Luzingu ya Kiese na Kisalu ya Yehowa

Na mvula yina landaka, bo zabisaka bampangi ya dibuta ya Betele nde, Betele ya Afrique du Sud kele ti mfunu ya bavolontere sambu bo kwenda kusala na mashini ya mpa ya kuniema mikanda yina bo tulaka kuna. Mono pesaka zina na mono mpi mono sepelaka mingi mutindu bo ponaka mono. Bo ponaka mpi bampangi tatu ya nkaka ya Betele ya Canada: Dennis Leech, Bill McLellan, mpi Ken Nordin. Bo songaka beto nde beto ta sala bantangu mingi na Afrique du Sud.

Mono bingaka mama na telefone mpi mono songaka yandi nde: “Mama, mono kele ti nsangu ya kusonga nge. Mono ke kwenda na Afrique du Sud!” Mama vandaka kutuba ve mingi mpi yandi vandaka muntu ya lukwikilu mpi ya kimpeve. Yandi tubaka ve mambu mingi kansi mono zabaka nde yandi ta ndima. Bo zole ti papa buyaka ve lukanu yina mono bakaka, kansi bo vandaka na mawa sambu bo zabaka nde mono ta vanda ntama ti bo.

MONO KWENDAKA NA AFRIQUE DU SUD

Beto kwendaka ntete na Betele ya Brooklyn sambu na kubaka formasio ya bangonda tatu sambu na kuzaba mutindu ya kuniema mikanda mbote. Na nima, beto bakaka maswa mpi beto kwendaka na Cape Town na Afrique du Sud. Mono katukaka kulungisa bamvula 20. Ntangu beto kumaka na Cape Town, na nkokila beto bakaka train sambu na kukwenda na Johannesbourg. Beto kangaka ntete na Karoo, mbanza mosi ya fioti yina kele na ntoto ya zelo na zelo. Zelo mpi pusiere vandaka mingi mpi ntangu vandaka ngolo. Beto yonso iya talaka na fenetre mpi beto kudiyulaka nde yai kisika ya nki mutindu mpidiyai? Beto vandaka kudiyula kana beto ta kuka kulungisa mbote mukumba na beto. Bamvula mingi na nima, ntangu beto kwendaka diaka kuna, beto bakisaka nde bambanza yai ya fioti vandaka kitoko mpi bantu vandaka kuzinga mbote kuna.

Mono salaka mwa bamvula na mashini mosi ya bo ke bingaka Linotype. Yo vandaka kitoko kansi mpasi na kusadila. Mono vandaka kusadila mashini yango sambu na kuyidika bazulunalu Nzozulu ya Nkengi mpi Telama! sambu na kuniema yo. Betele vandaka kuniema bazulunalu na bandinga mingi ya Afrique du Sud mpi na bandinga mingi ya bansi ya nkaka na Afrika. Beto vandaka kusadila mbote mashini yai ya kuniema mikanda yina vandaka ntama ti insi na beto.

Na nima, mono kumaka kusala na biro mosi yina vandaka kutala kisalu ya kuniema mikanda, kutinda mikanda na bisika ya nkaka mpi kisalu ya kubalula mikanda. Mono vandaka kusala mingi mpi mono vandaka na kiese.

MONO KWELAKA MPI BO PESAKA MONO MUKUMBA YA NKAKA

Na 1968, mono kwelanaka ti mpangi-nkento Laura Bowen yina vandaka mupasudi-nzila mpi yandi vandaka kuzinga pene-pene ya Betele. Yandi vandaka kusala mpi na Departema ya kubalula mikanda. Na ntangu yina, bo vandaka ve kundima bampangi yina me katuka kukwela na kubikala na Betele. Yo yina, bo tindaka beto bapasudi-nzila ya nene. Yo yangisaka mono mwa fioti. Mono salaka bamvula 10 na Betele mpi bo vandaka kupesa mono madia mpi kisika ya kulala. Yo yina, mono vandaka kudiyula nde nki beto ta sala sambu na madia mpi kisika ya kulala? Sambu bo ta pesaka beto konso muntu 25 rand (na ntangu yina yo vandaka 35 dolare) konso ngonda. Bo ta pesa beto mbongo yina kaka kana beto me lungisa ntalu ya bangunga yina bo vandaka kulomba bapasudi-nzila ya nene, kana beto me vutukila bantu mpi kana beto me kabula mikanda. Kaka na mbongo yina, yo ta lomba nde beto futa nzo, beto sumba madia, beto futa transpore, beto futa mbongo ya lusansu kana beto me bela mpi kusumba bima ya nkaka.

