Li Santil Hu jalan chiruhebʼ li hu li nekeʼroksi ebʼ li paabʼal. Chiru naabʼal chihabʼ maajun chik li hu naxtenqʼahebʼ li kristiʼaan saʼ li xpaabʼal joʼ li Santil Hu. Abʼan maajun chik li hu li jwal natzʼileʼk malaj nawechʼik rix, joʼ li Santil Hu.

Jun eetalil, li nekeʼxtzʼil rix li Santil Hu nekeʼxkʼoxla naq moko tzʼaqal ta re ru li Santil Hu li wank anaqwan chiru li kitzʼiibʼaak chaq saʼ xtiklajik. Jun li winq li naxtzol rix ebʼ li paabʼal naxye: «Moko chʼolchʼo ta ma kitzʼiibʼamank li Santil Hu joʼ kitzʼiibʼamank chaq junxil. Kaʼajwiʼ wank qikʼin li hu li numtajenaq xpaltil, xbʼaan naq kitzʼiibʼamank wiʼ chik naq ak xnumeʼk naabʼal chihabʼ ut chanchan naq jalan chik».

Junchʼol chik chi kristiʼaan saʼ li xpaabʼal nekeʼkʼuteʼk chiru naq kijalaak li naxye li Santil Hu. Jun eetalil, li xjunkabʼal laj Faizal moko aj paabʼanelebʼ ta. Abʼan xeʼxkʼut chiru naq loqʼ li Santil Hu ut xeʼxjal li naxye. Ut laj Faizal naxye: «Inkʼaʼ ninpaabʼ ebʼ li kristiʼaan li nekeʼaatinak wikʼin chirix li Santil Hu. Xbʼaan naq moko wank ta rikʼinebʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ xtiklajik».

Abʼan wi kijalmank ru, ma wank xwankil aʼan? Kʼoxla aʼin: saʼ li Santil Hu natawmank naabʼal li xyeechiʼom li Yos re li kutan chalkebʼ re. Ma taapaabʼ raj aʼin wi nakaakʼoxla naq moko tzʼiibʼanbʼil ta chaq saʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq junxil? (Romanos 15:⁠4). Wi li Santil Hu wank raj xpaltil ma tkʼanjelaq raj chaawu li xnaʼlebʼ saʼ laakʼanjel, saʼ laajunkabʼal ut re xloqʼoninkil ru li Yos?

Usta maabʼar chik natawmank li Santil Hu li kitzʼiibʼamank xbʼeenwa kikanaak resil li naxye saʼebʼ li najteril hu. Usta naqʼaak li kitzʼiibʼamank wi chaq li Santil Hu, chanru kikoleʼk chiru aʼin? Chanru kikoleʼk li Santil Hu chiru naq xeʼraj xsachbʼal, ut naq xeʼraj xjalbʼal li naxye? Chanru tatxtenqʼa aʼin re xkʼojobʼankil aachʼool rikʼin li Santil Hu li wank anaqwan? Tzʼil rix li xsumenkil ebʼ li patzʼom aʼin saʼ li jun chik tzolom bʼarwiʼ naʼaatinak chirix chanru kikoleʼk li Santil Hu.

LI CHʼAʼAJKILAL. Li keʼtzʼiibʼank re li Santil Hu ut ebʼ laj tzʼiibʼ keʼroksi li bʼayl ut li rix xul re xbʼaanunkil (2 Timoteo 4:13). Xbʼaan naq xeʼroksi aʼin re xtzʼiibʼankil, kʼaʼut naru nasachmank li Santil Hu?

Li bʼayl napejeʼk, napuchoʼk ut naqʼumetoʼk saʼ junpaat. Laj Richard Parkinson ut laj Stephen Quirke keʼxye naq: «Saʼ xnumikebʼ li kutan ebʼ li hu aʼin saʼ junpaat nekeʼosoʼk. Wi xokxo li hu naru namohon ut naqʼumetoʼk, ut wi muqmu rubʼel chʼochʼ naru naketeʼk xbʼaan ebʼ li xul, jun rehebʼ aʼan li saqi sank». Naq kitawmank wiibʼ oxibʼ re li hu aʼin saʼ junpaat xeʼosoʼk xbʼaan naq xeʼwank rubʼel li habʼ ut li saqʼe.

