Georgette Douwma/Stone via Getty Images
KʼARU TKʼULMANQ RIKʼIN LI RUUCHICHʼOCHʼ?
NIMLA PALAW
SAʼEBʼ li nimla palaw moko kaʼaj tawiʼ natawmank naabʼal rehebʼ li tzekemq li naqawaʼ, natawmank ajwiʼ naabʼal li kʼaʼaq re ru li naʼajmank re xbʼaanunkil ebʼ li bʼan. Naxkʼe ajwiʼ numenaq xyijachil li iqʼ li saq ru li wank saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ ut naxxok li iqʼ li tzʼaj ru ut xuwajel li nekeʼxtzʼajni ebʼ li qas qiitzʼin. Ut moko aʼin ta chixjunil! Ebʼ li nimla palaw nekeʼxbʼaanu naq moko qʼaxal tiqaq ta chi moko kehaq ta li ruuchichʼochʼ.
Naʼajmank xkolbʼal li nimla palaw
Li xjalajik li xtiqwal ru li kutan naxchʼaʼajki xyuʼam ebʼ li xul li wankebʼ saʼ haʼ joʼ li sutsukebʼ chi pek saʼ li palaw li nekeʼxkʼabʼaʼi arrecifes de coral, li kawebʼ li rix ut jalanebʼ chik li xul li wankebʼ saʼ palaw. Maare li 25% rehebʼ li xul li wankebʼ saʼ palaw naʼajmank chiruhebʼ li naʼaj li sutsu chi pek. Ut, joʼ nekeʼxye li wankebʼ xnawom naq maare chiruhebʼ li 30 chihabʼ li chalk re, maakʼaʼaq chik xnaʼajebʼ li xul aʼin.
Li wankebʼ xnawom nekeʼxye naq chi miyon ebʼ li xul li wankebʼ saʼ palaw nekeʼkamk rajlal chihabʼ xbʼaan li plástico. Ut li 90% rehebʼ li xul li nekeʼrupupik nekeʼxnuqʼ li plástico xbʼaan naq nekeʼxtaw xtzekemq saʼ palaw.
Saʼ li 2022, laj António Guterres, jun rehebʼ li nakʼanjelak saʼ li molam Naciones Unidas, kixye: «Inkʼaʼ chik naqakʼe qachʼool chirix li nimla palaw, saʼ li qakutan ra yooko xkʼulbʼal saʼ xkʼabʼaʼ naq numtajenaq li mul saʼebʼ li nimla palaw ut xbʼaan aʼin li haʼ yook chi tiqwoʼk ut naabʼalebʼ li xul yookebʼ chi kamk».
Li ruuchichʼochʼ: yiibʼanbʼil chiʼus re naq twanq li yuʼam
Ebʼ li nimla palaw ut li yuʼam li wank chisaʼ yiibʼanbʼil chiʼus re naq saqaq ut maakʼaʼaq xtzʼajnil, ut saqaq junelik wi ebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ teʼxtzʼajni chi moko teʼxkut mul chisaʼ. Li tasal hu Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation naxchʼolobʼ naq ebʼ li nimla palaw, «naru nekeʼxsaqobʼresi ribʼ xjunes» wi ebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ teʼxtzʼajni. Qilaq wiibʼ oxibʼ li eetalil:
Wankebʼ li mitzʼ aj pim li nekeʼxwaʼ ut nekeʼxxok li iqʼ li tzʼaj ru, li iqʼ aʼin aʼan tana li gas li naxbʼaanu naq qʼaxal ttiqwoʼq ru li ruuchichʼochʼ. Kaʼajwiʼ li fitoplancton naxtzʼubʼ kachʼin chik ma chixjunil li iqʼ li tzʼaj ru chiru li nekeʼxtzʼubʼ ebʼ li ninqi cheʼ ut li rax pim.
