We Nĩwĩsĩ?

Masinakoke mambĩĩe ata?

NDETO “ĩsinakoke” ĩalyũlĩtwe kuma ndetonĩ ya Kĩkiliki, na maana yayo nĩ “ũmbano” kana “kũmbana.” Ĩsyĩtwa yĩu nĩyaĩle nũndũ kuma tene mbaĩ ya Ayuti yĩthĩĩtwe ĩyũmbanĩa masinakokenĩ kwondũ wa kũmanyĩwʼa na kũthaitha. Maandĩko ma Kĩevelania maiwetete vyũ ĩũlũ wa masinakoke. Ĩndĩ Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto nĩmatũtetheeasya kũelewa nesa kana kũvikĩa ĩvinda ya atũmwa, masinakoke maĩ mambĩĩe kũtũmĩwa.

Asomi aingĩ maĩkĩĩaa kana masinakoke mambĩĩe yĩla Ayuti matavĩtwe makatwawa Mbaviloni. Ĩvuku yĩmwe yaĩtye: “[Ayuti ala maĩ atave] nĩmakomanaa mavinda kwa mavinda, ta yĩla kwĩ Savato, na maisoma Maandĩko. Meekaa ũu nũndũ mayaĩ na Ĩkalũ, maĩ ũeninĩ, na meewʼaa me na vata wa kũkiakianyʼa nũndũ wa thĩna ũla wamakwatĩte.” (Encyclopaedia Judaica) Yĩla Ayuti mathaiwʼe, nĩvatonyeka makethĩwa maendeeie na kĩmanyĩo kĩu kya kũmbana nĩ kenda mavoye na maisoma Maandĩko. Nũndũ wa ũu, nĩmatonya kwĩthĩwa o vala matũa, mambĩĩasya ĩsinakoke.

Kũvikĩa ĩvindanĩ ya atũmwa, Ayuti ala matwĩe isionĩ sya Mediterranean, Middle East, na Isilaeli, nĩmakomanĩaa mũno masinakokenĩ kwondũ wa ũthaithi na maũndũ angĩ. Vulovesa wĩtawa Lee Levine wa Hebrew University of Jerusalem aisye: “Andũ maendaa [ĩsinakokenĩ] nĩ kana memanyĩsye, maye malĩu matheu [malĩu ala maĩsawa ĩvinda ya Savato kana sikũkũ sya ũthaithi], masile makoani, matwae mĩvothi, na mayĩka maũmbano ma siasa na maũmbano angĩ.” Asyokie asya: “Ĩndĩ kĩla kyaĩ kya vata vau nĩ maũndũ ala meekawa ma ũthaithi.” Kĩu kĩtumaa tũelewa nĩkĩ mavinda maingĩ Yesũ waendaa masinakokenĩ. (Mko. 1:21; 6:2; Luka 4:16) Ala weethĩa vau nĩwamamanyĩasya na akamekĩa vinya. Kĩkundi kya Kĩklĩsto kyambĩĩwʼa, o nake mũtũmwa Vaulo nĩwatavanasya mũno masinakokenĩ. Kaingĩ akilasya avika ndũanĩ akamba kũtavanyʼa ĩsinakokenĩ. Na kĩtumi nũndũ andũ ala meewʼaa mayenda kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Ngai makothaa kũthi vau.—Meko 17:1, 2; 18:4.