Li rix xul naxkuy chik bʼayaq chiru li bʼayl abʼan naʼosoʼk ajwiʼ, wi inkʼaʼ nekeʼxnaw roksinkil. Wi wank saʼ jun li naʼaj li jwal tiq, ke malaj chiru saqʼe.a Naketeʼk ajwiʼ xbʼaan ebʼ li kokʼ xul. Joʼkan naq li tasal hu Everyday Writing in the Graeco-Roman East (La escritura cotidiana en el Oriente Grecorromano) kixye chirixebʼ li najteril hu «chʼaʼaj xkolbʼalebʼ, saʼ junpaat bʼan nekeʼosoʼk». Wi li Santil Hu kisachmank raj kiʼosoʼk ajwiʼ raj li esil li wank chisaʼ.

CHANRU KIKOLEʼK LI SANTIL HU. Li Jehobʼa kixye rehebʼ li awabʼej re Israel naq «tento tixtzʼiibʼa reetalil li Chaqʼrabʼ» ebʼ li hu Génesis toj Deuteronomio (Deuteronomio 17:18, Li Santil Hu, Sociedad Bíblica de Guatemala, SBG). Joʼkan ajwiʼ saʼ xkutankilebʼ li apóstol ebʼ laj tzʼiibʼ ak xeʼxtzʼiibʼa naabʼal li najteril hu ut naru nekeʼtawmank saʼebʼ li chʼutlebʼaal kabʼl re Israel ut toj saʼ li tenamit Macedonia (Lucas 4:16, 17; Hechos 17:11). Chanru xeʼkoleʼk toj saʼ li qakutan ebʼ li najteril hu aʼin?

Laj Philip Comfort li naxtzʼil rix li akʼ Chaqʼrabʼ naxye: «Nanawmank naq ebʼ laj judiiy nekeʼxxok saʼ li kuk li yiibʼanbʼil rikʼin sebʼ li najteril hu re naq inkʼaʼ teʼpoʼeʼq». Ut joʼkan ajwiʼ xeʼxbʼaanu ebʼ laj paabʼanel. Joʼkan naq ebʼ li najteril hu li nekeʼaatinak chirix li Santil Hu xeʼtawmank saʼebʼ li kuk li yiibʼanbʼil rikʼin sebʼ, li ochoch li qʼoqyink xsaʼ, li ochoch pek malaj saʼebʼ li chaqichʼochʼ.

LI RUSILAL. Maare wiibʼ mil chihabʼ xwanjikebʼ li xperaas li Santil Hu li toj wank saʼ li qakutan. Maakʼaʼ chik junaq li hu li kitzʼiibʼamank junxil joʼ li Santil Hu li natawmank resil saʼ naabʼal li najteril hu.

LI CHʼAʼAJKILAL. Ebʼ li awabʼej ut ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li paabʼal nekeʼxqʼet li naxye li Santil Hu. Inkʼaʼ xeʼraj naq ebʼ li kristiʼaan teʼwanq xSantil Hu, teʼxtzʼiibʼa malaj teʼxjal saʼ jalan chik aatinobʼaal. Ut xeʼroksi li xwankil re xbʼaanunkil aʼin. Qilaq wiibʼ li eetalil:

• 167 chihabʼ tana naq toj maajiʼ nachalk li Jesús saʼ Ruuchichʼochʼ, jun li awabʼej kixyal xminbʼal ruhebʼ laj Judiiy re naq teʼoq saʼ xpaabʼal ebʼ laj Griego. Joʼkan naq kixtaqla re xsachbʼal li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ li aatinobʼaal hebreo. Laj Heinrich Graetz li naxtzʼil li kikʼulmank chaq kixye: «Naq ebʼ laj kʼanjel chiru li awabʼej xeʼxpeji ut xeʼxkʼat chixjunil li bʼotbʼookil hu bʼarwiʼ tzʼiibʼanbʼil li Chaqʼrabʼ ut keʼxkamsi chixjunilebʼ li nekeʼraj rilbʼal saʼ li Santil Hu».

