Beto Zitisa Dibanza ya Masonuku na Yina Metala Kuzika Mvumbi​—⁠Kitini 2

Bilele ya Mafwa

1. (a) Bilele ya mafwa kele inki? (b) Inki keswaswanisaka yo ti bilele ya beto kelwataka na baokazio yankaka?

¹ Mbala mingi bo kevingilaka nde bantu ya dibuta mpi banduku ya muntu yina mefwa kulwata bilele ya mafwa. Yo kele mfunu na kubakisa nde lele ya mafwa ya beto ketubila awa kele ve lele to bilele yina beto lenda lwata na baokazio mingi yankaka, kansi yina beto lenda sadila mpi na ntangu ya kuzika mvumbi. Bantu kelwataka bilele ya mafwa kaka kana muntu mefwa. Mu mbandu, na konso ndinga ya Ghana, bilele ya mafwa kevandaka ti zina na yo ya sikisiki yina keswaswanisaka yo ti bilele yonso yankaka.

2. (a) Saki ya bo metubila awa kele inki, mpi nki mutindu bo vandaka kusadila yo na ntangu ya ntama? (b) Bo vandaka ve kuwakanisa saki ata fyoti ti nki?

² Bantu yankaka keyindulaka nde basaki yina bo vandaka kulwata na ntangu ya ntama kele mutindu mosi ti bilele ya mafwa yina bo kelwataka na bisika mingi ya Afrika bubu yai. Ata yo kele kyeleka nde bantangu yankaka bantu yina vandaka na mafwa vandaka kulwata mpenza basaki, bo vandaka kulwata yo mpi sambu na bikuma mingi kansi na mafwa mpamba ve. Bo vandaka kusala basaki na mika ya nkombo mpi bo vandaka kusadila yo mingimingi sambu na kusala basaki, bonso yina bo vandaka kutudila bankeni. Na ntangu ya ntama, bangungudi vandaka kulwata bilele ya basaki sambu yo vandaka ngolo mpi ntalu mingi ve. Bo vandaka kulwata mpi basaki sambu na kumonisa kubalula ntima. (1 Bant. 21:27; Yon. 3:​6-8) Daniele kulwataka saki na ntwala ya kusamba Yehowa na masonga yonso. (Dan. 9:⁠3) Bantangu yankaka, baprofete ya Baebreo vandaka kulwata basaki sambu na bansangu ya lukebisu yina yo vandaka kulomba nde bo zabisa. (Yez. 20:⁠2) Bo vandaka kusadila basaki sambu na bikuma mingi, kansi bansadi ya Nzambi vandaka kuwakanisa yo ve ata fyoti ti balukwikilu ya bibangabanga ya metala bafwa. Keti beto lenda tuba mutindu mosi bubu yai sambu na bilele ya mafwa?

3. (a) Mbala mingi na bwala na beno, bo kelwataka bilele ya mafwa ya nki mikubu? (b) Inki kele kisina ya bilele ya mafwa? (c) Inki ntendula bo kepesaka mbala mingi na bilele ya mafwa: Ya ndombe? Ya mpembe? To ya mukubu yankaka?

³ Bantu kelwataka bilele ya mafwa sambu na kumonisa na bankaka nde bo kele na mawa. Na konso kinkulu mpi kisika, mikubu mpi bifwanisu ya bilele ya mafwa kevandaka ti ntendula ya sikisiki ya mesimbama na balukwikilu ya mabundu ya meyantikaka ntama, mpi mingi kele ti kuwakana na nkadilu ya bafwa mpi bangwisana yina muntu ya mefwa kele na yo ti bantu ya ke na luzingu. Mu mbandu, na bisika yankaka, bantu ya dibuta kelwataka lele ya mafwa ya sikisiki. Bo keyindulaka nde bo fwete sala mutindu yina sambu na kutanina dibuta na kigonsa yina bo lenda kutana ti yo sambu na kimpangi na bo ti muntu ya mefwa. Bankaka kelwataka lele ya mafwa ya ndombe. Na binkulu mingi, bo keyindulaka nde yo ketaninaka bo na bampeve ya mbi mpi nde yo kele mfunu sambu muntu yina mefwa kukutana ti ba-nkaka na insi ya bampeve. Bilele ya mafwa ya mpembe kele mpi ti ntendula ya kifwani. Sambu na bantu mingi, yo ketendulaka kununga lufwa mpi mpusa ya bo kevandaka na yo nde mpeve ya muntu yina mefwa kukwenda na ngemba na nsi yankaka. Na bikanda yankaka, bantu kelwataka kitende ya mpembe ya lele ya muntu yina mefwa na ntu sambu na kumonisa nde bo ve bantu kufwaka yandi. Dyaka, bo kekululaka nsuki sambu na kumonisa nde bo ke na mafwa mpi bankento yina kele ti bangwisana ya ngolo ti muntu yina mefwa fwete dila ntulu pwelele mpi makulu ngulu. Bankaka kelwataka bilele ya mvindu na dibaku yai.

