Ebʼ li naʼlebʼ choʼq re Xhuhil li qachʼutam Qayuʼam ut Qakʼanjel joʼ aj Paabʼanel
4-10 RE JUNIO
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | MARCOS 15, 16
«Ebʼ li propesiiy li kitzʼaqlok ru chirix li Jesus»
(Marcos 15:3-5, Li Santil Hu, Sociedad Bíblica de Guatemala, [SBG]) Ebʼ li xbʼeenil aj tij naabʼal li kʼaʼaq re ru yookebʼ wiʼ chi xjitbʼal. 4 Laj Pilaat kixpatzʼ wiʼ chik re: —Ma inkʼaʼ tatchaqʼoq bʼayaq? Kʼe reetal joʼnimal li yookebʼ wiʼ chajitbʼal! 5 Aʼut li Jesus tik inkʼaʼ kichaqʼok: kʼajoʼ naq kisachk xchʼool laj Pilaat xbʼaan.
(Marcos 15:24, SBG) Keʼxkʼe chiru krus, keʼxbʼuuli rix li raqʼ re rilbʼal kʼaru tixkʼam li junjunq, ut keʼxjekʼi chiribʼilebʼ ribʼ.
(Marcos 15:29, 30, SBG) Ebʼ li nekeʼnumeʼk aran nekeʼxmajewa, nekeʼreekʼasi li xjolomebʼ ut nekeʼxye: —Laaʼat li xajukʼ raj li rochoch li Yos ut yal chiru oxibʼ kutan xayiibʼ raj wiʼ chik, 30 kol aawibʼ ut kubʼen chaq chiru li krus!
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Mr 15:24, 29
li raqʼ [...] keʼxjekʼi chiribʼilebʼ ribʼ: Saʼ Juan 19:23, 24 naxkʼe xkomon li naʼlebʼ li inkʼaʼ nayeemank saʼebʼ li junchʼol chik li Chaabʼil Esil: ebʼ laj puubʼ re Roma keʼxbʼuli rix li raqʼ joʼ ajwiʼ li xjut-aqʼ li Jesus; li raqʼ keʼrisi saʼ kaahibʼ jachal, jun re li junjunq, ut, saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ keʼraj xpejbʼal li xjut-aqʼ, keʼxbʼuli rix. Chi joʼkan kitzʼaqlok ru li propesiiy re li Salmo 22:18. Chanchan naq, ebʼ li nekeʼxbʼaanu li kʼanjel aʼin nekeʼkanaak rikʼin li raqʼ li poyanam li tkamq. Joʼkan naq, naq toj maajiʼ nekeʼxkamsi, nekeʼrisi li raqʼ ut li kʼaru re, chi joʼkan jwal nekeʼxkʼe saʼ xutaan li ok re chi kamk.
nekeʼreekʼasi li xjolomebʼ: Naq nekeʼxbʼaanu aʼin, nekeʼroksi ajwiʼ ebʼ li aatin, yookebʼ xkʼutbʼesinkil naq nekeʼxseʼe ut nekeʼxtzʼeqtaana. Ebʼ li keʼnumeʼk aran keʼxbʼaanu naq ttzʼaqloq ru li propesiiy re li Salmo 22:7 chi inkʼaʼ keʼxkʼe reetal.
(Marcos 15:43, SBG) Joʼkan naq kichalk ewu laj José aj Arimatea, xnimal ru winq saʼ xyanqebʼ laj kʼamol bʼe. Aʼan ajwiʼ yo chi roybʼeninkil li xnimajwal awabʼejihom li Yos. Ut kikawuuk xchʼool chi ok wan wiʼ laj Pilaat ut koxpatzʼ chaq li xtzʼejwal li Jesus.
(Marcos 15:46, SBG) Ut aʼan kixloqʼ jun li tʼikr, kixkubʼsi chaq chiru krus, kixbʼat saʼ li tʼikr ut koxkʼe saʼ jun muqlebʼaal hopbʼil saʼ pek; ut kixtolkʼosi jun li pek chire li muqlebʼaal.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Mr 15:43
laj José: Saʼ xkʼabʼaʼ naq ebʼ li keʼtzʼiibʼank re li Chaabʼil Esil keʼroksi jalan jalanq li naʼlebʼ chirix laj Jose, aʼin naxkʼut naq chixjunqalebʼ keʼxtzʼiibʼa ebʼ li xhu. Laj Mateo, aj titzʼol toj, kixye naq laj Jose aʼan «jun li winq bʼihom». Laj Marcos, naq kixtzʼiibʼa li xhu kixkʼoxla ebʼ laj Roma, naxye naq laj Jose aʼan jun «xnimal ru winq saʼ xyanqebʼ laj kʼamol bʼe», li yook ajwiʼ roybʼeninkil li Xʼawabʼejilal li Yos. Laj Lucas, aj bʼanonel ut natoqʼobʼank u, naxye naq laj Jose «chaabʼil ut tiik xchʼool» li inkʼaʼ kitzʼaqonk rikʼin li keʼxkʼubʼ ebʼ laj kʼamol bʼe saʼ xbʼeen li Jesus. Ut kaʼajwiʼ laj Juan naxye naq li winq aʼin «xtzolom li Jesus (abʼanan chi muqmu xbʼaan xxiw chiruhebʼ laj Judiiy)» (Mt 27:57-60, SBG; Mr 15:43-46, SBG; Lu 23:50-53, SBG; Jn 19:38-42, SBG).
