Bareferanse ya Mukanda ya Lukutakanu Luzingu mpi Kisalu
YULI 2-8
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | LUKA 6-7
“Beno Tesa na Mutindu ya Mbote”
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 6:37
Beno landa na kulolula, ebuna bo ta lolula beno: To “Beno landa na kuyambula, ebuna bo ta yambula beno.” Ngogo ya Kigreki ya kisina yina bo me balula na “kulolula” ke tendula ntete-ntete “kupesa kimpwanza; kubika; mpi kuyambula (mu mbandu muntu ya boloko).” Na kapu yai, kana beto swaswanisa yo ti kusambisa mpi kupesa ndola, yo ke tendula kupesa kimpwanza mpi kulolula, ata ntangu yo me fwana nde muntu kubaka ndola to bo vutudila yandi mbi.
Landa na Kusala Mambu ya Mbote
13 Evanzile ya Matayo kevutukila bangogo ya Yezu mutindu yai: “Beno sambisa ve bantu ya nkaka, mpidina Nzambi ta sambisa beno ve.” (Mat. 7:1) Na kutadila Luka, Yezu kutubaka nde: “Beno sambisa ve bantu ya nkaka, mpidina Nzambi ta sambisa beno ve. Beno bedisa bantu ya nkaka ve, mpidina Nzambi mpi ta bedisa beno ve. Beno lolula bantu ya nkaka, mpidina Nzambi mpi ta lolula beno.” (Luka 6:37) Bafarize ya mvu-nkama ya ntete vandaka kusambisa bantu yankaka na nku yonso, na kutadilaka binkulu ya bantu. Yo lombaka nde bawi yonso ya Yezu ya vandaka kusala mutindu yina, ‘kusambisa ve bankaka,’ kansi, bo “lolula” bifu na bo. Ntumwa Polo kupesaka ndongisila ya mutindu mosi na yina metala ndolula mutindu beto tubilaka yo na zulu.
14 Na kulolulaka bankaka, balongoki ya Yezu zolaka kupusa bantu na kulolula. Yezu kutubaka nde: “Mutindu beno ke sambisaka bantu ya nkaka, Nzambi mpi ta sambisa beno mutindu yina; kiteso yina ya beno ke sadilaka na kutesa bantu ya nkaka, Nzambi mpi ta sadila yo sambu na kutesa beno.” (Mat. 7:2) Beto kekatulaka bambuma yina beto kekunaka na yina metala mutindu beto kesadilaka bankaka mambu.—Gal. 6:7.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 6:38
Beno vanda ti kikalulu ya kupesa: To “Beno landa kupesa.” Ngogo ya Kigreki yina bo me sadila awa lenda tendula “kupesa” mpi yo ke monisa kima mosi yina bo fwete sala mbala na mbala.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 6:38
poshi ya lele na beno: Ngogo ya Kigreki ya kisina ke tendula ntete-ntete “poshi ya ntulu na beno,” kansi na verse yai ziku yo ke tadila poshi yina lele ya zulu me sala na zulu ya mukaba. ‘Kutula na poshi ya ntulu’ lenda tadila mutindu bantu ya nkaka ya mumbongo vandaka kufulusa poshi yina ti bima ya bo vandaka kusumba.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
Kimpeve ya Kieleka: Inki Mutindu Nge Lenda Kuzwa Yo?
Mbala mingi Yezu vandaka kulutisa ntangu mingi na kusamba. (Yoane 17:1-26) Mu mbandu, na ntwala ya kupona babakala 12 yina zolaka kukuma bantumwa na yandi, Yezu “kwendaka na ndambu ya bangumba sambu na kusamba Nzambi. Kuna, yandi salaka mpimpa ya mvimba na kusamba.” (Luka 6:12) Ata yo kele ve mfunu na kulutisa mpimba ya mvimba na kusamba, bantu yina ke monisaka kimpeve ya kieleka ke landaka mbandu ya Yezu. Na ntwala ya kubaka badesizio ya nene na luzingu, bo ke bakaka ntangu mingi na kusamba Nzambi mpi bo ke sosaka lutwadisu ya mpeve santu ntangu bo ke salaka bansola yina ke kumisaka kimpeve na bo ngolo.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 7:35
bana na yo: To “bisalu na yo.” Awa bo ke monisa mayele bonso muntu ya kele ti bana. Na disolo ya mutindu mosi yina kele na Mat 11:19, bo ke monisa mayele bonso muntu yina kele ti “bisalu.” Bana to bisalu ya mayele, disongidila mambu yina Yoane Mbotiki mpi Yezu salaka, monisaka kibeni nde mambu yina bo fundilaka bo vandaka ya luvunu. Yezu zolaka kibeni kutuba nde: ‘Tala bisalu mpi bikalulu ya lunungu, ebuna nge ta zaba nde mambu yina bo ke fundila beno kele ya luvunu.’