Bo tindaka beto na kimvuka mosi ya fioti pene-pene ya mbanza Durban na Nzadi-Mungwa ya Inde. Kuna bantu ya Inde vandaka mingi mpi mingi na kati na bo vandaka bana ya bantu yina kwendaka na Afrique du Sud sambu na kusala na kompani ya sikre na bamvu 1875. Na nima, bo kumaka kusala bisalu ya nkaka kansi bo landaka kuzinga mutindu bantu ke zingaka na bwala na bo mpi kulamba madia ya kitoko ya bwala na bo. Bo vandaka kutuba Kingelesi, yo yina yo vandaka pete sambu beto longa bo.

Bapasudi-nzila ya nene vandaka kupesa bangunga 150 konso ngonda. Yo yina, mono ti Laura yidikaka manaka na beto sambu beto samuna bangunga sambanu na kilumbu ya ntete. Ntangu vandaka ngolo. Beto vandaka ve ti bantu ya kuvutukila mpi beto vandaka ve ti balongoki ya Biblia. Yo lombaka nde beto samuna nzo na nzo sambu na kusala bangunga sambanu yina. Mwa ntangu fioti na nima ya kuyantika kisalu ya kusamuna, mono talaka montre mpi mono monaka nde beto me sala kaka minuta 40. Yo yina mono kudiyulaka nde, keti beto ta kuka kulungisa bangunga 150 yina bo ke lombaka bapasudi-nzila?

Ntangu fioti na nima, beto yidikaka mambu na beto mbote. Konso kilumbu, beto vandaka kunata mwa madia ti kafe sambu na kukwenda ti yo na kisalu ya kusamuna. Ntangu beto vandaka kupema, beto vandaka kukanga kamio na beto na nsi ya nti mosi. Bantangu ya nkaka bana ya fioti ya Inde vandaka kutelema na lweka na beto mpi bo vandaka kuyituka beto sambu beto vandaka ve kiteso mosi ti bo. Na nima ya bilumbu fioti, beto kumaka kumona nde, na nima ya kusamuna bangunga zole to tatu, kilumbu vandaka kuwumela ve.

Beto vandaka kibeni na kiese ya kulonga bantu kieleka ya Biblia na teritware yina bo ke yambaka bantu mbote. Beto monaka nde bantu ya Inde ke vandaka luzitu, mawete mpi bo ke zolaka Nzambi. Bantu mingi ya Hindu ndimaka nsangu ya mbote. Bo vandaka kuzola kulonguka mambu ya me tala Yehowa, Yezu, Biblia, nsi-ntoto ya mpa kisika yina ngemba ta vanda mpi kivuvu sambu na bantu yina me fwaka. Na nima ya mvula mosi, beto kumaka ti balongoki ya Biblia 20. Konso kilumbu beto vandaka kudia ti dibuta mosi na kati ya mabuta yina beto vandaka kulonguka ti bo. Beto vandaka na kiese mingi.

Na nima, bo pesaka beto kisalu ya nkaka; kisalu ya nziunga na ndambu ya Nzadi-Mungwa ya Inde. Konso mposo, dibuta mosi vandaka kuyamba beto ntangu beto vandaka kutala mabundu mpi kusamuna ti bansamuni sambu na kupesa bo kikesa. Beto kumaka bonso bantu ya mabuta na bo, beto kumaka kusepela ti bana na bo mpi bambisi na bo. Beto salaka bamvula zole ya kiese na kisalu ya nziunga. Kilumbu mosi, Betele bingaka beto na telefone. Mpangi yina bingaka tubaka nde: “Beto ke zola nde beno vutuka na Betele.” Mono songaka yandi nde: “Beto kele na kiese mingi awa kisika beto ke sala.” Kansi beto vandaka ya kuyilama na kundima kusala konso kisika yina bo ke tinda beto.