• Chiruhebʼ li chihabʼ 800, ebʼ laj kʼamolbʼe re li iklees katoolk nekeʼpoʼk naq jun rehebʼ naxkʼut li naxye li Santil Hu ut moko li xkʼutum ta li iklees. Kaʼajwiʼ nekeʼruuk rilbʼal li hu Salmos saʼ latín. Ut wi wank ani naril jalan chik li xtasal li Santil Hu nekeʼxye naq kixtzʼeqtaana li iklees. Saʼ jun li chʼutam rehebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li iklees xeʼxtaqla wiibʼ oxibʼ li winq chi xbʼaanunkil aʼin: «Teʼxsikʼ chiʼus ebʼ li ochoch ut ebʼ li naʼajej rubʼel chʼochʼ bʼarwiʼ nekeʼxkʼoxla naq nekeʼxmuq li Santil Hu. Naq teʼxtaw li kristiʼaan aʼin teʼxjukʼ li rochoch».

Wi xeʼruuk raj xbʼaanunkil aʼin kisachmank raj li esil li wank saʼ li Santil Hu.

CHANRU KIKOLEʼK LI SANTIL HU. Li awabʼej Antíoco kiraj xsachbʼal chixjunil li Santil Hu li natawmank Israel. Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix aʼin nekeʼxye naq, naq kiwank li Jesús saʼ li Ruuchichʼochʼ naabʼalebʼ laj Judiiy moko wankebʼ ta saʼ Israel wankebʼ chik saʼ jalan chik li tenamit. Saʼebʼ li chʼutlebʼaal kabʼl natawmank li xhuhil li Santil Hu ut aʼin ajwiʼ li hu xeʼroksi ebʼ li ralal xkʼajol ut ebʼ laj paabʼanel (Hechos 15:21).

800 chihabʼ anaqwan ebʼ li nekeʼxra li Santil Hu inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ xtzʼiibʼankil ut xjalbʼal saʼ jalan chik aatinobʼaal, usta nekeʼrahobʼtesiik. Numenaq 1500 chihabʼ anaqwan naq toj maajiʼ naʼoksimank li kʼanjelobʼaal re risinkil chi huhil li Santil Hu ebʼ li kristiʼaan ak xeʼxtzʼiibʼa chi uqʼej saʼ 33 chi aatinobʼaal. Chalen saʼ li kutan aʼan kiʼok chi jalmank li Santil Hu saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal saʼ junpaat.

LI RUSILAL. Usta ebʼ li awabʼej ut ebʼ laj kʼamolbʼe saʼebʼ li paabʼal keʼxyal xsachbʼal li Santil Hu, natawmank saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ ut maajun chik li hu yook chi jalmank saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal joʼ li Santil Hu. Naabʼalebʼ li tenamit nekeʼxkʼam re rikʼin li Santil Hu naq nekeʼxxaqabʼ jun li chaqʼrabʼ ut naʼokenk ajwiʼ saʼ li raatinobʼaalebʼ, naʼokenk ajwiʼ xjalbʼal xyuʼamebʼ chi miyon li qas qiitzʼin.

LI CHʼAʼAJKILAL. Li Santil Hu kikoleʼk, usta saʼ junpaat naqʼaak li hu li xeʼxtzʼiibʼa wi ut xeʼxyal xsachbʼal. Abʼan xeʼwank ebʼ laj tzʼiibʼ ut ebʼ laj jalol aatin li xeʼxyal xjalbʼal li esil li naxye li Santil Hu re naq tixchap ribʼ rikʼin li nekeʼxpaabʼ aʼan. Qatzʼilaq rix wiibʼ oxibʼ li eetalil:

• Li naʼaj re loqʼonink. Ebʼ laj Samaritano li xeʼxtzʼiibʼa li Santil Hu re Génesis toj Deuteronomio xeʼxkʼe wiibʼ oxibʼ li aatin saʼ Éxodo 20:17 re naq li xSantil Huhebʼ tixchap ribʼ rikʼin li naʼlebʼ naq teʼxkabʼla jun li ochoch saʼ li tzuul Gerizim.