YULI 9-15
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | LUKA 8-9
“Kulanda Yezu Ke Lombaka Kusala Inki?”
it-2-F 399-400
Buyamba
Ntangu nsekudi mosi songaka Yezu nde: “Longi, mono ta landa nge konso kisika yina nge ke kwenda.” Yezu tubilaka yandi nde: “Mikengi kele ti mabulu mpi bandeke ya zulu kele ti babuyamba, kansi Mwana ya muntu kele ve ti kisika ya kutula ntu na yandi.” (Mat 8:19, 20; Luk 9:57, 58) Awa Yezu zolaka kumonisa nde sambu na kuvanda longoki na yandi, muntu fwete yambula ngindu ya kuvanda ti luzingu ya mbote mpi bima mingi yina bantu mingi ke zolaka mpi yandi fwete tudila Yehowa ntima ya mvimba. Munsiku yai ke wakana ti kisambu yai ya mbandu yina Yezu longaka balongoki na yandi: “Pesa beto bubu yai madia na beto sambu na kilumbu yai,” mpi ti mambu yai ya yandi tubaka: “Mutindu mosi, beno lenda ndima nde, muntu mosi ve na kati na beno yina ke yambula ve bima na yandi yonso lenda vanda longoki na mono.”—Mat 6:11; Luk 14:33.
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 9:59, 60
kuzika tata na mono: Ziku bangogo yai ke tendula ve nde muntu yai katukaka kufwisa tata na yandi mpi nde yandi vandaka kaka kulomba nswa ya kukwenda kuyidika mambu ya me tala kuzika tata na yandi. Kana yo vandaka mutindu yina, ziku yandi zolaka ve kuvanda pana sambu na kusolula ti Yezu. Na Azia ya ntama (Proche-Orient), kana muntu me fwa na dibuta, bo vandaka kusala mambu ya kuzika mvumbi nswalu kibeni, mingi-mingi kaka na kilumbu yina. Ziku tata ya muntu yina vandaka kubela to yandi kumaka mununu, kansi yandi fwaka ve. Diaka, Yezu zolaka ve kusonga muntu yina na kuyambula tata na yandi yina vandaka kubela to na kulungisa ve bampusa ya kibuti na yandi yina vandaka na mfunu ya lusadisu, ziku bantu ya nkaka ya dibuta vandaka pana bayina zolaka kulungisa bampusa yina ya mfunu. (Mar 7:9-13) Muntu yina zolaka kibeni kutuba nde, ‘Mono ta landa nge, kansi ve ntangu tata na mono kele na luzingu. Vingila tii ntangu tata na mono ta fwa mpi ntangu mono ta zika yandi.’ Kansi, sambu na Yezu, muntu yina vandaka kuvidisa dibaku ya kutula mambu ya Kimfumu ya Nzambi na kisika ya ntete na luzingu na yandi.—Luk 9:60, 62.
Bika bafwa kuzika bafwa na bo: Mutindu noti ya kulongukila ya Luk 9:59 ke monisa yo, ziku tata ya muntu yina Yezu vandaka kutubila vandaka kubela to yandi kumaka mununu, kansi yandi fwaka ve. Yo yina, Yezu zolaka kibeni kutuba nde: ‘Bika bantu yina kele ya kufwa na kimpeve kuzika bafwa na bo,’ disongidila, yo lombaka nde muntu yina kubika nde bantu ya nkaka ya dibuta na bo kukeba tata na yandi tii ntangu yandi ta fwa mpi yo ta lomba nde bo zika yandi. Kana muntu yina landaka Yezu, pana yandi zolaka kukota na nzila yina ke nataka na luzingu ya mvula na mvula, mpi kuvanda ve na kati ya bantu yina vandaka ya kufwa na kimpeve na meso ya Nzambi. Na mvutu na yandi, Yezu monisaka nde kutula Kimfumu ya Nzambi na kisika ya ntete na luzingu ya muntu mpi kulonga yo kele mfunu mingi sambu na kulanda kuvanda bantu ya moyo na kimpeve.
mambu ya nkaka ya nwtsty-E
Kubundula ntoto
Mbala mingi, bo vandaka kubundula ntoto na nsungi yina mvula vandaka kukumisa pete ntoto yina kumaka ngolo na nsungi yina ntangu ke vandaka ngolo. (Tala Bangindu ya Ngika B15.) Bima ya nkaka ya kubundudila ntoto vandaka kaka kitini ya nti ya nsongi, ziku ti kibende na nsi, mpi yo vandaka ya kukanga na nti mpi mbisi mosi to bambisi mingi vandaka kubenda yo. Na nima ya kubundula ntoto, bo vandaka kukuna nkeni. Na Masonuku ya Kiebreo, bo vandaka kutubila mingi kisalu ya kubundula na bambandu. (Baz 14:18; Yez 2:4; Yer 4:3; Mik 4:3) Yezu vandaka kutubila mingi bisalu ya bilanga sambu na kulonga malongi ya mfunu. Mu mbandu, yandi tubilaka kisalu ya ke tadila kubundula sambu na kumonisa mfunu ya kuvanda longoki ya masonga. (Luk 9:62) Ntangu muntu yina vandaka kubundula vandaka kukatula dikebi na kisalu yina yandi vandaka kusala, yandi vandaka kusala banzila ya nioka-nioka. Mutindu mosi, longoki ya Kristu yina ke katula dikebi to ke lungisa ve mikumba na yandi ta fwana diaka ve sambu na Kimfumu ya Nzambi.