4. (a) Bo kelwataka bilele ya mafwa bantangu ikwa na bwala na beno? (b) Sambu na nki bantu yankaka kesoba-sobaka bilele mbala mingi na ntangu ya kuzika mvumbi mpi kelwataka bilele ya mikubu ya kuswaswana?

⁴ Bo kelwataka bilele ya mafwa kilumbu mosi, mwa bilumbu, bangonda mingi, ata mpi mvula ya mvimba to bamvula mingi na nima ya kuzika mvumbi, na kutadila kimpangi na bo ti muntu ya mefwa. Na babwala yankaka, na ntangu ya kuzika mvumbi, bankaka kesoba-sobaka bilele, ebuna bo kelwataka bilele ya mafwa ya mikubu ya kuswaswana. Bo kesalaka yo sambu na kumonisa mutindu bangwisana na bo ti muntu yina mefwa kesoba. Mu mbandu, mufwidi lenda lwata lele ya mukubu mosi buna sambu na kuditanina na mpeve ya bakala na yandi yina mefwa. Mutindu ntangu keluta mpi yandi kekatuka na kigonsa, yandi kekatulaka lele mosi, kaka sambu na kulwata lele yankaka. Yandi kelandaka na kusala mutindu yina tii kuna yandi takuma na lutaninu na konso kigonsa yina yandi lenda kutana ti yo na lufwa ya bakala na yandi. Nsukansuka, yandi lenda katula lele yina, sambu na kuzenga bangwisana yonso ti bakala na yandi yina mefwa.

5. (a) Na yina metala kusadila bidimbu ya bilele ya mafwa, nki mutindu beto lenda sadila munsiku yina kele na Yezaya 52:11? (b) Sambu na nki bantu yankaka yina kesambilaka ve Yehowa lenda wa mpasi na ntima kana muntu melwata ve lele ya mafwa?

⁵ Mbala yankaka, bo kesalaka bilele ya mafwa ti bifwanisu mpi bangogo yina kevandaka ti ntendula mosi ya sipesiali, mu mbandu “kwenda mbote.” Bo ketulaka yo na bilele bonso batriko. Sambu mingi na kati ya bidimbu yai kesyamisaka lukwikilu na bampeve ya bambuta, mpi na bangwisana na bo ti bantu ya ke na luzingu, beto fwete buya yo. (Yez. 52:11) Mbala mingi bambuta ya kikanda bantu keponaka lele yina bo fwete lwata mpi bantangu yankaka kifwanisu yina bo tatula na bilele yango. Na nima, yo kelombaka nde bantu yonso ya dibuta kulwata lele yina. Bilele ya mafwa kevandaka mfunu mpenza sambu na bantu yina kele ve Bambangi na mpila nde kukonda kulwata yo kemonisaka kuvweza muntu ya mefwa mpi kukonda luzitu na dibuta na yandi. Inki bupusi malongi yai fwete vanda na yo na mutindu beto ketadilaka bilele ya mafwa? Kele ti minsiku tatu ya mfunu ya beto fwete tadila.

6. (a) Tanga 1 Tesalonika 4:13. Inki mutindu munsiku yai fwete vanda ti bupusi na mutindu beto ketadilaka kulwata bilele ya mafwa? (b) Tanga 2 Korinto 6:⁠3. Inki bangyufula beto fwete kudiyula na yina metala kulwata lele ya mafwa?

