ũtanambĩĩa na aũkwatanyʼa na sitima. Eeka ũu nĩwaseũvisye mũvulanyʼo wa kemikoo syĩtawa amino acids ila iseũvasya proteins. Na kuma ĩvindanĩ yĩu, amino acids nĩsyĩthĩĩtwe iikwatĩkana nthĩnĩ wa mavia ala mavalũkaa kuma yayayanĩ metawa meteorites. Ĩndĩ ũu nĩ kwonanyʼa kana kemikoo syonthe ila iseũvĩtye cells syeekie kwĩyumĩlya oou vate mũvango?

Vulovesa ũmwe wĩtawa Robert Shapiro waĩ wa New York University aĩtye atĩĩ: “Aandĩki amwe maasya kana kemikoo syonthe ila iseũvĩtye cells no iseũvwʼe nĩ andũ kwa nzĩa yĩ laisi matũmĩĩte nzĩa ĩla Miller watũmĩie kwĩka ũkunĩkĩli, na kana kemikoo isu syaĩ vo nthĩnĩ wa meteorites. Ĩndĩ ũu ti wʼo.”²b

Kwasũanĩa RNA. Yĩthĩawa ĩseũvĩtwʼe nĩ tũlungu tũnini twĩtawa nucleotides. Tũlungu tũu twĩ kĩvathũkanyʼo na amino acid na twĩ vinyanga kũeleeka. Shapiro awetete kana “vaiĩ ũkunĩkĩli o na ũmwe wĩkĩtwe ũkwonanyʼa kana ngala sya mwaki ila italĩkaa mavia matitianwʼa no syumĩlye mũthemba o na ũmwe wa nucleotides. Na vaiĩ asomi o na amwe maaĩka ũkunĩkĩli ũkũĩkĩĩthya kana mavia ma meteorites no meke ũu.”³ Kwosana na ũkunĩkĩli wake, asyokete akasya kana kwona RNA o ĩmwe ĩtonya kwĩyumĩthya ĩyĩseũvya kuma mũvulanyʼonĩ wa kemikoo syĩ kĩvathũkanyʼo “nĩ ũndũ ũtamba kũtaĩĩwa o na vanini, na ũkethĩwa waaĩkĩka vandũ ĩũlũ wa nthĩ kana yayayanĩ o na ethĩwa no savalĩ ũmwe, wĩthĩwa wĩ ũndũ wa mwanya mũno ũtaaoneka.”⁴

Nao nata proteins? Syĩthĩawa iseũvĩtwʼe na mĩthemba ya amino acids 50 ĩinyiva, kana o na mĩthemba ngili mbingĩ ĩlikanĩtwʼe nesa mũno. Nthĩnĩ wa cells sya mũthemba mũna, ve protein yĩthĩawa na mĩthemba 200 ya amino acids. Na ũsengyʼo nĩ kana nthĩnĩ wa cell ta ĩsu, vethĩawa na mĩthemba ngili mbingĩ ya proteins. Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana kwĩsa kũtwʼĩka protein o ĩmwe yĩ na amino acids o 100 nĩyeeyumĩlya ĩũlũ wa nthĩ vate mũvango, wĩthĩwa wĩ ũndũ ũkwĩkĩka o ĩvinda yĩmwe ĩtina wa mavinda milioni mbilioni.

Nake mũndũũme ũngĩ wĩkaa ũkunĩkĩli wĩtawa Hubert P. Yockey, ũla ũĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya, nĩwongeleele ũndũ ũngĩ ũkwonanyʼa kana ũndũ ũsu wĩ vinya kwĩkĩka. Aĩtye: “Nĩ ũndũ ũtatonyeka kwĩthĩwa thayũ waumĩlilwʼe ‘ya mbee nĩ proteins.’”⁵ Aisye ũu nũndũ proteins iiseũvwʼa vate RNA, nayo RNA ndĩseũvwʼa vate proteins. Ĩndĩ o na kau nĩ vinya mũno vyũ ũndũ ta ũũ wĩkĩke, nata ũkethĩa ve ĩvinda tũlungu twa proteins na twa RNA tweeyumĩlilye na tweethĩana vandũ vamwe savalĩ ũmwe? Wʼo nĩ ũndũ ũtonyeka tũlungu tũu tũkalikana twʼo mbene na tũiseũvya tũlungu tũngĩ twĩ thayũ na tũtonya kũendeea kũsyaana? Mũsomi wĩtawa Dr. Carol Clelandc, ũla ũthũkũmanaa na National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute, aĩtye: “Nĩ ũndũ wĩ vinya mũno ũndũ ta ũsu wĩkĩke ũte mũvangĩthye nĩ mũndũ (twasye wosete tũlungu twa proteins na twa RNA ũkatwĩkĩa vandũ vamwe).” Aendeee kwasya: “Ĩndĩ andũ aingĩ ala mekaa ũkunĩkĩli masũanĩaa kana ethĩwa no maelewe ũndũ proteins na RNA itonya kwĩyumĩlya syĩ syoka, no maelewe ũndũ syelĩ itonya kũlikana ikaumĩlya thayũ.” Aineenea maũndũ ala mamanyĩawʼa ĩũlũ wa syĩndũ isu kwĩyumĩlya asyokete akasya atĩĩ: “Vaiĩ ũmanyĩsyo o na ũmwe ũeleetye nesa vyũ ũndũ kĩu kyeekĩkie.”⁶