Qasikʼaq li tertokil pek
(Marcos 15:25, SBG) Ak bʼeleebʼ honal naq keʼxkʼe chiru krus.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Mr 15:25
bʼeleebʼ honal: Wankebʼ nekeʼxye naq chanchan tawiʼ naq inkʼaʼ naxchap ribʼ li raqal aʼin rikʼin li naxye Juan 19:14-16, SBG, bʼarwiʼ nayeemank naq «waʼlebʼ tana» naq laj Pilato kixqʼaxtesi li Jesus saʼ ruqʼebʼ laj Judiiy re naq teʼxkamsi. Usta li Santil Hu inkʼaʼ naxchʼolobʼ chi tzʼaqal aʼin, wank junjunq li naʼlebʼ li tento tqakʼoxla rix. Ebʼ li kaahibʼ chi hu chirix li Chaabʼil Esil junaj ru li hoonal nekeʼxye chirix li kʼaru chik kixkʼul li Jesus saʼ xkutankil li xkamik. Jun li eetalil, ebʼ li kaahibʼ chi hu nekeʼxye naq ak xsaqewk naq ebʼ laj tij ut ebʼ li cheekel winq keʼxchʼutubʼ ribʼ ut keʼxqʼaxtesi li Jesus re laj Poncio Pilato, laj jolominel re Roma (Mt 27:1, 2; Mr 15:1; Lu 22:66–23:1; Jn 18:28). Ut laj Mateo, laj Marcos ut laj Lucas nekeʼxye naq kiqʼoqyinoʼk ru li kutan chalen «waʼlebʼ toj saʼ oxibʼ honal», naq li Jesus tʼuytʼu chiru li cheʼ (Mt 27:45, 46, SBG; Mr 15:33, 34; Lu 23:44). Jun chik li naʼlebʼ li tento tqakʼoxla, wankebʼ nekeʼxye naq li rapeʼk chi tzʼuum aʼan ajwiʼ xkomon li rahilal li naxkʼul li tkamsiiq. Wank sut, jwal kaw nekeʼxsakʼ li poyanam ut nakamk xbʼaan aʼin. Jwal kaw keʼxrapi chi tzʼuum li Jesus joʼkan naq jun chik li winq kikʼamok re li cheʼ xbʼaan naq inkʼaʼ chik kixkuy xkʼambʼal (Lu 23:26; Jn 19:17). Wi nakʼoxlamank naq li rahilal aʼin kitiklaak naq kirapeʼk chi tzʼuum li Jesus, naru nayeemank naq chalen naq kirapeʼk chi tzʼuum toj naq keʼxkʼe chiru li cheʼ kinumeʼk wiibʼ oxibʼ hoonal. Aʼin naxchap ribʼ rikʼin li naxye saʼ Mateo 27:26 ut Marcos 15:15 bʼarwiʼ nekeʼaatinak chirix li wiibʼ chi naʼlebʼ aʼin: naq kirapeʼk chi tzʼuum ut naq keʼxkʼe chiru li cheʼ. Joʼkan naq, naqataw ru kʼaʼut naq ebʼ li keʼtzʼiibʼank re li Chaabʼil Esil keʼxye jalan jalanq li hoonal aʼ yaal chanru keʼxkʼoxla naq kitiklaak li rahilal chirix li xkamik li Jesus. Aʼin maare naxchʼolobʼ kʼaʼut kichʼaʼajkoʼk chiru laj Pilato xpaabʼankil naq saʼ junpaat kikamk li Jesus naq kikʼeheʼk chiru li cheʼ (Mr 15:44). Joʼkan ajwiʼ, ebʼ li keʼtzʼiibʼank re li Santil Hu keʼroksi ajwiʼ li naʼlebʼ li kʼaynaqebʼ chaq xbʼaanunkil chirix xjachinkil ru li kutan saʼ kaahibʼ tasal re oxibʼ hoonal li junjunq, joʼ nekeʼxbʼaanu rikʼin li qʼoqyink. Joʼkan naq, naabʼal li raqal nekeʼaatinak chirix li bʼeleebʼ hoonal, waʼlebʼ ut oxibʼ hoonal re ewu chalen naq naʼelk chaq li Saqʼe, maare waqibʼ hoonal re eqʼla (Mt 20:1-5; Jn 4:6; Hch 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30). Joʼkan ajwiʼ tento tqajultika naq ebʼ li poyanam moko nekeʼruuk ta xnawbʼal chi tzʼaqal saʼ kʼaru hoonal wankebʼ, joʼkan naq moko nekeʼxye ta chi tzʼaqal junaq li hoonal, joʼ natawmank saʼ Juan 19:14 (Mt 27:46; Lu 23:44; Jn 4:6; Hch 10:3, 9). Rikʼin wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ naru naqaye: naq nekeʼaatinak chirix li xkamik li Jesus, laj Marcos naxkʼe saʼ ajl naq kirapeʼk chi tzʼuum, ut laj Juan kaʼajwiʼ kiʼaatinak chirix li hoonal naq kitʼuyubʼaak chiru li cheʼ. Maare laj Marcos ut laj Juan keʼaatinak chirix li tasal re oxibʼ hoonal naq kikʼulmank aʼin, ut inkʼaʼ chirix jun ajwiʼ li hoonal. Joʼkan ajwiʼ, laj Juan inkʼaʼ kixye saʼ kʼaru tzʼaqal li hoonal kikʼulmank aʼin, kixye bʼan naq «waʼlebʼ tana». Ebʼ li junjunq chi naʼlebʼ aʼin naru naxchʼolobʼ kʼaʼut jalan li hoonal natawmank saʼebʼ li raqal. Re xraqbʼal aʼin, saʼ xkʼabʼaʼ naq laj Juan, li kixtzʼiibʼa li xhu naq ak xnumeʼk naabʼal chihabʼ, naroksi jalan chik li hoonal, aʼin naxkʼut naq li xhu chirix li Chaabʼil Esil moko yal kirisi ta saʼ li hu Marcos.
(Marcos 16:8, SBG) Ebʼ aʼan keʼelk saʼ li muqlebʼaal saʼ aanil, xbʼaan naq nekeʼsiksotk ut sachsookebʼ xnaʼlebʼ; ut maaʼani keʼraatina saʼ bʼe xbʼaan xxiwebʼ.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Mr 16:8
xbʼaan xxiwebʼ: Joʼ nekeʼxye ebʼ li najteril hu li natawmank saʼ xraqik li hu Marcos, li Chaabʼil Esil naraqeʼk rikʼin li naxye li raqal 8. Wankebʼ nekeʼxye naq li hu aʼin naraqeʼk saʼ junpaat joʼkan naq moko aʼan ta li kitzʼiibʼamank chaq saʼ xtiklajik. Abʼanan, saʼ xkʼabʼaʼ naq laj Marcos kaʼajwiʼ naroksi wiibʼ oxibʼ li aatin re xyeebʼal junaq li naʼlebʼ, joʼkan naq inkʼaʼ paabʼajel li nekeʼxkʼoxla ebʼ li poyanam chirix aʼin. Laj Jeronimo ut laj Eusebio, li wankebʼ chaq xnawom saʼ li kaahibʼ siʼeent chihabʼ, nekeʼxye ajwiʼ naq li kitzʼiibʼamank chaq saʼ xtiklajik naraqeʼk rikʼin ebʼ li aatin «xbʼaan xxiwebʼ».