⁶ Beto Tadila Minsiku: Ya ntete, bansadi ya Yehowa kedilaka ve mpi kemonisaka ve mawa na mutindu ya kuluta ndilu, mutindu yo kesalamaka bantangu yankaka na bantu yina “ke tulaka ntima na Nzambi ve.” (1 Tes. 4:13) Ya zole, beto fwete zola ve kusala konso kima yina lenda pesa bankaka “mpasi.” (2 Kor. 6:⁠3) Na yina metala munsiku yai, beto lenda kudiyula nde: ‘Keti kulwata bilele ya mafwa lenda monisa na bankaka nde mono mendimaka balukwikilu mpi binkulu yina kewakana ve ti Masonuku? Keti bantu yina mezaba mambu yina Bambangi ya Yehowa kekwikilaka mpi kelongaka na yina metala lufwa lenda bula dibaku? Keti kulwata lele ya mafwa lenda yangisa kansansa ya bampangi-Bakristu, kaka ya Congo mpamba ve kansi mpi ya bansi ya nzyunga? Keti yo lenda lembisa bampangi na beto yina mebuyaka kulwata yo mpi yina bo menyokulaka bo sambu na desizio na bo?​—⁠Tala Nzozulu ya Nkengi ya Augusti 1, 1998, balutiti 20-21.

7. (a) Tanga Bingana 27:11 mpi Kolosai 1:​9, 10. Inki minsiku ya mfunu beto kekuta na baverse yai, mpi nki mutindu yo ketadila bilele ya mafwa? (b) Na kutadila 1 Korinto 10:​21, 22, keti kulwata bilele ya mafwa lenda vanda na bupusi na bangwisana na beto ti Yehowa? Sambu na nki?

⁷ Kansi, na minsiku yonso ya beto metadila, ata munsiku mosi ve meluta yai na mfunu: Beto lenda sala ve ata fyoti konso kima yina tavweza Yehowa. (Bing. 27:11; Kol. 1:​9, 10) Kana beto bakisa ntendula ya mudindu ya bilele ya mafwa mpi kuwakana yina kele na kati na yo ti dilongi yina kelongaka nde bafwa kelandaka na kuzaba mambu, beto fwete tadila mbote-mbote mutindu kulanda kinkulu yai lenda vanda na bupusi na bangwisana na beto ti Yehowa. Beto “lenda dia ve na mesa ya Mfumu [to “Yehowa,” NW] ebuna na nima beno kwisa kudia diaka na mesa ya bampeve ya mbi.”​—⁠1 Kor. 10:​21, 22.

8. Ata beto zabaka ntete ve kuwakana yina kele na kati ya bilele ya mafwa mpi bampeve, inki kesadisa beto ntangu yai na kubakisa kikuma yina Bakristu ya kyeleka fwete lwata ve bilele ya mutindu yai? (Tadila dyaka minsiku tatu ya mfunu yina kele na paragrafe 6 ti 7.)

⁸ Ya kyeleka, bantu yankaka kezabaka ve ntendula ya lele yai ya sipesiali. Ata mpidina, bo kekukaka ve kutendula sambu na nki bo keyindulaka mpenza nde bo fwete lwata yo kaka na ntangu ya mafwa. Ata bantu mingi kelwataka yo kukonda kubakisa mbote-mbote ntendula na yo, yo kele ve kikuma ya fwete pusa beto na kusala mutindu mosi. Kuyindulula minsiku yai na kisambu fwete sadisa beto na kubakisa bikuma ya fwete pusa beto na kubuya kulanda kinkulu ya kulwata lele yai ya sipesiali sambu na kumonisa na bantu nde beto kele na mawa.

9. Na kisika ya kulwata bilele ya mafwa, bilele ya nki mutindu Bakristu ya kyeleka lenda lwata kukonda kupesa bankaka mpasi kukonda mfunu?

⁹ Bilele ya Mafwa ya Luzitu: Bilele ya nki mutindu beto lenda lwata na ntangu ya kuzika mvumbi? Na bamvula ya meluta, mikanda ya kimvuka ya mpika ya kwikama mpi ya mayele metubilaka dyambu yai.a Bo mesyamisaka beto na kumonisa bukatikati na kuponaka bilele yina kele ya kukonda mindondo mpi ya mbote. Bilele ya mutindu yai lenda vanda ti mukubu ya kengala mingi ve ya lenda wakana ti mawa ya kevandaka na “kisika ya mafwa.” (Lo. 7:⁠2) Kansi, beto fwete mona ve nde beto fwete lwata kaka “iniforme” yina bo meyidika sambu na bantu ya dibuta mpi banduku na bo ya ngolo. Ata beto pona na kulwata konso lele yina, nzayilu na beto ya pwelele ya nkadilu ya bafwa tasadisa beto na kumonisa luzitu na mafwa ya muntu mosi kukonda kulwata bilele yina bantu yonso kelwataka na mafwa.