BETO VUTUKAKA NA BETELE

Mukumba yina bo pesaka mono na Betele vandaka na Departema ya Kisalu mpi mono zwaka dibaku ya kusala ti bampangi ya kuyela na kimpeve mpi yina zabaka mambu mingi. Na ntangu yina, kana nkengi ya Nziunga me tala dibundu, yandi vandaka kutinda rapore ya dibundu yina na Betele. Na nima Departema ya Kisalu vandaka kutinda mukanda na dibundu yina na kutadila mambu yina nkengi ya nziunga tubaka na rapore na yandi. Betele vandaka kusonika mikanda yina sambu na kupesa mabundu kikesa mpi kupesa bo lutwadisu yina bo vandaka ti yo mfunu. Basekretere vandaka ti kisalu ya ngolo sambu bo vandaka kubaka mikanda yina bankengi ya nziunga me tinda na ndinga Xhosa, Zulu mpi na bandinga ya nkaka mpi bo vandaka kubalula yo na Kingelesi. Na nima ya kutula yo na Kingelesi, bo vandaka kubalula yo diaka na bandinga ya nkaka ya Afrika. Mono sepelaka mingi ti kisalu ya ngolo yina bampangi yina vandaka kusala. Bo sadisaka mono mpi na kubakisa bampasi yina bampangi na beto ya mpusu ya ndombe na Afrika vandaka kukutana ti yo.

Na ntangu yina, bantu ya Afrique du Sud vandaka kuzinga na nsi ya luyalu ya apartheid. Mindele mpi bantu-ndombe vandaka ve kuzinga kisika mosi. Bampangi na beto ya mpusu ya ndombe vandaka kutuba ndinga na bo mosi, bo vandaka kusamuna na ndinga na bo mosi mpi bo vandaka kusala balukutakanu na ndinga na bo mosi.

Mono zabaka ve bantu mingi ya mpusu ya ndombe ya Afrika sambu mono vandaka na dibundu ya Kingelesi. Sambu mono kumaka kusala na Departema ya Kisalu na Betele, mono zwaka dibaku ya kuzaba bantu ya mpusu ya ndombe ya Afrika, bikalulu na bo mpi mutindu bo ke zingaka. Mono bakisaka bampasi yina bampangi na beto vandaka kukutana ti yo sambu na bansiku ya bisika yina bo vandaka kuzinga mpi balukwikilu ya mabundu ya bantu yina. Bo vandaka kibeni kikesa. Bo buyaka kufwa minsiku ya Biblia mpi bo buyaka kusala bisalu ya bampeve ya mbi, ata bantu ya mabuta na bo mpi bantu ya bwala na bo vandaka kutelemina bo ngolo kibeni. Na babwala, bantu vandaka mpenza bansukami. Bantu mingi kotaka ve nzo-nkanda to tangaka ve mingi kansi bo vandaka kuzitisa Biblia.

Mono vandaka mpi ti dibaku ya kusamba mwa mambu na tribinale sambu na kunwanina kimpwanza na beto ya kusambila Yehowa mpi ya kukota ve na mambu ya politiki. Bo kulaka bana ya Bambangi ya Yehowa na nzo-nkanda sambu bo buyaka kusala bisambu ya mabundu ya luvunu mpi sambu bo buyaka kuyimba bankunga ya nzo-nzambi. Kwikama mpi kikesa na bo kumisaka lukwikilu na mono ngolo.

Bampangi kutanaka ti bampasi ya nkaka na insi mosi ya fioti na Afrika yina bo vandaka kubinga Swaziland. Ntangu ntotila Sobhuza II fwaka, bo lombaka bantu yonso ya insi yina na kusala mambu yina bo ke salaka kana muntu me fwa. Bo tubaka nde babakala fwete kulula nsuki na bo mpi bankento fwete zenga nsuki na bo sambu yo bikala nkufi. Bampangi mingi buyaka kusala mambu yai ya ke wakana ti lusambu ya bankaka. Yo yina, bo niokulaka bo. Kwikama na bo na Yehowa sepedisaka beto mingi. Beto longukaka mambu mingi ya me tala kwikama mpi ntima-nda na bampangi na beto ya Afrique du Sud mpi yo kumisaka lukwikilu na beto ngolo.

MONO SALAKA DIAKA NA MASHINI YA KUNIEMA MIKANDA NA AFRIQUE DU SUD

Na 1981, mono salaka diaka na mashini ya kuniema mikanda sambu na kusadisa bampangi na kusadila baordinatere sambu na kuniema mikanda. Mono lutisaka ntangu mosi ya kiese kuna. Mutindu ya kuniema mikanda sobaka mingi. Muntu mosi ya mumbongo pesaka Betele mashini mosi (photocomposeuse) sambu na kumeka yo mpi yandi pesaka beto yo ya mpamba. Yo yina, beto katulaka bamashine Linotype uvwa mpi na kisika na yo beto tulaka bamashini yina (photocomposeuse) tanu ya mpa. Beto tulaka mpi mashini ya nkaka ya mpa ya kuniema mikanda. Beto kumaka kuniema mikanda nswalu.