Wiibʼ oxibʼ li hu li keʼtzʼiibʼamank chaq saʼ Griego ut li keʼtzʼiibʼamank saʼ jalan chik li aatinobʼaal nekeʼxkʼe xtzʼaqobʼ re xraqbʼal li hu Marcos rikʼin ebʼ li aatin nim roq malaj kachʼin roq chiru li raqal 8. Ebʼ li aatin nim roq (li wank 12 raqal chisaʼ) natawmank saʼ li Hu Alejandrino, li Códice Ephraemi Syri Rescriptus ut li Códice de Beza Cantabrigense (chixjunil aʼin re li oobʼ siʼeent chihabʼ). Natawmank ajwiʼ saʼ li Vulgata latina, li Peshitta siríaca ut li Siríaco Curetoniano. Abʼanan, inkʼaʼ natawmank saʼ wiibʼ li hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ Griego re li kaahibʼ siʼeent chihabʼ: li Códice Sinaítico ut li Códice Vaticano. Moko natawmank ta ajwiʼ saʼ li Códice Sinaítico Siríaco (re li kaahibʼ siʼeent malaj oobʼ siʼeent chihabʼ) chi moko saʼ li najteril hu copto shaídico chirix li Chaabʼil Esil re li hu Marcos (re li oobʼ siʼeent chihabʼ). Ebʼ li najteril hu li kitzʼiibʼamank chirix li hu Marcos saʼ Armenio ut Georgiano naraqeʼk ajwiʼ saʼ li raqal 8.
Wankebʼ li hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ Griego ut li kijalmank moqon saʼ jalan chik li aatinobʼaal nekeʼroksi ebʼ li aatin kachʼin roq, li naxkʼam chaq wiibʼ ajwiʼ li aatin. Li Códice Regio, re li waqxaqibʼ siʼeent chihabʼ, naxkʼam chaq ebʼ li aatin nim ut kachʼin roq ut naxkʼe xbʼeenwa li kachʼin roq. Saʼ xtiklajik wank jun li chʼina esil bʼarwiʼ nayeemank naq wiibʼ oxibʼ li winq li wankebʼ xnawom nekeʼxkʼulubʼa ebʼ li raqal aʼin, abʼan moko chʼolchʼo ta naq aʼin li kitzʼiibʼamank chaq saʼ xtiklajik.
WIIBʼ OXIBʼ LI AATIN KACHʼIN ROQ
Ebʼ li aatin kachʼin roq li natawmank chiru Marcos 16:8 moko wank ta saʼ xyanq li xraqal li Santil Hu li musiqʼanbʼil xbʼaan li Yos. Naxye chi joʼkaʼin:
Abʼan chixjunil li naʼlebʼ li kiyeemank chaq kikʼemank rehebʼ li wankebʼ chixkʼatq laj Pedro. Joʼkan ajwiʼ, chirix chik aʼin, li Jesus kixtaqlahebʼ chi xpuktesinkil li kolbʼa ibʼ chalen saʼ relebʼl saqʼe toj saʼ rokebʼl saqʼe.
WIIBʼ OXIBʼ LI AATIN NIM ROQ
Ebʼ li aatin nim roq li natawmank chiru Marcos 16:8 moko wank ta saʼ xyanq li xraqal li Santil Hu li musiqʼanbʼil xbʼaan li Yos. Naxye chi joʼkaʼin:
9 [Li Jesus kiwakliik chi yoʼyo toj eqʼla, saʼ li xbʼeen kutan re li xamaan, ut kixkʼut ribʼ xbʼenwa chiru lix María aj Magdala li kirisi wiʼ wuqubʼ chi maaʼus aj musiqʼej. 10 Aʼan koho ut koxye resil rehebʼ li keʼochbʼeenink re li Jesus: ebʼ aʼan yookebʼ chi yaabʼak ut rahebʼ saʼ xchʼool. 11 Abʼanan, naq keʼrabʼi naq yoʼyo ut kiʼileʼk xbʼaan lix María, inkʼaʼ keʼxpaabʼ. 12 Moqon li Jesus kixkʼut ribʼ chi jalan chik rilobʼaal chiruhebʼ wiibʼ li xtzolom, naq yookebʼ chi xik saʼ kʼalebʼaal. 13 Ebʼ aʼin koxeʼxye resil rehebʼ li junchʼol chik, ut chi moko ebʼ aʼan keʼpaabʼaak. 14 Saʼ rosoʼjik kixkʼut ribʼ chiruhebʼ li Junlaju naq wankebʼ saʼ meex, ut kixkawilaatinahebʼ xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼxpaabʼ ut kawebʼ xjolom: inkʼaʼ keʼxpaabʼ li keʼilok ru naq waklijenaq wiʼ chik chi yoʼyo. 15 Ut kixye rehebʼ: “Ayuqex saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ ut chepuktesi li Chaabʼil Esilal junsut junrubʼel choxa. 16 Ani taapaabʼanq ut taakubʼeeq xhaʼ, aʼan taakoleʼq; aʼut li inkʼaʼ taapaabʼanq, taatenebʼaaq tojbʼamaak saʼ xbʼeen. 17 Aʼanebʼ aʼin li eetalil li taakʼutunq rikʼinebʼ li teʼpaabʼanq: saʼ inkʼabʼaʼ teʼisinq maaʼus aj musiqʼej, teʼaatinaq saʼ jalan aatinobʼaal, 18 teʼchapoq kʼantiʼ rikʼin ruqʼebʼ ut, wi teʼrukʼ kʼaʼaq re ru nakamsink, maakʼaʼ teʼxkʼul; teʼxkʼe li ruqʼ saʼ xbʼeenebʼ li yaj ut teʼkʼiraaq”.
19 Li Qaawaʼ Jesus, naq ak xraatinahebʼ, kitaqsiik saʼ choxa ut kikʼojlaak saʼ xnim uqʼ li Yos. 20 Ut ebʼ aʼan kohebʼ, keʼxpuktesi li Chaabʼil Esilal yalaq bʼar, yo chi kʼanjelak li Qaawaʼ rochbʼeenebʼ joʼwiʼ chi xkʼeebʼal xwankil li Aatin rikʼin li eetalil nekeʼochbʼeenink re.]