Kuyidika Mutindu ya Kuzika Mvumbi

10. Inki mutindu minsiku yina kele na Efezo 5:​7-11 mpi 1 Korinto 10:32 fwete twadisa beto ntangu beto kebaka bangidika ya kuzika mvumbi?

¹⁰ Kuzika mvumbi ya Bakristu fwete sadisa na kukabwana ti mvumbi na mutindu ya luzitu mpi na kuwakana ti bansiku yonso ya Leta mpi ya bunkete. Sambu mambu kusalama na mutindu yina tapesa kikesa ya kyeleka ya mekatuka na Masonuku mpi ya kemonisa pwelele kyeleka ya metala nkadilu ya bafwa, beto fwete ndima ve ata kinkulu mosi ya kewakana ve ti Masonuku. (Ef. 5:​7-11) Mambu ya kesalama na ntangu ya kuzika mvumbi fwete yangisa ve kansansa ya bampangi Bakristu. (1 Kor. 10:32) Inki mutindu beto lenda sadila minsiku yai ya Biblia ntangu beto keyidika mutindu ya kuzika Mukristu mosi?

11. (a) Kana bo kezola kusonika bangogo na papie to na kamukanda na ntangu ya kuzika mvumbi, beto fwete pesa ve bantu yina kele ve Bambangi nzila ya kusala inki? (b) Inki bangogo Bakristu ya kyeleka fwete sadila ve, mpi sambu na nki?

¹¹ Kupesa Mvumbi Lukumu: Bantu yankaka lenda pona kusonika na papie to na kamukanda bangogo ya kemonisa kisalu ya kwikama ya mpangi yina mefwa. Beto fwete tula dikebi ya ngolo na mambu yina bo tasonika na kati. Mu mbandu, bantu ya dibuta mpi banduku yina kele ve Bambangi lenda zola kukotisa bangogo ya kukumisa yina ketubila na mbala mosi muntu ya mefwa. Bo lenda sadila bangogo yina kepesa ngindu nde Nzambi mebinga muntu yango na zulu to nde yandi ke na kukwenda na kisika yankaka. Mbala mingi, bo kesadilaka bangogo bonso “pema na ngemba,” (to, R.I.P.) “lala mbote,” mpi “kwenda mbote.” Sambu na bantu mingi, yo lenda vanda mutindu ya nsuka ya kupesa mvumbi luzitu. Kansi, beto mezaba nde muntu ya mefwa kezabaka ve ata dyambu mosi ya bo mesonika sambu na yandi. Kuluta mfunu dyaka, Bakristu ya kyeleka fwete sadila ve bangogo yai sambu yo kevandaka na kuwakana ti dilongi ya ketubaka nde moyo kefwaka ve.​—⁠Yez. 52:⁠11.

12. (a) Masonuku kepesa nani nswa ya kubaka desizio ya ketadila mutindu bo tazika mvumbi, mpi nki mutindu yo keswaswana ti mambu yina bantu mingi kekwikilaka? (b) Na kutadila 2 Korinto 6:​14-17, sambu na nki yo tavanda ve mayele na kubikila bibuti, bantu ya dibuta, mpi bantu yankaka yina kele ve Bambangi nzila ya kubaka bangidika ya metala kuzika mvumbi?

¹² Nani Fwete Baka Desizio? Na bisika mingi, bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi kekwikilaka mpenza nde kikanda ya mvimba kele ti nswa ya kubaka desizio na yina metala mutindu mpi ntangu ya kuzika mvumbi. Kansi, na makwela ya Bukristu, bakala ti nkento bantu kele ti mukumba ya kubaka desizio na mambu ya mfunu ya metala luzingu na bo mpi ya bana na bo. Bibuti, bantu ya dibuta, mpi nkutu bampangi ya dibundu fwete zitisa nswa yina Masonuku kepesa bakala ti nkento. (Mat. 19:​5, 6) Yo fwete vanda mpenza mutindu yina na yina metala kuzika bampangi ya beto kezolaka yina mefwa. (Kuy. 23:19; 35:29) Sambu na “kuvukana ve ti bamimpani,” Mukristu fwete monisa pwelele nde bangidika yonso ya bo mebaka sambu na kuzika mvumbi tasalama na kuwakana ti minsiku ya Biblia. (2 Kor. 6:​14-17) Inki bangidika beto lenda baka sambu na kuzikisa nde mambu kesalama mutindu yai?