Wankebʼ li mitzʼ xul li nekeʼxwaʼ ebʼ li kamenaq kar, ut aʼin natenqʼank re naq inkʼaʼ ttzʼajnoʼq ru ebʼ li nimla palaw. Jalanebʼ chik li xul li wankebʼ saʼ palaw nekeʼxwaʼ ebʼ li mitzʼ xul aʼin. Li molam Smithsonian wank jun xnaʼaj saʼ internet ut aran kixye chirixebʼ li nimla palaw naq «saʼ xkʼabʼaʼ ebʼ li mitzʼ xul ut ebʼ li xul li wankebʼ saʼ nimla palaw, saq ut kutan ru».
Joʼ chanru nakʼanjelak li xsaʼebʼ li kar naq nekeʼwaʼak, aʼin nakʼanjelak re xkʼosbʼal li xkʼihalil li iqʼ li tzʼaj ru li wank saʼebʼ li nimla palaw. Li iqʼ aʼin naxchʼaʼajki xyuʼam ebʼ li xul li wankebʼ saʼ haʼ joʼ li sutsukebʼ chi pek saʼ li palaw, li kawebʼ li rix ut jalanebʼ chik li xul li wankebʼ saʼ palaw.
Li yook chi bʼaanumank
Wi naqoksi ebʼ li bʼools ut ebʼ li meet li naʼoksimank naabʼal sut, tootenqʼanq re naq moko naabʼalaq ta chik li plástico saʼebʼ li nimla palaw.
Wi inkʼaʼ raj nakutmank li mul saʼebʼ li nimla palaw moko aajel ta raj ru xsaabʼesinkil. Joʼkan naq ebʼ li wankebʼ xnawom nekeʼxye naq tqoksi ebʼ li bʼools ut ebʼ li sekʼ li naʼoksimank naabʼal sut ut inkʼaʼ ebʼ li plástico li naʼoksimank jun sut ajwiʼ.
Abʼan moko tzʼaqal ta rikʼin aʼin. Tojeʼ li molam li naxtzʼil rix li cheʼkʼaam kixxok chiru jun chihabʼ 83,000 kintal chi mul li kiʼelk chaq xbʼaan xkawil roq li palaw saʼ 112 chi tenamit. Li mul aʼin kachʼin chiru li nawulak rajlal chihabʼ saʼebʼ li nimla palaw.
Li hu National Geographic li naʼaatinak chirixebʼ li nimla palaw naxye naq «inkʼaʼ chik naruhank risinkil li xkʼihalil li iqʼ li tzʼaj ru li wank saʼ haʼ». Naxye ajwiʼ naq qʼaxal tzʼaj ru li haʼ xbʼaan naq ebʼ li qas qiitzʼin qʼaxal yookebʼ roksinkil chixjunil li naxtiqwasi ru li haʼ joʼ li petróleo, li gas ut li ruxaml. Chixjunil aʼin naxbʼaanu naq ebʼ li xul li wankebʼ saʼ palaw «inkʼaʼ chik nekeʼruuk xsaabʼesinkil li nimla palaw».
Wank xyaalal re xpaabʼankil naq saʼ jun kutan tchaabʼiloʼq wiʼ chik. Li naxye li Santil Hu
«Nujenaq li ruuchichʼochʼ rikʼin chixjunil laayoobʼtesihom! Aran wank li palaw qʼaxal nim ru ut helho; chisaʼ nekeʼbʼululnak ebʼ li kʼiila xul: kʼajoʼ xkʼihalebʼ li kokʼ joʼwiʼ ebʼ li ninq» (Salmo 104:24, 25).
Laj Yobʼtesinel naxkʼe li naʼajmank saʼebʼ li nimla palaw re naq tixsaabʼesi ribʼ xjunes. Kʼoxla aʼin: wi laj Yobʼtesinel kixyiibʼ li palaw ut li yuʼam li wank chisaʼ, chʼolchʼo naq trisi chixjunil li natzʼajnink re li nimla palaw. Taawil li naʼlebʼ «Li Yos naxye naq li ruuchichʼochʼ tchaabʼiloʼq wiʼ chik» perel 15 re li hu aʼin.