11-17 RE JUNIO
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | LUCAS 1
«Qakubʼsihaq qawankil joʼ li xMaria»
(Lucas 1:38, SBG) Ut lix María kixye: —Weʼkin laaʼin xmoos li Qaawaʼ; chiʼuxq we joʼ laawaatin. Ut li ánjel kiʼelk rikʼin ut koho.
ia-S perel 149 raqal 12
«Weʼkin laaʼin xmoos li Qaawaʼ»
12 Chalen toj saʼebʼ li qakutan, li raatin naxtochʼ xchʼoolebʼ li nekeʼkʼanjelak chiru li Yos xbʼaan naq nakʼutunk naq chaabʼil xchʼool, naxkubʼsi xwankil ut naʼabʼink. Li xMaria kixye re li anjel Gabriel: «Weʼkin laaʼin xmoos li Qaawaʼ; chiʼuxq we joʼ laawaatin» (Luc. 1:38, SBG). Ebʼ li saaj ixq li wankebʼ chaq choʼq moos, jwal kubʼenaq xwankilebʼ; li xyuʼamebʼ wank saʼ ruqʼ laj echal rehebʼ. Aʼan tzʼaqal kirekʼa chaq li xMaria chiru laj Echal Re, li Jehobʼa. Naxnaw naq li Yos inkʼaʼ naxkanabʼebʼ li tiikebʼ xchʼool chiru ut naq t-osobʼtesiiq wi tixkʼe xchʼool chi xbʼaanunkil li nimla kʼanjel li kikʼeheʼk re, joʼkan naq naxnaw naq maakʼaʼ tixkʼul xbʼaan naq wank saʼ ruqʼ li Yos (Sal. 18:25).
(Lucas 1:46-55, SBG) Ut lix María kixye: “Linchʼool naxnima xloqʼal li Qaawaʼ 47 ut li waanm nasahoʼk rikʼin li Yos laj Kolol we, 48 xbʼaan naq xkʼe reetal li xtoqʼobʼaal ru li xmoos. Joʼkan naq chalen anaqwan: «Us xaq aawe», chaʼqebʼ we li jar teep chi tenamit, 49 xbʼaan naq li Nimajwal xbʼaanu sachbʼachʼoolej wikʼin, ut Sant li xkʼabʼaʼ! 50 Li ruxtaan junelik wank saʼ xbʼeenebʼ li nekeʼxiwank re. 51 Kixkʼut xwankilal li xtel ut kixchaʼchaʼi li qʼetqʼetebʼ saʼ xchʼoolebʼ. 52 Kirisihebʼ li awabʼej saʼ li xnaʼajebʼ ut kixtaqsihebʼ li maakʼaʼebʼ xwankil. 53 Kixnujobʼresihebʼ li teʼtzʼokaaq rikʼin chaabʼil eechej, ut ebʼ li bʼihom kixtaqlahebʼ chi maakʼaʼ chik wank rehebʼ. 54 Junelik wank saʼ xchʼool li xnimal ruxtaan; joʼkan naq kolxtenqʼa laj Israel li xmoos, 55 joʼ kixyeechiʼi chaq rehebʼ li qanaʼ qayuwaʼ: re ruxtaanankil ru laj Abrahán ut ebʼ li ralal xkʼajol chi junelik”.
ia-S perel 150, 151 raqal 15, 16
«Weʼkin laaʼin xmoos li Qaawaʼ»
15 Li kixye li xMaria re li xʼElisabet toj natawmank saʼ li Santil Hu (taayaabʼasi Lucas 1:46-55). Li aatin li kixye chaq aʼan li jwal nim roq li natawmank saʼ li Santil Hu, ut naxkʼut naabʼal li naʼlebʼ chirix. Jun li eetalil, aʼan chaq jun saaj ixqaʼal li naxnaw bʼanyoxink, naxkʼe xloqʼal li Jehobʼa xbʼaan naq kikʼeheʼk re li maatan re naq twanq choʼq xnaʼ li Sikʼbʼil Ru. Li raatin naxkʼut ajwiʼ naq kaw li xpaabʼal, xbʼaan naq kixye naq li Jehobʼa naxkubʼsihebʼ li nekeʼxnimobʼresi ribʼ ut li wankebʼ xwankil, abʼan naxtenqʼa ebʼ li nebʼaʼ ut li nekeʼxkubʼsi ribʼ li nekeʼraj kʼanjelak chiru. Joʼkan ajwiʼ, li kixye chaq naxkʼutbʼesi naq wank tzʼaqal xnawom chirix li Raatin li Yos, xbʼaan naq nayeemank naq kiroksi numenaq junmay sut ebʼ li aatin li kitzʼiibʼamank chaq saʼ Hebreo.
16 Chʼolchʼo naq li xMaria kʼaynaq chaq xkʼoxlankil rix li Raatin li Yos. Abʼanan, inkʼaʼ kixye li naxkʼoxla, kixkubʼsi bʼan xwankil ut kixkanabʼ naq li Raatin li Yos t-aatinaq chirix. Li kʼuulaʼal li yook chi kʼiik saʼ xsaʼ, moqon tixkʼutbʼesi raj ajwiʼ li naʼlebʼ aʼin, xbʼaan naq kixye: «Li kʼaru ninkʼut laaʼin moko we ta, re bʼan li kitaqlank chaq we» (Juan 7:16, SBG). Naq naqatzolebʼ li poyanam, ma naqakʼutbʼesi ajwiʼ naq oxloqʼ chiqu li Raatin li Yos ut naqakʼe xwankil? Malaj naqaye li naqakʼoxla? Us naq tqakʼam qe rikʼin li chaabʼil eetalil li kixkanabʼ li xMaria.
Qasikʼaq li tertokil pek
(Lucas 1:62, SBG) Tojaʼ naq keʼxpatzʼ re li yuwaʼbʼej rikʼin eetalil chanru taaraj tixkʼabʼaʼin li kʼuulaʼal.
w08-S 15/3 perel 30 raqal 6
Li xqatzol saʼ li hu Lucas
1:62. Ma kikanaak ajwiʼ chi tzʼap xik laj Zacarias ut inkʼaʼ kiruuk chi aatinak? Inkʼaʼ, yal inkʼaʼ chik kiruuk chi aatinak. Usta wankebʼ li poyanam keʼxpatzʼ re laj Zacarias rikʼin eetalil chanru tixkʼabʼaʼi li kʼuulaʼal, aʼin moko naraj ta xyeebʼal naq kikanaak chi tzʼap xik. Maare kirabʼi li kixye li rixaqil chirix li xkʼabʼaʼ li kʼuulaʼal. Maare ebʼ li poyanam, rikʼin li ruqʼ malaj li xnaqʼ ruhebʼ, keʼxpatzʼ re laj Zacarias ma us li kʼabʼaʼej aʼin. Joʼkan ajwiʼ, saʼ xkʼabʼaʼ naq kaʼajwiʼ kiʼok wiʼ chik chi aatinak, aʼin naxkʼut naq inkʼaʼ kikanaak chi tzʼap xik (Luc. 1:13, 18-20, 60-64).