• Li naʼlebʼ naq oxibʼ ru li Yos. Ak numenaq 300 chihabʼ chalen xraqik xtzʼiibʼankil li Santil Hu jun li winq li naxpaabʼ naq oxibʼ ru li Yos kixkʼe xtzʼaqobʼ li aatin saʼ 1 Juan 5:7 bʼarwiʼ kixye «saʼ choxa li yuwaʼbʼej, li aatin ut li santil musiqʼej li oxibʼ aʼin, junajebʼ ru». Ebʼ li aatin aʼin moko wank ta saʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼank chaq junxil. Laj Bruce Metzger li naxtzʼil rix li Santil Hu kixye naq «chalen chaq saʼ li chihabʼ 500 ebʼ li aatin aʼin xʼoksimank saʼ naabʼal li Santil Hu re latín».

• Li xkʼabʼaʼ li Yos. Naabʼalebʼ laj judiiy xeʼxye naq li xkʼabʼaʼ li Yos saant joʼkan naq naabʼalebʼ laj jalol aatin moko xeʼroksi ta li xkʼabʼaʼ saʼ li Santil Hu xeʼroksi ebʼ li aatin Yos malaj Qaawaʼ. Abʼan ebʼ li uuchil kʼabʼaʼej aʼin naʼoksimank ajwiʼ rehebʼ li winq, li pechʼbʼil yos ut re laj Tza (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).a

CHANRU KIKOLEʼK LI SANTIL HU. Li xbʼeen naʼlebʼ. Chiru li chihabʼ 1000 malaj 1400 jun chʼuut ebʼ laj tzʼiibʼ li nekeʼkʼabʼaʼiik masoreta xeʼxtzʼiibʼa reetalil li najteril chaqʼrabʼ chi tzʼaqal re ru. Kiyeemank ajwiʼ naq xeʼrajla ebʼ li aatin ut ebʼ li tzʼiibʼ re naq inkʼaʼ teʼpaltoʼq. Naq nekeʼxkʼoxla naq wank jun li paltil nekeʼxtzʼiibʼa chire li Santil Hu. Ebʼ laj masoreta inkʼaʼ xeʼraj xjalbʼal li wank saʼ li Santil Hu. Laj Moshe Goshen-Gottstein, jun laj kʼutunel naxye «choʼq rehebʼ laj masoreta nimla maak xjalbʼal li wank saʼ li Santil Hu».

Li xkabʼ naʼlebʼ. Saʼ xkʼabʼaʼ naq wank naabʼal li najteril hu re li Santil Hu ebʼ li nekeʼxtzʼil rix aʼin, naru nekeʼroksi re xtawbʼal junaq li paltil. Chiru naabʼal siʼeent chihabʼ ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li paabʼal nekeʼxye naq li Santil Hu li wank saʼ latín maakʼaʼ xpaltil. Joʼ ak xqil saʼ 1 Juan 5:7 xeʼxkʼe xtzʼaqobʼ li naʼlebʼ. Li paltil aʼin kikʼemank saʼ li Santil Hu Reina-Valera. Abʼan kʼaru naxkʼut ebʼ li najteril hu li kitawmank? Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin xeʼxkʼe reetal naq ebʼ li najteril hu li wank saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal moko tzʼiibʼanbʼil ta li aatin aʼin. Joʼkan naq, naq xeʼxʼakʼobʼresi li Santil Hu Reina-Valera ut junchʼol chik li Santil Hu xeʼrisi li naʼlebʼ aʼin chisaʼ.