Landa na Kusadila Yehowa na Ntima Mosi
11 Sambu na kubaka dilongi ya pwelele na mbandu yina Yezu pesaka, bika beto tomisa mpi kutendula bangogo ya mbandu ya Yezu. Nsadi-bilanga kevandaka ti kisalu mingi. Kansi, ntangu yandi kebundula yandi lenda landa kuyindula nde kana yandi vutuka na nzo yandi tavanda ti dibuta na yandi, banduku, tadya, tawa miziki, taseka mpi tavanda ti bo na nsi ya madidi. Yandi kele ti mpusa ya bima yina. Na nima ya kubundula kitini ya ntoto, mpusa ya nsadi-bilanga sambu na mambu yina ya mbote ya luzingu kekumaka ngolo na mpila nde yandi baluka mpi “tala na nima.” Ata mambu ya kusala kele mingi na ntwala nde yandi kuna bima na bilanga, nsadi-bilanga yina kekatulaka dikebi kebebisaka kisalu na yandi. Ya kyeleka, mfumu ya nsadi-bilanga yina kesepelaka ve ti kisalu yina nsadi yango kesalaka kukonda kukwamina.
12 Ntangu yai beto tadila mutindu mambu yina kewakana ti luzingu ya bubu yai. Nsadi-bilanga lenda vanda konso Mukristu yina kesala mbote kansi kimpeve na yandi kele na kigonsa. Sambu na kuwakanisa yo mbote, bika beto baka mbandu ya mpangi mosi yina kelanda na kusala mingi na kisalu ya kusamuna. Kansi, ata yandi kekwendaka na balukutakanu mpi kekudipesaka na kisalu ya kusamuna, yandi lenda yindula mambu yankaka ya luzingu ya nsi-ntoto na mpila nde yandi sepela sambu na yo. Kuyindula mambu yai na ntima na yandi lenda pusa yandi na kusosa yo. Nsuka-nsuka na nima ya kulutisa bamvula mingi na kisalu ya kusamuna mpusa na yandi sambu na bima yankaka ya nsi-ntoto takuma ngolo na mpila nde yandi baluka mpi “tala na nima.” Ata mambu ya kusala kele mingi na kisalu ya kusamuna, yandi talanda dyaka ve na kusimba “nsangu ya moyo” mpi yandi tasala dyaka ve bisalu na yandi ya Kimfumu. (Filp. 2:16) Yehowa yina kele “Mfumu ya bilanga,” kewaka mawa sambu na kukonda kukanga-ntima ya mutindu yai.—Luka 10:2.
13 Dilongi kele pwelele. Yo kele mbote kana beto kesamuna mbala na mbala mpi kesala mambu yina kepesaka kyese mumbandu kukwenda na balukutakanu ya dibundu mpi kusala kisalu ya kusamuna. Kansi kusadila Yehowa na ntima mosi kelombaka mambu mingi. (2 Bans. 25:1, 2, 27) Kana Mukristu kelanda kuzola ‘kutala bima yina kele na nima’—mambu yankaka ya luzingu—yandi tatula bangwisana na yandi ti Nzambi na kigonsa. (Luka 17:32) Ya kyeleka, kana beto ‘buya mambu ya mbi mpi kelanda mambu ya mbote’ beto ‘tafwana na kusala na Kimfumu ya Nzambi.’ (Roma 12:9; Luka 9:62) Yo yina, beto yonso fwete vanda ti kivuvu nde ata kima mosi ve yina lenda monana ya mfunu to ya kitoko na nsi-ntoto ya Satana kevutula beto nima na kusala mambu na ntima mosi sambu na kupesa maboko na mambote ya Kimfumu.—2 Kor. 11:14; tanga Filipi 3:13, 14.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 8:3
vandaka kusadila bo: To “vandaka kusadisa bo (kupesa bo bima).” Ngogo ya Kigreki di·a·ko·neʹo lenda tendula kulungisa bampusa ya kinsuni ya bantu ya nkaka ntangu nge me zwa, me lamba mpi me pesa bo madia mpi kusala mambu ya nkaka. Bo me sadila yo mutindu mosi ti mambu yina kele na Luk 10:40 (“kusala bisalu”), Luk 12:37 (‘kupesa madia’), Luk 17:8 (‘kusadila’), mpi Bis 6:2 (“kukabula madia”), kansi yo lenda tadila mpi bisalu yonso ya nkaka ya mutindu mosi. Awa yo ke monisa mutindu bankento yina bo ke tubila na verse 2 mpi 3 sadisaka Yezu mpi balongoki na yandi, bo sadisaka bo na kulungisa mukumba yina Nzambi pesaka bo. Sambu bankento yai salaka mutindu yina, bo kumisaka Nzambi mpi yandi monisilaka bo ntonda na mutindu yandi salaka na mpila nde bo sonika disolo ya kikalulu na bo ya kukaba mpi ya mawa na Biblia sambu bandonga yonso ya bantu kutanga yo. (Bin 19:17; Ebr 6:10) Bo ke sadila ngogo yina ya Kigreki sambu na bankento yina bo ke tubila na Mat 27:55; Mar 15:41.
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Luka
9:49, 50—Sambu na nki Yezu kubuyisaka ve muntu mosi yina vandaka kubasisa bampeve ya mbi, ata nkutu muntu yango vandaka kulanda yandi ve? Yezu kubuyisaka ve muntu yina sambu dibundu ya Bukristu vandaka mesalama ntete ve. Yo yina, yo lombaka ve nde muntu yina kulanda Yezu kimuntu-kimuntu sambu na kumonisa lukwikilu na yandi na zina ya Yezu mpi kubasisa bampeve ya mbi.—Mar. 9:38-40.