(Lucas 1:76, SBG) Ut laaʼat, kʼuulaʼal, xpropeet li Nimajwal taakʼabʼaʼin, xbʼaan naq tatxik chi uubʼej chiru li Qaawaʼ [Jehobʼa, Traducción del Nuevo Mundo, TNM] chi xkawresinkil li xbʼe,
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Lu 1:76
Qaawaʼ [Jehobʼa, TNM]: Saʼebʼ li aatin li kiyeemank chaq saʼ xraqik li raqal, laj Zacarias kixye rikʼin wiibʼ oxibʼ li aatin li natawmank saʼ Isaias 40:3 ut Malaquias 3:1. Saʼebʼ li raqal aʼin natawmank li xkʼabʼaʼ li Yos saʼ Hebreo joʼ kikʼemank chaq saʼ xtiklajik, rikʼin kaahibʼ li tzʼiibʼ saʼ Hebreo (chi jalbʼil ru YHWH). Joʼkan naq, xqakanabʼ li xkʼabʼaʼ li Yos saʼebʼ li xraqal li Santil Hu usta wiibʼ oxibʼ li hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ Griego nekeʼroksi Kýrios (Qaawaʼ) (chaawil Lu 1:6, 16, 17; 3:4 ut li Apéndice 1D). Joʼkan ajwiʼ, us xnawbʼal naq, saʼ li raqal aʼin ut saʼ jalan chik li raqal re li tasal 1 re Lucas bʼarwiʼ naʼoksimank li aatin Kýrios, moko natawmank ta junaq li aatin re naq t-oksimanq kýrios joʼ jun kʼabʼaʼej, joʼ nekeʼxtzʼiibʼa chaq saʼ Griego. Joʼkan ajwiʼ, wankebʼ li Santil Hu nekeʼxkʼe Jehová, Yahveh, Yahweh, Yavé, יהוה (YHWH, malaj, li Tetragramaton), QAAWAʼ ut ADONAI saʼebʼ li raqal li Santil Hu, saʼ li kokʼ tzʼiibʼ li wank saʼ xraqik li perel malaj li kokʼ tzʼiibʼ li wank chixkʼatq li raqal re xkʼutbʼal naq naʼaatinak chirix li Yos. Naabʼal li tasal hu nekeʼxkʼulubʼa ajwiʼ aʼin (chaawil Rbi8, Apéndice 1D).
tatxik chi uubʼej chiru li Qaawaʼ [Jehobʼa, TNM]: Laj Juan laj Kubʼsihomhaʼ txik «chi uubʼej chiru li Qaawaʼ» Jehobʼa, xbʼaan naq tkʼamoq bʼe chiru li Jesus, li twanq choʼq ruuchil li Xyuwaʼ ut tchalq saʼ xkʼabʼaʼ aʼan (Jn 5:43; 8:29; chaawil li xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok chirix li kʼabʼaʼej Jehobʼa re li raqal aʼin).
18-24 RE JUNIO
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | LUCAS 2, 3
«At saaj, ma yookat xkawresinkil laaʼamiiwil rikʼin li Jehobʼa?»
(Lucas 2:41, 42, SBG) Rajlal chihabʼ li xnaʼ xyuwaʼ li Jesus nekeʼxik Jerusalén chi xninqʼehinkil li Paswa. 42 Naq li Jesus kixkooloni kabʼlaju chihabʼ, kohebʼ saʼ li ninqʼe joʼ kʼaynaqebʼ xbʼaanunkil.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Lu 2:41
li xnaʼ xyuwaʼ li Jesus nekeʼxik [...] joʼ kʼaynaqebʼ xbʼaanunkil: Usta moko tenebʼanbʼil ta saʼ li Chaqʼrabʼ naq ebʼ li ixq teʼxik Jerusalen saʼ li ninqʼe re li Paswa, li xMaria narochbʼeni laj Jose rajlal chihabʼ (Ex 23:17; 34:23). Re xbʼaanunkil aʼin nekeʼxbʼeni tana 300 kilometros (190 millas) re naq teʼxik ut teʼsutqʼiiq usta yook chi naabʼaloʼk li xjunkabʼal.
(Lucas 2:46, 47, SBG) Saʼ rox kutan koxeʼxtaw saʼ rochoch li Yos, kʼojkʼo saʼ xyihebʼ laj tzolonel, yo chi rabʼinkilebʼ ut chi patzʼok rehebʼ. 47 Sachsookebʼ xchʼool chixjunilebʼ li nekeʼabʼink re xbʼaan li xseebʼal xkʼaʼuxl ut li xsumehom.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Lu 2:46, 47
yo [...] chi patzʼok rehebʼ: Naq naqil chanru keʼkanaak li keʼabʼink re, naqanaw naq ebʼ li patzʼom li kixbʼaanu li Jesus moko aʼan ta raj li tixbʼaanu junaq li chʼinaʼal yal re xnawbʼal junaq li naʼlebʼ (Lu 2:47). Li aatin saʼ Griego li najalmank ru choʼq «patzʼok» naru naʼoksimank saʼ jalan chik li naʼlebʼ re xbʼaanunkil junaq li patzʼom ut xsumenkil rikʼin junaq chik li patzʼom, joʼ nabʼaanumank naq nekeʼraqok aatin (Mt 27:11; Mr 14:60, 61; 15:2, 4; Hch 5:27). Joʼ nekeʼxye ebʼ li keʼtzʼiibʼak chaq chirix aʼin, naq ak xraqeʼk li ninqʼe wankebʼ li nekeʼkʼutuk chirix li Yos li nawbʼilebʼ chaq ru, nekeʼkanaak chi kʼutuk saʼ jun rehebʼ li xnimal ru naʼajej li wank saʼ li rochoch li Yos. Ebʼ li poyanam naru nekeʼchunlaak chi roqebʼ laj kʼutunel re rabʼinkilebʼ ut xbʼaanunkil ebʼ li patzʼom.