Nĩkĩ ve vata wa kũmanya maũndũ asu onthe? Kwasũanĩa wĩa ũmwe mwingĩ ũtethetwʼe nĩ andũ ma saenzi ala maĩkĩĩaa kana thayũ weekie kwĩyumĩlya. Nĩmakwatĩte mĩthemba ĩmwe ya amino acids yĩthĩawa nthĩnĩ wa cells. Nthĩnĩ wa nyũmba syoo sya kwĩkĩa ũkunĩkĩli, nĩmethĩĩtwe maivulanyʼa na makalikanyʼa nesa mĩthemba ĩsu ya amino acids makwatĩte nginya makaumĩlya tũlungu tũnini (molecules) twa mwanya na twĩ vinyanga kũeleeka kwĩ twa amino acids. Methĩĩtwe mayĩka ũu mekwatĩtye kana mũthenya ũmwe makaumĩlya tũlungu twʼonthe tũla tũseũvasya cell. Kĩvalũa kĩu matwaĩĩsye no kĩelekanwʼe na kya mũndũ wa saenzi ũkũkolanyʼa syĩndũ syĩ kĩvathũkanyʼo na akĩiseũvya iitwʼĩka kyũma, vulasitiki (plastic), ngamu, na waya; na ĩndĩ ayĩitũmĩa kũseũvya lomboti. Na ĩtina wa ũu, ayĩkĩa lomboti ĩsu vulongulamu ĩtonya kũmĩtetheesya kũseũvya lomboti ingĩ. Mo maũndũ asu onthe weeka matonya kũĩkĩĩthya kyaũ? Meonanyʼa nesa vyũ kana mũndũ wĩ na ũĩ mwingĩ no aseũvye masinĩ ya kwendeesya mũno.

O ta ũu, ta kethĩwa andũ ma saenzi nĩmaseũvisye o cell ĩmwe, methĩwa matethetye wĩa wa ũsengyʼo mũno. Ĩndĩ ũu no ũĩkĩĩthye kana cell yeekie kwĩyumĩlya? Aiee! Vandũ va ũu, methĩwa maiĩkĩĩthya kana cell ndĩsa kwĩyumĩlya ĩtaseũvĩtwʼe nĩ mũndũ wĩ na ũĩ mwingĩ mũno.

We wĩona ata? Ũkunĩkĩli wʼonthe ũla wĩkĩtwe nĩ andũ ma saenzi kũvikĩĩa yu ũĩkĩĩthĩtye kana thayũ umanaa o na thayũ ũngĩ. Nĩ ũndũ wĩ vinya mũno mũndũ kwĩsa kũĩkĩĩa kana ve cell yĩthĩwa yaaumana na syĩndũ ite thayũ.

Ĩtina wa kũmanya maũndũ asu onthe, we no ũĩkĩĩe ũndũ ta ũsu? Ũtanamba kũsũngĩa ĩkũlyo yĩu, kwamba kũvindĩĩsya nesa ũndũ cell ĩilye. Kwĩka ũu nĩkũũkũtetheesya kũmanya kana maũndũ maingĩ ala andũ mawetete ĩũlũ wa vala thayũ waumie nĩ ma wʼo-ĩ, kana no ngewa sya kũtanĩthya o ta ila asyai amwe matavasya syana syoo maielesya vala syana syumaa.