YULI 16-22
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | LUKA 10-11
“Kingana ya Muntu ya Mbote ya Samaria”
mambu ya nkaka ya nwtsty-E
Nzila Yina Ke Katuka na Yeruzalemi mpi Ke Kwenda na Yeriko
Nzila (1) yina bo ke monisa na video yai ya nkufi, ziku yo kele mutindu mosi ti nzila ya ntama yina vandaka kuvukisa Yeruzalemi ti Yeriko. Nzila yango vandaka nda bakilometre kuluta 20 mpi yo vandaka ti ngumba ya kilometre mosi yina vandaka kukatuka na Yeruzalemi mpi kukulumuka na Yeriko. Miyibi vandaka ntangu yonso na mfinda mpi na bisika yina bantu vandaka ve kuzinga, yo yina yo lombaka nde kimvuka ya basoda kuvanda kuna sambu na kutanina bantu yina vandaka kusala nzietelo. Mbanza Yeriko ya bantu ya Roma (2) vandaka na kisika yina nzila vandaka kubasika na ntoto ya zelo na zelo ya Yudea. Mbanza Yeriko ya ntama (3) vandaka na bakilometre kiteso ya zole katuka na mbanza Yeriko ya bantu ya Roma.
‘Yandi Vandaka Kutuba na Bo Kaka na Bingana Mpamba’
14 Ya zole, yibuka kingana ya muntu ya mbote ya Samaria. Yezu kuyantikaka na kutuba nde: “Muntu mosi katukaka na bwala Yerusalemi, yandi vandaka kwenda [“kukulumuka,” NW] na bwala Yeriko. Na nzila, bamiyibi simbaka yandi, bo katula yandi bilele, bo bula yandi, ebuna bo kwenda ka bo. Bo bikisa yandi penepene na kufwa.” (Luka 10:30) Yezu kusadilaka nzila yina vandaka kukatuka ‘na Yerusalemi kekwenda na Yeriko’ ti kikuma sambu na kulonga dilongi na yandi. Ntangu yandi vandaka kuta kingana na yandi, yandi vandaka na Yudea, ya kele ntama mingi ve na Yeruzalemi; yo fwete vanda nde bawi na yandi vandaka kuzaba mambu yina vandaka kusalama na nzila yina. Nzila yango vandaka mpenza kigonsa, mingimingi sambu na muntu yina ketambula yandi mosi. Yo vandaka na kingenga mpi ya kubaluka-baluka, ebuna miyibi vandaka kuzwa bisika mingi ya kubumbama.
15 Kele ti kima yankaka dyaka ya kepesa kikuma yina kupusaka Yezu na kutubila nzila yina vandaka kukatuka ‘na Yerusalemi kekwenda na Yeriko.’ Kingana yango ketuba nde, ntete nganga-Nzambi mosi mpi na nima Mulevi kulutilaka na nzila yina, kansi ata mosi ve na kati na bo zole kutelamaka sambu na kusadisa muntu yina. (Luka 10:31, 32) Banganga-Nzambi vandaka kusala na tempelo na Yeruzalemi, ebuna Balevi vandaka kusadisa bo. Banganga-Nzambi ti Balevi mingi vandaka kuzinga na Yeriko na ntangu bo vandaka ve na bisalu ya kusala na tempelo, sambu Yeriko kuvandaka kaka na kitamina ya bakilometre 23 mpamba katuka na Yeruzalemi. Yo yina, ntembe kele ve nde bo vandaka na baokazio mingi ya kutambula na nzila yina. Simba mpi nde, nganga-Nzambi yina ti Mulevi kukatukaka “na bwala Yerusalemi,” yo kesonga nde bo katukaka na tempelo. Yo yina, ata mosi ve lendaka kuvanda na kikuma ya kukotila bantu yai na kutubaka nde, ‘Bo buyaka kusimba muntu yina kuvandaka ti bamputa sambu yandi monanaka bonso muntu ya kufwa, mpi nde kusimba mvumbi zolaka kukumisa bo mvindu sambu na mwa ntangu na kusala na tempelo.’ (Levi 21:1; Kutanga 19:11, 16) Keti yo kele pwelele ve nde kingana ya Yezu kutubilaka mambu yina bawi na yandi vandaka kuzaba mbote?
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 10:33, 34
muntu mosi ya Samaria: Mbala mingi Bayuda vandaka kuzola ve bantu ya Samaria mpi bo vandaka kubuya kusala kuwakana ti bo. (Yoa 4:9) Bayuda ya nkaka vandaka nkutu kusadila ngogo “muntu ya Samaria” bonso ngogo mosi ya ke monisa kima ya nzanzi mpi ya ke pesa makasi. (Yoa 8:48) Longi mosi yina bo ke tubila na Mishna ke tuba nde: “Muntu yina ke dia dimpa ya bantu ya Samaria me fwanana ti muntu yina ke dia musuni ya ngulu.” (Shebith 8:10) Bayuda mingi vandaka ve kukwikila na kimbangi ya muntu ya Samaria to kundima nde yandi sadila bo kisalu. Yezu zabaka kikalulu ya kuvweza yina Bayuda mingi vandaka na yo, yo yina yandi longaka dilongi mosi ya mfunu na kingana yina bo ke bingaka mbala mingi nde kingana ya muntu ya Samaria ya mbote.