Sachsookebʼ xchʼool: Joʼ chanru wank li aatin saʼ Griego li najalmank ru arin choʼq «sachso xchʼool» naxkʼut naq joʼkan nakanaak li poyanam ut moko jun sut ajwiʼ naxkʼul.
(Lucas 2:51, 52, SBG) Tojaʼ naq kisutqʼiik wiʼ chik Nazaret rochbʼeenebʼ, ut napaabʼank chiruhebʼ. Li xnaʼ naxkʼuula chi us saʼ xchʼool chixjunil aʼin. 52 Ut li Jesus yo chi kʼiik rikʼin xnaʼlebʼ ut rikʼin xteram, saʼ chaabʼilal chiru Yos ut chiruhebʼ li winq.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Lu 2:51, 52
napaabʼank chiruhebʼ: Joʼkan ajwiʼ «yook chi xpaabʼankilebʼ» malaj «yook chi abʼink chiruhebʼ». Li aatin aʼin saʼ Griego naxkʼut naq, ak kixkanabʼebʼ chi sachso xchʼool ebʼ li nekeʼkʼutuk saʼ li rochoch li Yos rikʼin li xnawom chirix li Santil Hu, li Jesus kisutqʼiik saʼ rochoch ut inkʼaʼ kixkanabʼ xpaabʼankil li xnaʼ xyuwaʼ. Li Jesus kiʼabʼink chaq ut aʼin jwal wank xwankil chiru li tixbʼaanu junaq chik li chʼinaʼal xbʼaan naq aʼan tento tixyuʼami chi tzʼaqal re ru li Xchaqʼrabʼ laj Moises (Ex 20:12; Gal 4:4).
Qasikʼaq li tertokil pek
(Lucas 2:14, SBG) “Nim li xloqʼal li Yos taqeʼq ut wank tuqtuukil usilal saʼ ruuchichʼochʼ rikʼinebʼ li raarookebʼ xbʼaan li Qaawaʼ”.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Lu 2:14
ut wank tuqtuukil usilal saʼ ruuchichʼochʼ rikʼinebʼ li raarookebʼ: Wankebʼ li najteril hu nekeʼroksi ebʼ li aatin li naru najalmank ru choʼq «ut tuqtuukilal saʼ ruuchichʼochʼ, usilal choʼq rehebʼ li winq», ut joʼkan kijalmank ru saʼ wiibʼ oxibʼ rehebʼ li Santil Hu. Abʼan wankebʼ li najteril hu nekeʼroksi ajwiʼ joʼ natawmank saʼ li Traducción del Nuevo Mundo. Li esil li kixkʼe li anjel moko naraj ta xyeebʼal naq li Yos narosobʼtesihebʼ chixjunil li poyanam maakʼaʼ naxye chanru xnaʼlebʼebʼ ut xbʼaanuhomebʼ. Naraj bʼan xyeebʼal naq li Yos narosobʼtesihebʼ li nekeʼxkʼutbʼesi naq kaw tzʼaqal xpaabʼalebʼ ut nekeʼwank choʼq xtzolom li Ralal (chaawil li xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok chirix li aatin li raarookebʼ re li raqal aʼin).
li raarookebʼ: Saʼ li esil li kixkʼe li anjel, li ani naxkʼutbʼesi li rahok malaj li usilal aʼan li Yos, maawaʼ ebʼ li poyanam. Li aatin saʼ Griego eudokía naru ajwiʼ xjalbʼal ru choʼq «usilal», «sahobʼresink chʼoolej» ut «kʼulubʼank». Li aatin eudokéo naʼoksimank saʼ Mateo 3:17, Marcos 1:11 ut Lucas 3:22, bʼarwiʼ nayeemank naq li Yos kiraatina li Ralal naq ak kixsubʼ ribʼ saʼ haʼ. Aʼin naraj xyeebʼal naq «naxkʼulubʼa», «nawulak chiru», «us chiru» malaj «nasahoʼk saʼ xchʼool rikʼin». Rikʼin chixjunil aʼin, li aatin «li raarookebʼ» (anthrópois eudokías) yook chi aatinak chirixebʼ li nekeʼkʼulubʼaak xbʼaan li Yos malaj nekeʼxtaw li rusilal. Naru ajwiʼ najalmank ru joʼ «li naxkʼulubʼahebʼ li Yos» malaj «ebʼ li raarokebʼ xbʼaan li Yos». Joʼkan naq li kixye li anjel moko naraj ta xyeebʼal naq li Yos narusilahebʼ chixjunil li poyanam. Kaʼajwiʼ naxkʼe aʼin rehebʼ li nekeʼxkʼutbʼesi naq kaw tzʼaqal xpaabʼalebʼ ut nekeʼwank choʼq xtzolom li Ralal. Usta yaal naq li aatin eudokía saʼ Griego saʼ wiibʼ oxibʼ li raqal naru naʼaatinak chirix li rusilalebʼ li poyanam (Ro 10:1; Flp 1:15), abʼan, rajlal, naʼoksimank re xyeebʼal li rusilal li Yos, li nawulak chiru, malaj joʼ chanru naraj naq tbʼaanumanq li naxkʼulubʼa (Mt 11:26; Lu 10:21; Ef 1:5, 9; Flp 2:13; 2Te 1:11). Saʼ li Septuaginta, li aatin aʼin naʼoksimank re aatinak chirix li rusilal li Yos (Salmo 51:18 [50:20, LXX]).
(Lucas 3:23, SBG) Ak wank lajeebʼ xkaʼkʼaal chihabʼ re li Jesus naq kixtikibʼ li xkʼanjel. Saʼ xchʼoolebʼ li tenamit naq aʼan ralal laj José. Laj José aʼan ralal laj Elí,
wp16.3-S perel 9 raqal 1-3
Ma nakaanaw?
Ani chaq li xyuwaʼ laj Jose?
Laj Jose, aj peechʼ re Nazaret, aʼan xkʼirisink chaq re li Jesus. Ani chaq xyuwaʼ laj Jose? Li xxeʼtoonil xyuwaʼ li Jesus li natawmank saʼ li hu Mateo naʼaatinak chirix laj Jacob, abʼan li natawmank saʼ Lucas naxye naq aʼan «ralal laj Elí». Kʼaʼut naʼoksimank wiibʼ li kʼabʼaʼej? (Lucas 3:23, SBG; Mateo 1:16, SBG).