Ebʼ li najteril hu naxkʼut naq li Santil Hu moko xjalmank ta. Saʼ li 1947 wank ani kitawok re li bʼotbʼil hu chixkʼatq li Kamenaqil palaw. Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin xeʼxjuntaqʼeeta li bʼotbʼookil hu rikʼin li reetalil li Santil Hu li xeʼxtzʼiibʼa ebʼ laj masoreta. Ak numenaq 1000 chihabʼ kitzʼiibʼamank li Santil Hu aʼin. Jun rehebʼ li winq aʼin kixye naq «ebʼ laj masoreta xeʼxtzʼiibʼa li Santil Hu joʼ tzʼiibʼanbʼil chaq saʼ xtiklajik joʼkan naq paabʼajel li wank saʼ li Santil Hu».

Saʼ Irlanda wank jun li naʼaj bʼarwiʼ xokxookebʼ li najteril hu re li Santil Hu saʼ Griego. Wankebʼ reetalil li Santil Hu li kitzʼiibʼamank 100 chihabʼ naq ak xraqmank xtzʼiibʼankil li Santil Hu. Jun li tasal hu naxye naq «usta kitzʼiibʼamank naabʼal reetalil li Santil Hu moko naabʼal ta kijalaak chisaʼ».

LI RUSILAL. Usta wank naabʼal li najteril hu re li Santil Hu moko kijalmank ta li wank chisaʼ. Laj Sir Frederic Kenyon kixye naq: «Maajun chik li hu kitzʼiibʼamank reetalil, joʼ li Santil Hu. Ut li esil li naqil saʼ li Santil Hu li wank saʼ Griego moko xjalmank ta». Laj William Henry Green kixye naq «tzʼaqal re ru tzʼiibʼanbʼil li najteril chaqʼrabʼ ut maajun chik li hu tzʼiibʼanbʼil chi chʼolchʼo ru joʼ li Santil Hu».

Saʼ xkʼabʼaʼ naq li Santil Hu kikoleʼk naru nakaataw junaq aawe ut rilbʼal xsaʼ. Wi nakaasikʼ jun li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil chiʼus naru nakaapaabʼ li naxye xbʼaan naq tzʼiibʼanbʼil joʼ kitzʼiibʼamank chaq junxil.a Abʼan, kʼaʼut kikoleʼk li Santil Hu usta kitzʼiibʼaak saʼ li hu li saʼ junpaat naqʼaak malaj napejeʼk, xeʼxyal xsachbʼal ut xeʼxyal xjalbʼal li esil li wank chisaʼ? Kʼaʼut naq jalan li Santil Hu chiruhebʼ li junchʼol chik chi hu?

Naabʼal rehebʼ li yookebʼ xtzolbʼal li Santil Hu nekeʼxkʼam re rikʼin li kixye li apóstol Pablo: «Chixjunil li Santil Hu aʼan musiqʼanbʼil xbʼaan li Yos» (2 Timoteo 3:16, SBG). Nekeʼxpaabʼ naq li Santil Hu kikoleʼk xbʼaan naq Raatin li Yos ut aʼan kikolok rix. Laj Faizal li xooʼaatinak wi saʼ xtiklajik kixsikʼ xkomon li xnaʼlebʼ naq kixtzʼil rix li Santil Hu. Kisach xchʼool chi rilbʼal naq moko chixjunil ta li nekeʼxkʼut saʼ li iklees elenaq chaq saʼ li Santil Hu. Kʼajoʼ kisahoʼk saʼ xchʼool chi rilbʼal li tixbʼaanu li Yos chirix li Ruuchichʼochʼ.

Laj Faizal naxye: «Chʼolchʼo chiwu naq li Santil Hu aʼan jun li maatan li nachalk rikʼin li Yos. Wi li Yos kiruuk xyiibʼankil li choxa ut li Ruuchichʼochʼ ma tojaʼ ta chik inkʼaʼ tixkʼe chaq qe li Santil Hu ut tixkol rix? Wi ani tixye naq li Yos moko truuq ta xkolbʼal li Santil Hu chanchan tawiʼ yook xyeebʼal naq li Yos moko wank ta xwankil. Abʼan aʼin moko us ta, xbʼaan naq li Yos aʼan li Nimajwal Yos» (Isaías 40:8).