kangaka bamputa na yandi, yandi tulaka mafuta mpi vinu na bamputa yina: Awa munganga Luka ke sonika na dikebi yonso kingana ya Yezu, yandi ke tubila mutindu bo vandaka kusansa bamputa na bilumbu na bo. Na banzo, bo vandaka kusadila mingi mafuta mpi vinu sambu na kusansa bamputa. Bantangu ya nkaka bo vandaka kusadila mafuta sambu na kukumisa pete bamputa (fwanisa ti Yez 1:6), mpi bo vandaka kusadila vinu bonso nkisi yina ke fwaka bamikrobe. Luka ke tubila mpi mutindu bo vandaka kukanga bamputa sambu nde yo kuma ve nene.
na nzo mosi ya banzenza: Ngogo ya Kigreki ya kisina ke tendula “kisika mosi yina bo ke yambaka bantu yonso.” Bantu yina vandaka kusala nzietelo ti bambisi na bo vandaka kuzwa bisika ya mbote na banzo yai. Muntu yina vandaka kuyamba bantu na banzo yai vandaka kupesa bantu yina vandaka kusala nzietelo bima yina bo vandaka na yo mfunu, mpi bo vandaka kupesa yandi mbongo sambu yandi tanina bantu yina bo me bikila yandi.
w98-F 7/1 31 § 2
Muntu Mosi ya Samaria Me Kudimonisa Muntu ya Mbote
Kingana ya Yezu ke monisa nde muntu ya mbote kele muntu yina ke lemfukaka kaka ve na bansiku ya Nzambi kansi yina ke landaka mpi mbandu ya bikalulu na yandi. (Baefezo 5:1) Mu mbandu, Biblia ke songa beto nde “Nzambi ke pona-ponaka ve.” (Bisalu 10:34) Keti beto ke landaka mbandu ya Nzambi na diambu yai? Kinganga yai ya kuyituka ya Yezu ke monisa nde beto fwete zola bantu ya bansi yonso, ya bandinga yonso, mpi ya mabundu yonso. Ya kieleka, bo ke longaka Bakristu na kusala “mambu ya mbote na bantu yonso”—kansi ve kaka na bantu yina kele ti luzingu ya kiteso mosi ti bo, mpusu ya nitu mosi, to insi mosi mpi ve kaka na bampangi na bo Bakristu.—Bagalatia 6:10.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 10:18
Mono me mona Satana me katuka na zulu mpi me bwa dezia bonso nzasi: Yezu ke tubila kibeni mambu ya mbikudulu, yandi ke mona na ntwala mutindu bo ke kula dezia Satana na zulu. Kus 12:7-9 ke tubila bitumba yina salamaka na zulu mpi yo ke wakanisa kubwa ya Satana ti kubutuka ya Kimfumu ya Mesia. Awa Yezu vandaka kumonisa nde bo ta bedisa kibeni Satana ti bademo na yandi na bitumba yina zolaka kusalama na bilumbu ke kwisa, sambu Nzambi katukaka kupesa balongoki 70 yina vandaka bantu ya kukonda kukuka kiyeka ya kubasisa bademo.—Luk 10:17.
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Luka
10:18—Yezu vandaka kutubila nki ntangu yandi songaka balongoki 70 nde: “Mono monaka Satana ke katuka na zulu, ke kwisa kubwa na ntoto bonso nzasi”? Yezu vandaka kutuba ve nde bo losaka dezia Satana na ntoto. Dyambu yai kusalamaka kaka ntangu fyoti na nima ya kutulama ya Kristu bonso Ntotila na zulu na mvu 1914. (Kus. 12:1-10) Yo lenda vanda nde Yezu vandaka kutubila kima mosi yina tasalama na bilumbu kekwisa bonso yo salamaka dezia sambu na kumonisa nde yo tasalama mpenza.
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 11:5-9
Nduku na mono, defisa mono mampa tatu: Na Azia (Proche-Orient), kikalulu ya kuyamba banzenza kele kikalulu yina bantu ke zolaka kumonisa mingi mutindu kingana yai ke monisa yo. Ata munzenza yina kumaka na midi ya mpimpa, ziku diambu yina ke monisa nde nzietelo vandaka mpasi na ntangu yina, muntu yina yambaka yandi vandaka kumona nde yandi kele ti mukumba ya kusosila yandi kima ya kudia. Nkutu yandi monaka nde yandi fwete yangisa nduku na yandi na ntangu yina sambu nduku yina kudefisa yandi mampa.
Kuyangisa mono ve: Nduku ya bo ke tubila na kingana yai vandaka ve na kiese ya kusadisa sambu yandi lalaka dezia, kansi ve sambu yandi vandaka ntima mbi. Na ntangu yina, banzo mingi-mingi ya bansukami, vandaka kaka ti shambre mosi ya nene. Kana munkwa-nzo kutelama, ziku yandi vandaka kutelemisa dibuta ya mvimba na mpongi, ti bana yina vandaka kulala.
kudindamana ya ngolo: Ngogo ya Kigreki ya kisina yina bo me sadila awa lenda tendula “kukonda kudikulumusa” to “kukonda nsoni.” Kansi, na kapu yai, yo ke tendula kudindamana ya ngolo. Muntu yina Yezu ke tubila na kingana waka ve nsoni to yambulaka ve na kudindamana na kulomba bima yina yandi vandaka na yo mfunu, mpi Yezu ke songa balongoki na yandi nde bo fwete dindamana mutindu mosi na bisambu na bo.—Luk 11:9, 10.