Laj Mateo kixtzʼiibʼa: «Laj Jakob aʼan xyuwaʼ laj José». Li aatin Griego li kiroksi naraj xyeebʼal naq laj Jacob aʼan tzʼaqal li xyuwaʼ laj Jose. Laj Mateo kixtzʼiibʼa bʼar chalenaq chaq li xjunkabʼal laj Jose. Aʼin naxkʼutbʼesi naq laj Jose aʼan jun rehebʼ li wank xkʼulubʼ chi rechaninkil li xkʼojaribʼaal laj David, ut aʼin kixnumsi re li Jesus, li kixkʼirisi joʼ ralal.
Abʼan laj Lucas kixtzʼiibʼa: «Laj José aʼan ralal laj Elí». Li aatin naru natawmank ru joʼ «xkabʼ ralal» malaj «xhiʼ». Saʼ Lucas 3:27, SBG, natawmank jun chik li eetalil joʼ aʼin. Aran nayeemank naq laj Sealtiel aʼan chaq «ralal laj Nerí», abʼan li xyaalalil naq ralal chaq laj Jeconias (1 Cronicas 3:17; Mateo 1:12). Chanchan naq, laj Sealtiel sumsu chaq rikʼin jun li rabʼin laj Neri li inkʼaʼ nanawmank li xkʼabʼaʼ, joʼkan naq laj Sealtiel aʼan chaq li xhiʼ. Joʼkan ajwiʼ, laj Jose aʼan «ralal» laj Heli xbʼaan naq sumsu chaq rikʼin li xMaria, li rabʼin. Joʼkan naq laj Lucas naʼaatinak chirix li xjunkabʼal li Jesus, li «yoʼlajenaq joʼ winq», rikʼin li xMaria (Romanos 1:3). Joʼkan bʼiʼ, li Santil Hu naʼaatinak chirix wiibʼ li junkabʼal bʼarwiʼ chalenaq chaq li Jesus, rikʼin aʼin naru naqatzol naabʼal li naʼlebʼ.
25 RE JUNIO TOJ 1 RE JULIO
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | LUCAS 4, 5
«Qatzʼeqtaanaq li aaleek joʼ kixbʼaanu li Jesus»
(Lucas 4:1-4, SBG) Li Jesus, nujenaq chi Santil Musiqʼej, kiʼelk chaq chire li nimaʼ Jordán ut kikʼameʼk xbʼaan li Musiqʼej saʼ li chaqichʼochʼ. 2 Aran chiru kaʼkʼaal kutan kiʼaaleek xbʼaan laj tza. Maakʼaʼ kixtzeka chiruhebʼ li kutan aʼan, ut saʼ xraqik kitzʼokaak. 3 Tojaʼ naq kiyeheʼk re xbʼaan laj tza: —Wi laaʼat Ralal li Yos, ye naq li pek aʼin chijaltesiiq choʼq wa. 4 Kichaqʼok li Jesus ut kixye re: —Tzʼiibʼanbʼil saʼ li Santil Hu naq moko kaʼaj ta wiʼ rikʼin wa yoʼyooq li winq.
w13-S 15/8 perel 25 raqal 8
Kʼoxla chanruhaq raj laanaʼlebʼ
8 Laj Tza kiroksi ajwiʼ li naʼlebʼ aʼin naq kixyal rix li Jesus saʼ li chaqichʼochʼ. Saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ kiwaʼak chiru 40 kutan ut 40 qʼoqyink, laj Tza kixyal raaleenkil rikʼin aʼin. Kixye re: «Wi laaʼat Ralal li Yos, ye naq li pek aʼin chijaltesiiq choʼq wa» (Luc. 4:1-3, SBG). Wank wiibʼ li naʼlebʼ li naru tixbʼaanu li Jesus: naru naxbʼaanu jun li sachbʼachʼoolej re naq t-elq li xtzʼokajik, malaj inkʼaʼ. Aʼan naxnaw naq inkʼaʼ raj troksi li xwankil re xbʼaanunkil li naraj. Usta yook chaq xtzʼokajik, jwal wank xwankil chiru li xwanjik chiru li Jehobʼa. Joʼkan naq kixye: «Tzʼiibʼanbʼil: “Moko kaʼaj ta wiʼ rikʼin wa yoʼyooq li winq rikʼin bʼan chixjunil li naʼelk saʼ xtzʼuumal re li Jehobʼa”» (Luc. 4:4, TNM, xyaalalil).
(Lucas 4:5-8, SBG) Chirix aʼan laj tza kixkʼam li Jesus taqeʼq ut kixkutbʼeke chiru chixjunilebʼ li xninqal ru tenamit li wank saʼ ruuchichʼochʼ; 6 ut kixye re: —Tinkʼe aawe chixjunil a wankilal ut a loqʼal aʼin, xbʼaan naq qʼaxtesinbʼil saʼ wuqʼ ut li ani twaj xkʼeebʼal wiʼ tinkʼe re. 7 Joʼkan utan, wi taahupubʼ aawibʼ chinloqʼoninkil, aawehaq chixjunil. 8 Kichaqʼok li Jesus ut kixye re: —Tzʼiibʼanbʼil saʼ li Santil Hu naq taaloqʼoni ru li Qaawaʼ laaYos ut kaʼajwiʼ chiru aʼan tatpaabʼanq.
w13-S 15/8 perel 25 raqal 10
Kʼoxla chanruhaq raj laanaʼlebʼ
10 Ut chanru kiroksi laj Tza «li ratawankil li naraj li xsaʼ uhej» re raaleenkil li Jesus? «Kixkutbʼeke chiru chixjunilebʼ li xninqal ru tenamit li wank saʼ ruuchichʼochʼ; ut kixye re: —Tinkʼe aawe chixjunil a wankilal ut a loqʼal aʼin» (Luc. 4:5, 6, SBG). Chʼolchʼo naq li Jesus moko kiril ta chi kutankil ebʼ li awabʼejilal aʼin. Laj Tza kixkʼut chiru saʼ jun li moy u, kixkʼoxla tana naq li Jesus ttʼaneʼq saʼ li aaleek wi tril li xloqʼal ebʼ li awabʼejilal aʼin. Joʼkan naq, kixye re: «Wi taahupubʼ aawibʼ chinloqʼoninkil, aawehaq chixjunil» (Luc. 4:7, SBG). Abʼanan, li Jesus maajunwa xʼalaak saʼ xchʼool xjalbʼal li xnaʼlebʼ joʼ kiraj chaq laj Tza. Joʼkan naq kixye: «Tzʼiibʼanbʼil saʼ li Santil Hu naq taaloqʼoni ru li Qaawaʼ laaYos ut kaʼajwiʼ chiru aʼan tatpaabʼanq» (Luc. 4:8, SBG).
