‘Na Bangumba Nge Ta Timuna Kwivre’
Kimvuka mosi ya bantu ya arkeolozi vandaka kutimuna mabulu ya matadi na ntoto ya zelo na zelo ya Yudea mpi bantu ya kimvuka yina kumaka na dibulu mosi ya matadi yina vandaka na zulu ya kibaka ya matadi. Keti bo zwaka kima mosi ya mbalu, ziku bisadilu ya ntama to bamaniskri ya ntama bonso Rulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa? Bo yitukaka mutindu bo sengumunaka kimvwama mosi ya mbalu mingi, yina bo bingaka Nahal Mishmar.
KIMVWAMA yina vandaka ya kubumbana na kati ya kamwa nzila ya ditadi ya kukangisa na dibuki yina bo monaka na Marsi 1961, yo vandaka ti bima kuluta 400, mingi na kati na yo salamaka na kwivre. Na kati na yo vandaka ti bampu ya mutindu na mutindu, banti ya kimfumu, bisadilu, mitaku mpi binwaninu ya nkaka. Batangi ya Biblia monaka diambu mosi ya kitoko na kuwakana ti Kuyantika 4:22 yina ke tubila Tubale-kaini bonso muntu yina vandaka ‘kusala bisadilu ya kwivre mpi ya bibende ya mitindu yonso.’
Bantu ke yulaka bangiufula mingi na kutadila kisina ya kimvwama yai. Kansi, mambu yina bo sengumuna ke monisa nde kusosa kwivre, kulamba yo sambu yo kuma pete mpi kuyidika yo, zabanaka banda ntama na babwala yina Biblia ke tubilaka.
BISIKA YINA BO VANDAKA KUSALA KWIVRE NA NTOTO YA LUSILU
Ntangu bantu ya Izraele vandaka pene-pene ya kukota na Ntoto ya Lusilu, Moize zabisaka bo nde: ‘Nge ta timuna kwivre na bangumba na yo.’ (Kulonga 8:7-9) Bantu ya arkeolozi sengumunaka bisika mingi yina bo vandaka kusosa mpi kuzwa matadi ya ntalu na Izraele ti na Yordani mpi bisika bo vandaka kulamba yo sambu yo kuma pete, mu mbandu Feinan, Timna mpi Khirbat en-Nahas. Bisika yina ke monisa nki?
Feinan ti Timna kele ti mabulu mingi ya nkufi kisika bantu yina ke sosaka matadi ya ntalu timunaka kwivre na nsungi ya bamvula kiteso ya 2 000. Ata bubu yai, bantu lenda zwa bitini ya fioti-fioti ya matadi yina ya ntalu ya kupanza-panzana ndambu na ndambu. Bantu yina vandaka kusosa matadi ya ntalu na ntangu ya ntama salaka bibansa sambu na kutimuna na kati ya ditadi ti bisadilu ya matadi sambu na kusosa kwivre. Ntangu bo vandaka kumona ve kwivre, bo vandaka kutimuna dibulu ya nda ti bisadilu ya bibende sambu na kukumisa dibulu nene, nda mpi kutula banzila ya nene ti ya fioti. Na mukanda ya Yobi, beto ke mona mutindu bantu vandaka kusosa matadi ya ntalu. (Yobi 28:2-11) Yo vandaka kisalu ya ngolo. Ya kieleka, yantika na mvu-nkama ya tatu tii ya tanu na T.B., bamfumu ya Roma vandaka kuzengila bangondi mpi bantu ya boloko ndola ya kusala bisalu ya ngolo ya kusosa kwivre na Feinan.
Na Khirbat en-Nahas (ke tendula “Bisika ya Ntama Yina Bo Vandaka Kusosa Kwivre”), kele ti bita ya matadi ya ke monisa nde bisalu ya kulamba kwivre vandaka kusalama kuna. Bantu ya mayele ke ndimaka nde bo vandaka kunata matadi ya ntalu kuna pene-pene ya bisika ya bo ke sosaka matadi ya ntalu, mu mbandu na Feinan mpi na Timna. Sambu na kukabula kwivre ti matadi ya ntalu, bo vandaka kusadila canne à souffler sambu tiya ya makala kupela ngolo na kiteso ya 1 200°C bangunga nana tii na kumi. Mbala mingi bo vandaka kubaka bakilo 5 ya matadi ya ntalu sambu na kubasisa kilo mosi ya kwivre, yina bo lendaka kusadila bima mingi.