YULI 23-29
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | LUKA 12-13
“Beno Kele na Mfunu Mingi Kuluta Tu-Bandeke Mingi”
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk Lu 12:6
tu-bandeke: Ngogo ya Kigreki strou·thiʹon ke monisa konso ndeke ya fioti, kansi mbala mingi yo vandaka kumonisa bandeke ya fioti yina vandaka ntalu ya fioti kibeni kuluta bandeke yonso yina bo vandaka kuteka sambu na kudia.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 12:7
ata nsuki ya ntu na beno, yandi ke tangaka yo yonso: Ntalu ya nsuki ya ntu ya bantu ke vandaka mingi kuluta 100000. Mutindu Yehowa ke zabaka kibeni mambu yai ya fioti-fioti ke ndimisa nde yandi ke tudilaka konso longoki ya Kristu dikebi mingi.
Ata Kima Mosi Ve Lenda ‘Kabula Beto na Zola ya Nzambi’
4 Ya ntete, Biblia ke longaka pwelele nde Nzambi ke bakaka konso nsadi na yandi na mbalu. Mu mbandu, Yezu tubaka nde: “Keti bo ke tekaka ve tubandeke zole na mbongo mosi ya kibende ya mfunu mingi ve? Kansi, ata mosi ve na kati na yo ta bwa na ntoto kukonda nde Tata na beno kuzaba yo. Kansi, ata nsuki ya ntu na beno, yandi ke tangaka yo yonso. Yo yina, beno tita ve: Beno kele na mbalu mingi kuluta tubandeke mingi.” (Matayo 10:29-31) Mambu yai tendulaka nki sambu na bawi ya Yezu ya mvu-nkama ya ntete?
5 Beto lenda kudiyula sambu na nki bantu yonso vandaka kukuka kusumba bandeke yina ya fioti (mwano). Na bilumbu ya Yezu, bandeke yai vandaka ntalu fioti kuluta bandeke ya nkaka yina bantu vandaka kudia. Simba nde, bo vandaka kusumba bandeke yai zole na mbongo mosi ya kibende ya ntalu fioti. Kansi na nima, Yezu tubaka nde kana muntu kupesa bambongo zole ya bibende, bo ta pesa yandi bandeke iya ve, kansi tanu. Bo vandaka kumona ndeke yina ya tanu ya bo me yika bonso kima mosi ya kukonda mfunu. Ziku bandeke ya mutindu yai vandaka ve na mbalu na meso ya bantu; kansi nki mutindu Ngangi na yo vandaka kutadila yo? Yezu tubaka nde: “Kansi, Nzambi ke vilaka ve ata mosi na kati na yo [ata yina bo vandaka kuyika na zulu].” (Luka 12:6, 7) Beto lenda bakisa ntangu yai dilongi ya Yezu. Kana Yehowa ke bakaka kandeke yai na mbalu, muntu fwete vanda na mbalu mingi kibeni na meso na yandi! Mutindu Yezu tendulaka, Yehowa ke zabaka mambu na beto yonso. Yandi ke tangaka ata nsuki ya ba-ntu na beto!
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 13:24
Beno sala ngolo kibeni: To “Beno landa kunwana.” Ndongisila ya Yezu ke monisa mfunu ya kusala mambu na ntima ya mvimba sambu na kukota na kielo ya fioti. Mikanda mingi yina bantu mingi ke ndimaka ke balulaka verse yai mutindu yai, “Beno sala na ngolo yonso; Beno sala kibeni bikesa.” Ngogo ya Kigreki a·go·niʹzo·mai ke wakana ti ngogo ya nkaka ya Kigreki a·gonʹ, yina bo vandaka kusadila mbala mingi sambu na kutubila bansaka ya kubaka ntinu. Na Ebr 12:1, bo me sadila ngogo yina na mutindu ya kifwani sambu na kutubila “nsaka ya kubaka ntinu” yina Mukristu ke salaka sambu na kubaka luzingu. Bo ke sadilaka ngogo yina mpi sambu na kutubila “bitumba” (Fil 1:30; Kol 2:1; 1Tm 6:12; 2Tm 4:7). Bo me balulaka mpi ngogo yai ya Kigreki yina bo me sadila na Luk 13:24 mutindu yai, ‘kusala nsaka ya kutesana’ (1Bk 9:25), ‘kusala ti kikesa’ (Kol 1:29), ‘kusala ngolo’ (Kol 4:12), ‘kusala kikesa kibeni’ (1Tm 4:10), mpi “bitumba” (1Tm 6:12). Sambu ntendula ya bangogo yai ke wakana ti bansaka ya kubaka ntinu, bantu ya nkaka ke tubaka nde bo lenda fwanisa kikesa yina Yezu siamisaka ti mutindu muntu ya ke salaka nsaka ya kubaka ntinu ke salaka ngolo kibeni sambu na kubaka lufutu.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 13:33
lenda ve: To “yo lenda salama ve (lenda yindula ve).” Ata mbikudulu mosi ve na Biblia ke tuba pwelele nde Mesia zolaka kufwa na Yeruzalemi, kansi beto lenda mona ngindu yai na Dan 9:24-26. Diaka, kana yo zolaka kulomba nde Bayuda kufwa profete, mingi-mingi Mesia, yo zolaka kuvanda na mbanza yina. Bantu 71 ya Sanedreni, tribinale ya nene, vandaka kukutana na Yeruzalemi, yo yina bo vandaka kusambisa bantu yina bo vandaka kufunda nde bo kele baprofete ya luvunu kuna. Ziku Yezu zabaka mpi nde Yeruzalemi vandaka kisika yina bo vandaka kupesa mbala na mbala bimenga na Nzambi mpi kisika yina bo fwaka mwana-dimeme ya Paki. Na nima ya bilumbu, mambu yina Yezu tubaka lunganaka. Bo nataka yandi na ntwala ya bantu ya Sanedreni na Yeruzalemi mpi bo zengilaka yandi nkanu ya lufwa. Yandi fwaka bonso ‘mwana-dimeme ya Paki’ na Yeruzalemi, na nganda ya bibaka na yo.—1Bk 5:7.
