Sachbʼachʼoolej rilbʼal chanru kʼubʼanbʼil li xnaʼil li yuʼam re li tzʼubʼ. Saʼ xyi li xnaʼil li yuʼam aʼin natawmank li ADN ut tustu ru chiʼus. Li junjunq xnaʼil li yuʼam naxnaw roksinkil li tzekemq li aajel ru re naq yoʼyooq.
Li naqatzol rikʼin li yuʼam
Saʼ li qasutam naqil chixjunil li yoʼyo li nakʼiik, naʼekʼank, napukank ut aʼin naxchʼinaʼusa li naʼaj bʼarwiʼ wanko. Saʼ li qakutan natawmank naabʼal li naʼlebʼ chirix li wank xyuʼam. Kʼaru naxkʼut chiqu aʼin chirix li xtiklajik li yuʼam? Qilaq.
Chixjunil li wank xyuʼam naxkʼut naq wank ani kiyobʼtesink re. Chixjunil li wank xyuʼam kʼubʼanbʼil rikʼin li xnaʼil li yuʼam malaj célula (cells). Li junjunq xnaʼil li yuʼam natenqʼank re naq teʼkʼihanq ut inkʼaʼ teʼkamq li wank xyuʼam. Yalaq bʼar naru naʼilmank aʼin. Qakʼoxlaq chirix li tzʼubʼ malaj li xchʼamal li kaxlanwa, aʼin yal jun chʼina mitzʼ xul. Jun eetalil, nakʼutunk naq moko chʼaʼaj ta kʼubʼanbʼil li xnaʼil li yuʼam re li xchʼamal li kaxlanwa wi naqajuntaqʼeeta rikʼin li xnaʼil li yuʼam re junaq li kristiʼaan. Abʼan, moko joʼkan ta. Saʼ xyi li xnaʼil li yuʼam natawmank li ADN (DNA), li naxye re kʼaru tixbʼaanu. Li junjunq xnaʼil li yuʼam naxnaw chanru roksinkil li tzekemq li naʼajmank chiru re naq wanq xyuʼam. Wi inkʼaʼ naxtaw xtzekemq li xnaʼil li yuʼam inkʼaʼ chik nakʼanjelak, chanchan tawiʼ naq naxik chi wark. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, li tzʼubʼ inkʼaʼ nakʼanjelak, abʼan yoʼyo. Moqon naq okebʼ re xyiibʼankil li kaxlanwa, naʼajk ru.
Chiru naabʼal chihabʼ li wankebʼ xnawom chirix aʼin, yookebʼ xtzʼilbʼal chanru nakʼanjelak li xnaʼil li yuʼam re li xchʼamal li kaxlanwa re xtawbʼal chanru nakʼanjelak li xnaʼil li xyuʼam re junaq li kristiʼaan. Abʼan toj wank naabʼal li naʼlebʼ li toj maajiʼ natawmank ru. Laj Ross King, laj kʼutunel chirix jalan jalanq li kʼanjelobʼaal re li nimla tzolebʼaal Tecnológica Chalmers re Suecia, naxye: «Moko wank ta naabʼal li kristiʼaan li wankebʼ xnaʼlebʼ chirix aʼin re xtzʼilbʼal rix chanru nakʼanjelak li xchʼamal li kaxlanwa».
Naq nakaakʼe reetal chanru yiibʼanbʼil li xnaʼil li xyuʼam li tzʼubʼ, ma nakaakʼoxla naq wank ani kiyiibʼank re? Ma nakaakʼoxla naq li xnaʼil li yuʼam re li xchʼamal li kaxlanwa yal kichalk chi joʼkan?
Li yuʼam nachalk kaʼajwiʼ rikʼin li yuʼam. Li ADN yiibʼanbʼil rikʼin li moléculas (molecules) li nakʼabʼaʼiik nucleótidos (nucleotides). Wank 3,200 miyon re nucleótidos saʼ li junjunq xnaʼil li yuʼam re junaq li kristiʼaan. Aʼin naxbʼaanu naq li junjunq xnaʼil li yuʼam tixnaw chanru xkʼubʼankil li enzimas ut proteínas (enzymes ut proteins).
Li nekeʼxnaw chirix li naʼlebʼ aʼin nekeʼxye naq usta ebʼ li nucleótidos teʼxjunaji ribʼ naabʼal sut, jun ajwiʼ li ADN teʼruuq xyiibʼankil.
Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix jalan jalanq li naʼlebʼ maajunwa teʼruuq risinkil li yuʼam rikʼin junaq li kʼaʼaq re ru li moko yoʼyo ta.
Rikʼin maakʼaʼ najuntaqʼeetamank li xyuʼam li kristiʼaan. Saʼ xyanq li wankebʼ xyuʼam kaʼajwiʼ li kristiʼaan seebʼebʼ xchʼool, naru nekeʼwank saʼ komonil ut naru nekeʼxye li nekeʼrekʼa. Laaʼo nawulak chiqu xyalbʼal xsahil li jalan jalanq chi tzekemq, ebʼ li bʼook, li xyaabʼ li kʼaʼaq re ru, ebʼ li bʼonol ut ebʼ li chʼinaʼusil naʼajej. Joʼkan ajwiʼ, naqasikʼ kʼaru tqabʼaanu saʼ li kutan chalk re ut naqaj xtawbʼal xyaalal li qayuʼam. Chixjunil aʼin naxbʼaanu naq tqayal xsahil li qayuʼam.
Kʼaru nakaakʼoxla? Ma chixjunil aʼin yal kichalk chi joʼkan re naq yoʼyoqo ut tookʼihanq? Malaj li yuʼam aʼan jun xmaatan laj Yobʼtesinel?