13. (a) Sambu na nki yo kele mfunu nde muntu kusonika na mukanda mambu yonso ya metala mutindu bo fwete zika yandi? (b) Mukanda ya nki mutindu kevandaka na valere mingi, mpi nki mambu fwete vanda na mukanda yango?

¹³ Monisa Desizio na Nge Pwelele: Kana muntu mesonika na ntwala bantuma ya ketadila mambu ya bo tasala sambu na kuzika yandi, yo tavanda pete mingi na kusolula ti bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi, sambu mbala mingi bo kezitisaka ndinga ya muntu yina mefwa. (Kuy. 50:⁠5) Mukanda yina bo metula maboko mpi bo mendimisa na meso ya bambangi kevandaka ti valere mingi. Nkutu, beno lenda kabula mukanda yai ti testama to mambu ya nsuka ya ketadila mutindu ya beno kezola nde bo kabula bima na beno. Bantu yina ketadilaka makwisa ti luswasukusu mpi mayele, mezaba nde bo kele ve na mfunu ya kuvingila tii kuna bo takuma minunu to tabela maladi mosi ya kemanaka ve sambu na kusonika mukanda yai. (Lo. 9:11) Mambu ya mfunu yina muntu fwete sonika ntangu yandi kele na luzingu mpi na mavimpi ya mbote kele: mutindu bo fwete zika yandi, ntangu mpi kisika yina yo fwete salama, mpi nani kaka kele ti mukumba ya kuyidika mpi kusala mambu yonso. Kupesa kopi mosi ya mukanda yai na nkuluntu mosi ya dibundu lenda vanda mfunu mpenza ata kana kopi ya kisina mevila. Mutindu yankaka ya kubikisa mambu yina nge kezola nde bo sala na nima ya lufwa kele ya kukotisa yo na bande kaseti mpi kupesa yo na muntu mosi ya nge ketudilaka ntima.

14. (a) Sambu na nki bankaka kesepelaka ve kusonika na ntwala mambu ya bo kezola nde bo sala kana bo mefwa? (b) Tanga Filipi 2:4 mpi Efezo 5:​28, 33. Inki mutindu minsiku yai fwete vanda na bupusi na mutindu na beto ya kutadila dyambu yai ya mfunu?

¹⁴ Bantu yankaka kesepelaka ve kusonika na ntwala mambu ya bo kezola nde bo sala kana bo mefwa. Kansi, kusonika mukanda yai kele mutindu ya kumonisa kuyela mpi zola ya Bukristu. Bantu yina kele ti nzayilu ya sikisiki ya kyeleka ya Biblia mezaba nde kubaka bangidika ya mutindu yai tasala ve nde bo fwa nswalu to bo zinga mingi. Yo ke kyeleka nde bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi lenda wa makasi to nsoni sambu bo mesonikaka dezia na pwelele yonso nde bo lenda soba ve ata kima mosi na yina metala mutindu ya kuzika mvumbi. Yo kele mbote mingi nde muntu kuyidika mambu yai yandi mosi, na kisika ya kubikisa yo na maboko ya bantu ya dibuta yina tavanda na mawa mpi yina lenda pusama na kundima bikalulu ya mvindu yina mbala yankaka yandi mosi vandaka kukwikila ve to kundima ve. (Filp. 2:⁠4) Kubaka bangidika yai ya kukonda bwimi kele nzikisa ya ngolo ya kemonisa nde beto kezolaka bankaka mpi kekudibanzaka sambu na bo.​—⁠Ef. 5:​28, 33.

15. (a) Sambu na nki bantangu yankaka bo kelutisaka bilumbu mingi na ntwala ya kuzika mvumbi, mpi sambu na nki yo tavanda mayele na kusala yo ve? (b) Inki mutindu beto fwete sadila munsiku ya kele na 2 Korinto 6:14 ntangu bantu ya dibuta kezola kaka kuyidika mpi kusala mambu yankaka ya metala kuzika mvumbi?