(Lucas 4:9-12, SBG) Tojaʼ naq laj tza kixkʼam li Jesus Jerusalén, koxxaqabʼ saʼ ruʼuj li rochoch li Yos ut kixye re: —Wi laaʼat Ralal li Yos, kut aawibʼ taqʼa, 10 xbʼaan naq tzʼiibʼanbʼil saʼ li Santil Hu: «Tixtaqlahebʼ chaq li xʼánjel chawilbʼal». 11 Tzʼiibʼanbʼil ajwiʼ: «Tateʼxkʼam saʼ ruqʼebʼ re naq inkʼaʼ taatochʼ laawoq chiru pek». 12 Kichaqʼok li Jesus ut kixye re: —Tzʼiibʼanbʼil ajwiʼ: «Maayal rix li Qaawaʼ laaYos».
nwtsty ebʼ li jalam u ut ebʼ li bʼideo
Saʼ ruʼuj li rochoch li Yos
Maare laj Tza kixkʼam li Jesus «saʼ ruʼuj li rochoch li Yos» ut aran kixye re naq tixkut ribʼ taqʼa, abʼan inkʼaʼ nanawmank bʼar tzʼaqal. Saʼ xkʼabʼaʼ naq arin naʼoksimank li aatin «rochoch li Yos» naru nayeemank naq aʼan chixjunil li ochoch, li Jesus kiwank tana saʼ jun rehebʼ li xxuk li rochoch li Yos (1). Wi kixkut raj ribʼ saʼ jun rehebʼ li naʼaj aʼin, ut inkʼaʼ raj ttenqʼaaq xbʼaan li Jehobʼa, saʼ junpaat raj kikamk.
w13-S 15/8 perel 26 raqal 12
Kʼoxla chanruhaq raj laanaʼlebʼ
12 Li xʼEva moko us ta kixbʼaanu, abʼan li Jesus kixkanabʼ jun chaabʼil eetalil chirix li kubʼsink ibʼ! Laj Tza kiraj wiʼ chik xyalbʼal rix re naq tixbʼaanu junaq li naʼlebʼ re xkʼutbʼesinkil chiruhebʼ li junchʼol naq wank xwankil ut re xyalbʼal rix li Jehobʼa, abʼan li Jesus naxnaw naq rikʼin aʼin yook xqʼetqʼetinkil ribʼ. Joʼkan naq kixye chi chʼolchʼo ru: “Tzʼiibʼanbʼil ajwiʼ: «Maayal rix li Qaawaʼ laaYos»” (chaawil Lucas 4:9-12, SBG).
Qasikʼaq li tertokil pek
(Lucas 4:17, SBG) Kiqʼaxtesiik re li xhu li propeet Isaías. Kixhir ru ut kixtaw li raqal bʼarwiʼ tzʼiibʼanbʼil li aatin aʼin:
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Lu 4:17
li xhu li propeet Isaías: Li bʼotbʼilhu re laj Isaias li kitawmank saʼ li kamenaqil Palaw, 7,3 metros (24 pies) xnimal ut chisaʼ wank 17 perel re pergamino li naxchapi ribʼ ut wank 54 xtusulal ebʼ li aatin. Maare joʼkan ajwiʼ xnimal li bʼotbʼilhu li kiʼoksimank saʼ li chʼutlebʼaal kabʼl re Nazaret. Saʼ li xbʼeen siʼeent chihabʼ, ebʼ li xhuhil li Santil Hu moko jachinbʼil ta chaq chi tasal ut chi raqal, joʼkan naq li Jesus toj kixsikʼ li kiraj xyaabʼasinkil. Abʼan kixtaw li raqal bʼarwiʼ tzʼiibʼanbʼil li aatin, aʼin naxkʼut naq naxnaw chiʼus li naxye li Raatin li Yos.
(Lucas 4:25, SBG) Relik chi yaal ninye eere: naabʼalebʼ xmalkaʼan keʼwank Israel chiruhebʼ li kutan kiwank wiʼ laj Elías, naq kitzʼapmank li choxa chiru oxibʼ chihabʼ rikʼin waqibʼ po ut kichalk jun nimla weʼej saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ;
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Lu 4:25
chiru oxibʼ chihabʼ rikʼin waqibʼ po: Joʼ naxye saʼ 1 Reyes 18:1, SBG, saʼ li «rox chihabʼ» laj Elias kixkʼe resil naq twanq wiʼ chik li habʼ. Joʼkan naq wankebʼ nekeʼxye naq li raatin li Jesus inkʼaʼ naxchap ribʼ rikʼin li naxye saʼ Xbʼeen hu Reyes. Abʼanan, li kitzʼiibʼamank chaq saʼ li Santil Hu saʼ Hebreo inkʼaʼ naxkʼut naq kixkʼe wiʼ chik li habʼ naq maajiʼ nawulak li rox chihabʼ. Naq naxye saʼ li «rox chihabʼ», yook chi aatinak chirix li rox chihabʼ chalen naq laj Elias kixye re laj Acab naq inkʼaʼ chik tixkʼe li habʼ (1Re 17:1). Li esil aʼin maare kikʼemank saʼ xkutankil li saqʼehil, li naru nawank chiru waqibʼ po, abʼan saʼebʼ li kutan aʼin jwal najt wiʼ chik kiwank. Joʼkan ajwiʼ, aʼin inkʼaʼ kiraqeʼk naq laj Elias kiʼaatinak rikʼin laj Acab saʼ li «rox chihabʼ», xbʼeenwa kiwank jun li eetalil naq kiʼilmank li xaml saʼ li tzuul Carmelo (1Re 18:18-45). Joʼkan naq, li aatin li kixye li Jesus ut li kixye li xkabʼ riitzʼin, li naqataw saʼ Santiago 5:17, inkʼaʼ naxkʼut naq moko naxchap ta ribʼ rikʼin li naxye saʼ 1 Reyes 18:1.