Baordinatere sadisaka beto na kusala MEPS (Baprograme ya Kubasisa Mikanda na Bandinga Mingi). Beto vandaka bampangi iya yina katukaka na Betele ya Canada sambu na kusala na Afrique du Sud. Na nima, ntangu beto katukaka na Afrique du Sud, mambu ya teknolozi sobaka mingi kibeni. (Yez. 60:17) Beto yonso iya kwelaka bampangi-bankento ya mbote yina vandaka bapasudi-nzila mpi bo vandaka kuzola Yehowa mingi kibeni. Mono ti Bill landaka kusala na Betele. Ken ti Dennis butaka mpi bo vandaka kuzinga pene-pene ya Betele.

Bisalu kumaka mingi na Betele. Bo vandaka kubalula mikanda yina ke tendulaka Biblia, beto vandaka kuniema mikanda na bandinga mingi mpi beto vandaka kutinda yo na babetele ya nkaka. Yo yina, yo lombaka nde bo tunga Betele ya nkaka. Bampangi tungaka yo na kisika mosi ya kitoko na ndambu ya westi ya Johannesbourg mpi bo pesaka yo na Yehowa na 1987. Mono vandaka na kiese ya kupesa maboko na bisalu yina yonso mpi ya kusala na Komite ya Filiale ya Afrique du Sud bamvula mingi.

BO PESAKA BETO DIAKA KISALU YA NKAKA

Beto yitukaka mingi ntangu bo bingaka beto na 2001 sambu mono kwenda kusala na Komite ya mpa ya Filiale ya États-Unis. Beto waka mawa ya kuyambula kisalu mpi banduku na beto na Afrique du Sud. Kansi beto vandaka mpi na kiese ya kuvanda na dibuta ya Betele ya États-Unis.

Ata mpidina beto vandaka kudiyangisa sambu beto ta kuma ntama ti mama ya Laura yina kumaka mununu. Beto zolaka ve kukuka kusadisa yandi na kintama, yo yina baleke ya Laura tatu ya bankento vandaka kusadisa yandi na mambu yonso. Bo songaka beto nde: “Beto ta sala ve kisalu ya ntangu yonso beto mosi kansi kana beto ke lungisa bampusa ya mama na mambu yonso, yo ta sadisa beno na kulanda kusala kisalu ya ntangu yonso.” Beto ke monisilaka bo ntonda ya mingi.

Mpangi na mono mpi ti nkento na yandi vandaka kuzinga na mbanza Toronto na Canada mpi bo vandaka kusadisa mama na mono yina vandaka mufwidi. Na ntangu yina, mama zingaka ti bo bamvula kuluta 20. Beto sepelaka mingi mutindu bo sadisaka mama na zola yonso tii ntangu mama fwaka ntangu fioti na nima ntangu beto kumaka na New York. Beto ke sepelaka mingi sambu bantu ya mabuta na beto ndimaka kusoba na luzolo yonso mambu ya luzingu na bo, sambu na kusadisa bibuti na beto yina kumaka minunu. Yo vandaka ve diambu ya pete.

Na Betele ya États-Unis, mono salaka mwa bamvula na kisalu ya kubasisa mikanda yina bo tomisaka mpi yina kumaka pete na kusala. Ntama mingi ve mono salaka na Departema ya Ke Sumbaka Bima. Mono kele na kiese mutindu mono me sala bamvula 20 na Betele yai ya nene ya kele bubu yai ti bampangi 5000, ti bampangi kiteso ya 2000 yina ke vandaka na banzo na bo mpi ke kwisaka kupesa maboko na Betele.

Bamvula 60 me luta, mono yindulaka ve nde mono ta vanda awa. Nkento na mono Laura me sadisaka mono mingi bamvula yina yonso. Mono vandaka ti luzingu ya kiese kibeni. Beto ke sepelaka mingi ti mikumba mingi yina bo pesaka beto mpi ti bampangi yina beto vandaka kusala ti bo. Beto ke zolaka mpi mingi bampangi ya Betele yina beto talaka na bansi mingi. Bubu yai, mono kele ti bamvula kuluta 80, yo yina bo me fiotunaka kisalu na mono sambu bo me pesaka bampangi ya baleke mingi formasio sambu na kusala yo.

Muyimbi-bankunga tubaka nde: “Kiese na dikanda yina Yehowa kele Nzambi na yo.” (Nk. 33:12) Mambu yai kele kibeni kieleka. Mono ke tondaka Yehowa mingi mutindu mono ke sadilaka yandi ti bansadi na yandi yina ke vandaka na kiese.