¹⁵ Kuwakana ti Bantu ya Dibuta Yina Kele Ve Bambangi: Na bisika yankaka, bantu mingi mekumaka ti kikalulu ya kuyidika mwa lukutakanu ntangu fyoti na nima ya lufwa ya muntu. Bo kesalaka yo na nsungi ya mposo mosi. Lukanu na yo kevandaka ya kuvukisa mbongo ti ya kusosa kubaka kikesa, mpi kubaka badesizio na yina metala ntangu mpi mutindu bo tazika mvumbi. Mambu ya mesalamaka memonisaka nde na ntangu yai Mukristu kevandaka na kigonsa ya nene ya kubika nde bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi kuyantika kutwadisa mambu ya ketala kuzika mvumbi. Mutindu beto memona yo, Masonuku kemonisa pwelele nde beto lenda bika ve nde bantu yina kele ve Bambangi kutwadisa kitini mosi ya mambu ya metala kuzika mvumbi mpi dibundu kubaka kitini yankaka. (2 Kor. 6:14) Yo yina, kana muntu ya mefwa kuvandaka Mukristu ya kwikama, yo tavanda ve mbote na kubika nde bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi kusala “komite ya kuzika mvumbi” yina tapesa bantuma ya kemonisa mutindu mambu tasalama. Yo tavanda mpi ve mfunu nde bantu ya dibundu yina kele ve na dibuta ya muntu yina mefwa kuvukana na balukutakanu to kudikotisa na bangidika ya metala kuzika mvumbi.

16. (a) Ntangu beto kesala mambu ti bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi, inki beto fwete monisa pwelele? (b) Inki beto fwete sala kana bantu ya dibuta kezola kaka kukotisa bikalulu ya mvindu? (c) Mbala mingi nki kesalamaka ve kana muntu mesonika dezia bantuma ya ketala mutindu bo tazika yandi?

¹⁶ Dibuta ya Bukristu fwete tendudila bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi na mawete yonso ti kukanga-ntima bangidika ya bo mebaka sambu na kuzika mvumbi. Kana bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi kele ti luzolo ya kusala kumosi ti beto, yo tavanda ve mfunu na kukanga bo nzila. Kansi, nki beto fwete sala kana bantu yina kele ve Bambangi kezola kaka kukotisa binkulu ya mbi mpi bikalulu ya mvindu? Yo kele mfunu na kubikala kaka ngolo mpi kutendudila bo pozisio na beto ya Bukristu na kikesa yonso mpi na mutindu mosi ya mbote. Ya kyeleka, kana muntu ya mefwa kusonikaka na ntwala bantuma ya kemonisa mutindu bo tazika yandi, yo tasala nde mavwanga mpi kuswana kuvanda ve.

17. (a) Inki beto fwete sala kana bantu ya kele ve Bambangi kele ti lukanu ya kutwadisa bangidika ya metala kuzika mvumbi? (b) Kana dyambu yai kusalama, inki bangidika beto lenda baka? (c) Tanga 2 Korinto 4:⁠7. Sambu na nki beto lenda baka kikesa ata bantu ya kele ve Bambangi kutula mavwanga na ntangu ya kuzika mvumbi?

¹⁷ Kana na nima ya kusala mambu yai yonso, bantu ya dibuta yina kele ve Bambangi kele kaka ti lukanu ya kutwadisa mambu, na ntangu yina bantu ya dibuta yina kele Bambangi lenda baka lukanu ya kuyambula mambu yonso sambu na kubikala ti kansansa ya mbote. Kana dyambu yai kusalama, bo lenda sala kaka diskure mosi ya nkufi ya kuzika mvumbi na Nzo ya Kimfumu to na kisika yankaka yina mefwana sambu na kupesa “kikesa” na bantu yina kele mpenza na mawa sambu na lufwa ya muntu ya bo kezolaka. (Roma 15:4; Nk. 119:50) Ata mvumbi kele ve pana, kusala diskure mutindu yina tavanda mbote mpi tapesa lukumu. (Kul. 34:​5, 6, 8) Ata mambu ya mbi yina bantu ya kele ve Bambangi kesalaka lenda yika mpasi mpi mawa, beto lenda baka kikesa na kuzaba nde Nzambi, yina lenda pesa bansadi na yandi ya kwikama “ngolo ya nene,” kemonaka lukanu na beto ya kusala mambu ya mbote.​—⁠2 Kor. 4:⁠7.

[Noti na nsi ya lutiti]