YULI 30–AUGUSTI 5
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | LUKA 14-16
“Kingana ya Mwana Yina Vilaka”
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 15:11-16
Muntu mosi vandaka ti bana zole ya babakala: Mambu ya nkaka ya kingana ya mwana yina vilaka kele ve bisika ya nkaka. Yo kele na kati ya bingana ya kuluta nda yina Yezu tubilaka. Kima mosi ya kuluta mfunu yina yandi ke tubila kele kinduku na kati ya dibuta. Na bingana ya nkaka, Yezu sadilaka mbala mingi bima yina me konda luzingu, mu mbandu bankeni to ntoto ya mutindu ya mutindu, to kinduku na kati ya mfumu mpi bampika na yandi. (Mat 13:18-30; 25:14-30; Luk 19:12-27) Kansi, na kingana yai, Yezu ke monisa kinduku ya ngolo na kati ya tata mpi bana na yandi ya babakala. Ziku bantu mingi yina ke waka disolo yai ke vandaka ve ti tata ya ntima-mbote mpi ya zola ya mutindu yai. Kinganga yai ke monisa mawa ya ngolo mpi zola yina Tata na beto ya zulu ke vandaka ti yo sambu na bana na yandi yina ke vandaka na ntoto, yo vanda bayina ke bikalaka ti yandi to bayina ke vutukilaka yandi na nima ya kuvila nzila.
Leke: Na nsi ya Nsiku ya Moize, mwana ya ntete vandaka kubaka makabu zole. (Kul 21:17) Yo yina, kana mbuta yina bo me tubila na kingana yai vandaka mwana ya ntete, yo zolaka kutendula nde bima yina leke bakaka vandaka kati-kati ya bima yina yaya na yandi zolaka kubaka.
bebisaka: Ngogo ya Kigreki yina bo me sadila awa ke tendula ntete-ntete “kupanza (na bandambu ya kuswaswana).” (Luk 1:51; Bis 5:37) Na Mat 25:24, 26, bo me balula yo na ‘kukatula bampusu.’ Na kingana yai, bo me sadila yo sambu na kumonisa kusadila bima na mutindu ya mbi, to na buzoba.
luzingu ya mansoni: To “luzingu ya kisaka-saka (ya mubulu; ya mbi).” Bo me sadila ngogo ya Kigreki ya kele ti ntendula ya mutindu mosi na Efe 5:18; Tit 1:6; 1Pi 4:4. Sambu ngogo yina ya Kigreki lenda tendula mpi muntu yina ke sadila mbongo na mutindu ya mbi to ke bebisa bima na yandi, bambalula ya nkaka ya Biblia ke sadilaka bangogo “luzingu ya mubulu.”
kutala bangulu: Na nsi ya Nsiku ya Moize, bambisi yai vandaka mvindu, yo yina kisalu yai vandaka kisalu mosi ya nsoni mpi ya nzanzi sambu na Muyuda.—Lev 11:7, 8.
bima: Bima ya bo ke tubila awa (gousses du caroubier) kele mbuma mosi yina ke semaka, ke vandaka ti mpusu ya ngolo mpi ya mwa-mbwaki, mpi na kuwakana ti ntendula ya kisina ya zina yina na Kigreki (ke·raʹti·on, “kibongo ya fioti”), yo ke vandaka bonso kibongo ya kufumbama. Bo ke sadilaka bambuma yai tii bubu yai sambu na kudisa bampunda, bangombe, mpi bangulu. Mwana yai kutanaka ti mpasi ya ngolo kibeni yo yina yandi sosaka nkutu kudia madia ya bangulu.—Tala noti ya kulongukila ya Luk 15:15.
