KʼARU TKʼULMANQ RIKʼIN LI RUUCHICHʼOCHʼ?
IQʼ
AAJEL ru li iqʼ, abʼan moko kaʼaj tawiʼ re naq toomusiqʼaq. Li iqʼ chanchan jun li ramlebʼ li naxkol li ruuchichʼochʼ chiru li xkʼihalil li xrepom li saqʼe li nokooxkʼe saʼ chʼaʼajkilal. Joʼkan ajwiʼ, wi maakʼaʼ raj li iqʼ saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ, maare raj tookamq xbʼaan li ke.
Li yook chi kʼulmank rikʼin li iqʼ
Li iqʼ li tzʼaj ru li wank saʼ li qasutam naru naxsach li yuʼam arin saʼ Ruuchichʼochʼ. Joʼ naxye li Organización Mundial de la Salud, kaʼajwiʼ li 1% rehebʼ li qas qiitzʼin saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ nekeʼxmusiqʼa li iqʼ li qʼaxal saq ru.
Li xtzʼajnil li iqʼ naru naxbʼaanu naq twanq li kanser saʼ li xpospoʼoy junaq li qas qiitzʼin, chʼaʼajkaq chiru musiqʼak ut twanq li xyajel li raanm. Joʼkan ajwiʼ, rajlal chihabʼ saʼ xkʼabʼaʼ li xtzʼajnil li iqʼ kachʼin chik ma wuqubʼ miyon chi qas qiitzʼin nekeʼkamk naq toj maajiʼ xqʼehil.
Li ruuchichʼochʼ: yiibʼanbʼil chiʼus re naq twanq li yuʼam
Kiyiibʼamank li ruuchichʼochʼ re naq tixkʼe li iqʼ li saq ru choʼq re chixjunilebʼ li wankebʼ xyuʼam. Abʼan truhanq xbʼaanunkil aʼin, wi ebʼ li qas qiitzʼin moko qʼaxal teʼxtzʼajni ta li ruuchichʼochʼ. Qilaq wiibʼ oxibʼ li eetalil:
Nawno naq ebʼ li kʼicheʼ nekeʼxxok li iqʼ li tzʼaj ru. Abʼan naabʼalebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ nekeʼxnaw naq ebʼ li cheʼ, manglares, li nekeʼyoʼlaak saʼ haʼ naru nekeʼxbʼaanu chiʼus li kʼanjel aʼin. Joʼkan naq qʼaxal wank xwankil ebʼ li manglares xbʼaan naq naru narisi oobʼ sut chik li iqʼ li tzʼaj ru chiru li nekeʼxbʼaanu ebʼ li kʼicheʼ re tiqwal chʼochʼ.
Tojeʼ xtzʼilmank rix wiibʼ oxibʼ li pim li nim xxaq li nayoʼlaak saʼ haʼ joʼ li quelpo malaj kelp. Ebʼ li pim aʼin nekeʼxxok li iqʼ li tzʼaj ru ut nekeʼxmuq rubʼel haʼ. Li xxaq li quelpo wank xbʼools re xxokbʼal naabʼal li iqʼ. Ut aʼin natenqʼank re chi wank saʼ xbʼeen li haʼ ut re naq txik chi najt. Naq ak xnajtoʼk chire li haʼ, li «bʼools» napukʼeʼk ut li xxaq li quelpo nasubʼeʼk saʼ haʼ ut naxkʼam li iqʼ li tzʼaj ru rubʼel li nimla palaw ut aran nakanaak chiru naabʼal siʼeent chihabʼ.
Rikʼin li kikʼulmank saʼ li tzʼapam xbʼaan li COVID-19, kiʼilmank chi tzʼaqal naq naru nasaqoʼk ru li iqʼ li wank saʼ li qasutam. Naq ebʼ li molam xeʼxkanabʼ kʼanjelak ut ebʼ li kaar xeʼxkanabʼ bʼeek, li xkʼihalil li iqʼ li tzʼaj ru kikʼubʼeek ut saʼ junpaat kisaqoʼk ru li iqʼ, aʼin kikʼulmank chiru li chihabʼ 2020. Joʼ naxye li Informe mundial sobre la calidad del aire 2020, li xkʼihalil li tenamit li xeʼbʼaanuuk rehebʼ wiibʼ oxibʼ li patzʼom xeʼxye naq li iqʼ kisaqoʼk ru naq xtiklaak li tzʼapam.
Li yook chi bʼaanumank
Wi nokooxik chirix bʼisikleet, moko qʼaxal tqatzʼajni ta li iqʼ.
Ebʼ li awabʼej inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ xyeebʼal rehebʼ li molam naq teʼxkʼos xkʼihalil li tzʼaj aj iqʼ. Joʼkan ajwiʼ li wankebʼ xnawom yookebʼ xtawbʼal li akʼ naʼlebʼ re naq tkʼosq li iqʼ li tzʼaj ru. Jun eetalil, jun rehebʼ li akʼ naʼlebʼ naroksi li mitzʼ xul re xjalbʼal li tzʼaj ru rikʼin li saq ru. Joʼkan ajwiʼ ebʼ li wankebʼ xnawom nekeʼxye naq inkʼaʼ chik tqoksi li kaar, toobʼeeq bʼan malaj tqoksi li bʼisikleet ut tqasikʼ chanru tqabʼaanu re naq moko qʼaxal ta tqasach li lus saʼ li qochoch.
Re xkʼosbʼal li xtzʼajnil li iqʼ, wankebʼ li awabʼej nekeʼxkʼe rehebʼ li qas qiitzʼin li kosiin malaj li akʼil estufa. Abʼan naabʼalebʼ inkʼaʼ nekeʼruuk xtawbʼal aʼin.
Abʼan moko tzʼaqal ta rikʼin aʼin. Joʼkan naxkʼut jun li hu li xkʼubʼamank chiru li chihabʼ 2022. Li hu aʼin kʼubʼanbʼil xbʼaan wiibʼ oxibʼ li molam li nekeʼchalk saʼ jalan jalanq chi tenamit ut saʼ xyanqebʼ li tenamit aʼin wank li Organización Mundial de la Salud ut li Banco Mundial.
Li hu aʼin naxye naq saʼ li 2020 maare 33.33% li qas qiitzʼin re chixjunil li ruuchichʼochʼ nekeʼxtzʼajni li iqʼ naq nekeʼkʼubʼank. Saʼ naabʼal chi tenamit, li xkʼihalil ebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ nekeʼruuk xloqʼbʼal li kosiin malaj li akʼil estufa malaj junaq chik li kʼanjelobʼaal re kʼubʼank.
Wank xyaalal re xpaabʼankil naq saʼ jun kutan tchaabʼiloʼq wiʼ chik. Li naxye li Santil Hu
«Joʼkaʼin kixye li Qaawaʼ li kiyobʼtesink ut kihelok re li choxa, li kikʼubʼank re li ruuchichʼochʼ joʼwiʼ li wank chiru, li kikʼehok xyuʼam ebʼ li poyanam» (Isaías 42:5).
Li Yos kixyiibʼ li iqʼ li naqamusiqʼa ut chixjunil li naʼajmank re xsaabʼesinkil. Numtajenaq xwankil li Yos ut kʼajoʼ naxra ebʼ li qas qiitzʼin. Joʼkan naq wank xyaalal naq tqapaabʼ naq trisi li iqʼ li tzʼaj ru. Taawil li naʼlebʼ «Li Yos naxye naq li ruuchichʼochʼ tchaabʼiloʼq wiʼ chik».