MUTINDU BO VANDAKA KUSADILA KWIVRE NA IZRAELE YA NTAMA
Na Ngumba ya Sinai, Yehowa Nzambi pesaka ntuma ya siki-siki nde, bo sadila kibende ya ntalu yina ke sema sambu na kutunga nzo-tenta mpi na nima tempelo ya Yeruzalemi na kulanda mbandu ya mutindu mosi. (Kubasika, kapu 27) Yo lenda vanda nde bantu ya Izraele zabaka kusadila bibende na ntwala ya kukota na Ezipte, to ziku bo zabaka yo ntangu bo vandaka kuna. Ntangu bo basikaka na Ezipte, bo vandaka ti makuki ya kusala ngombe ya wolo. Bo vandaka mpi ti makuki ya kusala bisadilu mingi ya kwivre ya nzo-tenta—mu mbandu dilonga ya nene, banzungu, malonga, bapawu, mpi bansomo.—Kubasika 32:4.
Na nima, na nzietelo na ntoto ya zelo na zelo ziku na nziunga ya Punoni (bonso na Feinan bubu yai), kisika yina kwivre kele mingi, bantu bokutaka sambu na mana mpi masa. Yehowa tindilaka bo banioka ya ndikila sambu na kupesa bo ndola mpi bantu mingi fwaka. Ntangu bantu ya Izraele balulaka ntima, Moize bondilaka sambu na bo, mpi Yehowa pesaka yandi ntuma ya kusala nioka mosi ya kwivre mpi kutula yo na zulu ya nti. Biblia ke tuba nde: ‘Ntangu nioka vandaka kutatika muntu mpi kana yandi tala nioka ya kwivre, yandi vandaka kuguluka.’—Kutanga 21:4-10; 33:43.
KWIVRE YA NTOTILA SALOMO
Bo salaka bitini mingi ya tempelo ya Yeruzalemi ti kwivre
Ntotila Salomo sadilaka kwivre mingi sambu na kusala bisalu ya tempelo ya Yeruzalemi. Tata na yandi Davidi, zwaka kwivre mingi ntangu yandi nungaka bantu ya Siria na bitumba. (1 Bansangu 18:6-8) Bo lambaka kwivre na tiya sambu bo sala “nzadi-mungwa,” disongidila, dilonga ya nene yina banganga-Nzambi vandaka kuyobidila, nene na yo vandaka balitre 66 000 mpi ziku kilo na yo vandaka batone 30. (1 Bantotila 7:23-26, 44-46, NW) Ebuna, na munoko ya tempelo vandaka ti makunzi zole ya nene ya kwivre yina bo telemisaka. Nda na yo vandaka bametre 8 mpi ntela ya bampu na bansongi ya makunzi vandaka kiteso ya bametre zole (2,2 m). Makunzi vandaka ti dibulu na kati, nene na yo vandaka basantimetre 7 ti ndambu (7,5 cm); mpi nziunga na yo metre mosi ti ndambu. (1,7m) (1 Bantotila 7:15, 16; 2 Bansangu 4:17) Kiteso ya kwivre yina bo sadilaka sambu na kusala bima yai ke yitukisa.
Bantu ya ntangu ya ntama vandaka kusadila mpi kwivre na luzingu na bo ya konso kilumbu. Mu mbandu: minduki, miniololo, bisadilu ya miziki, mpi bakielo. (1 Samuele 17:5, 6; 2 Bantotila 25:7; 1 Bansangu 15:17; Nkunga 107:16) Yezu tubilaka mbongo ya bo salaka ti bibende ya “kwivre,” mpi ntumwa Polo tubilaka “Alesandre, yina ke salaka bima ya kwivre.”—Matayo 10:9; 2 Timoteo 4:14.
Bantu ya arkeolozi mpi ya istware ke yulaka bangiufula mingi sambu na bisika yina kwivre vandaka mingi na ntangu ya ntama mpi diswekamu ya kimvwama ya Nahal Mishmar. Ata mpidina, banzikisa yina kele na Biblia ke ndimisa nde nsi yina Nzambi pesaka bantu ya Izraele vandaka ya kieleka ‘insi mosi ya mbote yina bo ta timuna kwivre na bangumba na yo.’—Kulonga 8:7-9.8:7-9.