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 15:17-24
na ntwala na nge: To “na meso na nge.” Bo me sadila ngogo ya Kigreki e·noʹpi·on, yina ke tendula ntete-ntete “na ntwala; na meso ya,” na mutindu mosi na 1Sa 20:1 na Biblia la Septante. Na verse yina, Davidi ke yula Yonatani nde: “Nki disumu mono me sala na ntwala ya tata na nge?”
bantu ya kisalu: Ntangu leke yina vutukaka na nzo, yandi yilamaka na kulomba tata na yandi na kundima yandi bonso muntu ya kisalu kansi ve bonso mwana. Muntu yai vandaka ve ti kisika na dibuta bonso bampika, kansi yandi vandaka muntu yina bo vandaka kubaka na kisalu, mbala mingi kaka sambu na kusala kilumbu mosi.—Mat 20:1, 2, 8.
pesaka yandi beze na mawete yonso: To “pesaka yandi beze na zola yonso.” Bantu ke tubaka nde ngogo ya Kigreki yina bo balulaka na “pesaka . . . beze na mawete yonso” kele mutindu ya nkaka ya kubalula ngogo phi·leʹo, mpi bantangu ya nkaka bo ke balulaka na “kupesa beze” (Mat 26:48; Mar 14:44; Luk 22:47) kansi mbala mingi yo ke tendulaka “kuzola” (Yoa 5:20; 11:3; 16:27). Sambu yandi yambaka mwana na yandi na kiese yonso mpi bonso nduku, tata yina bo ke tubila na kingana ke monisa luzolo na yandi ya kuyamba diaka mwana na yandi yina balulaka ntima.
kuvanda mwana na nge: Bamaniskri ya nkaka ke yikaka nde: “Baka mono bonso mosi na kati ya bantu na nge ya kisalu,” kansi mambu yina kele na mbalula ya bilumbu yai ke wakana ti bamaniskri mingi ya ntama mpi yina bantu ke tudilaka ntima. Bantu ya nkaka ya mayele ke tubaka nde bo yikaka bangogo yai sambu na kuwakanisa yo ti Luk 15:19.
mvwela . . . lupeto . . . basandale: Mvwela yai vandaka ve lele mosi ya mpamba-mpamba kansi yo vandaka ya kuluta kitoko—ziku lele ya bo tungaka kitoko ya kele bonso lele yina bo vandaka kupesa muntu mosi ya lukumu yina bo me bingisa. Mutindu yandi lwatisaka mwana na yandi lupeto na musapi ke monisa nde tata me ndima yandi mpi ke zola yandi, mpi yo ke monisa luzitu, lukumu mpi kiyeka yina yandi pesaka mwana yai ya kwisaka kuvutuka. Mbala mingi bampika vandaka ve kulwata lupeto mpi basandale. Na mutindu yina, tata monisaka pwelele nde yandi yambaka diaka mwana na yandi bonso muntu ya dibuta na yandi.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 14:26
kumenga: Na Biblia, ngogo “kumenga” kele ti bantendula mingi. Yo lenda tendula mawi ya kimbeni yina ke katukaka na mayele ya mbi mpi yina ke pusaka muntu na kusala bantu ya nkaka mbi. To yo lenda tendula mawi ya ngolo ya kukonda kuzola muntu to kuyina ngolo muntu to kima mosi, mpi yo ke pusaka yandi na kubuya muntu to kima yina. To yo lenda tendula kaka kuzola fioti. Mu mbandu, ntangu Biblia ke tuba nde Yakobi vandaka “kumenga” Lea mpi kuzola Rashele, yo vandaka kutendula nde yandi vandaka kuzola Rashele mingi kuluta Lea (Kuy 29:31, noti na nsi ya lutiti; Kul 21:15, noti na nsi ya lutiti), mpi bo vandaka kusadila yo ti ntendula yai na mikanda ya nkaka ya ntama ya Bayuda. Yo yina, Yezu zolaka ve kutuba nde balongoki na yandi fwete vanda ti kimbeni to kuyina mabuta na bo mpi bo mosi, sambu kusala mutindu yina zolaka kuwakana ve ti baverse ya nkaka ya Biblia. (Fwanisa ti Mar 12:29-31; Efe 5:28, 29, 33.) Na verse yai, beto lenda balula ngogo “kumenga” na “kuzola fioti.”
Sosa Bimvwama ya Kieleka
7 Tanga Luka 16:10-13. Kapita yina Yezu tubilaka na kingana taka kinduku ti bantu sambu yandi bakila yo mambote. Yezu zolaka nde balongoki na yandi kuta kinduku kansi ve sambu bo bakila yo mambote. Yandi zolaka kusonga beto nde mutindu beto ke sadila bimvwama ya nsi-ntoto ke monisaka kana beto kele ya kukangama na Nzambi to ve. Inki mutindu beto lenda sala yo?
8 Kupesa makabu sambu kisalu ya kusamuna yina Yezu tubaka kusalama na ntoto ya mvimba kele mutindu ya mbote ya kusadila bima na beto ya kinsuni. (Matayo 24:14) Leke mosi ya nkento na Inde vandaka kubumba mbongo malembe-malembe. Nkutu, yandi buyaka kusumba biteki ya kusakana ti yo. Ntangu yo kumaka mingi, yandi tulaka mbongo yonso na kesi ya makabu sambu na kisalu ya kusamuna. Mpangi-bakala mosi na Inde me kunaka bakoko mingi, yandi kabilaka bampangi yina ke balulaka mikanda na ndinga Malayalam bakoko. Sambu bambaludi vandaka ti mfunu ya kusumba bakoko, yandi monaka nde kupesa makabu ya bakoko kele mbote kuluta kupesa mbongo. Yandi salaka mambu na “mayele yonso.” Bampangi ya Grèce ke pesaka mpi dibuta ya Betele mafuta ya kulambila mbala na mbala ti bima ya nkaka ya kudia.