Keti Kunwa Makaya Kele Disumu?

Mvutu ya Biblia

Biblia ke tubilaka ve kunwa makayaa to bametode ya nkaka yina bantu ke sadilaka sambu na kunwa makaya. Kansi yo ke tubilaka minsiku yina ke monisa nde Nzambi ke zolaka ve ata fioti mambu ya mbi mpi ya ke bebisaka sante, mpi nde na meso na yandi, yo kele disumu.

Kubaka luzingu na valere. ‘Nzambi ke pesaka bantu yonso luzingu mpi mpema.’ (Bisalu 17:24, 25) Luzingu kele dikabu ya Nzambi. Yo yina, beto fwete sala ve konso kima yina lenda kumisa luzingu na beto nkufi, mu mbandu kunwa makaya. Na ntoto ya mvimba, bantu mingi ke fwaka lufwa ya mubisu kaka sambu na makaya.
Kuzola bantu ya nkaka. “Nge fwete zola nkweno na nge bonso nge mosi.” (Matayo 22:39) Kunwa makaya na lweka ya bantu ya nkaka kele kukonda zola sambu na bo. Bantu yina ke vandaka pene-pene ya muntu yina ke nwa makaya, bo lenda bela bamaladi yina bantu yina ke nwaka makaya ke belaka mbala mingi.
Kuvanda santu. ‘Beno pesa nitu na beno bonso kimenga ya moyo, ya santu, ya Nzambi ke ndimaka.’ (Baroma 12:1) “Beto katula na nitu na beto mvindu yonso ya kinsuni mpi ya mpeve, sambu beto kumisa busantu na beto ya kulunga na boma ya Nzambi.” (2 Bakorinto 7:1) Kunwa makaya kele ve mbote mpi yo ke wakanaka ve ti kikalulu ya kuvanda santu, disongidila kuvanda bunkete, sambu bantu yina ke nwaka makaya ke kotisaka ndikila na nitu na bo kukonda kuzaba mpi yo ke bebisaka bo kibeni nitu.

Inki Biblia ke tubaka na yina me tala kunwa diamba to kusadila bima ya nkaka ya ke lawusaka kaka sambu na kulutisa ntangu?

Biblia ke tangaka ve mbala mosi zina ya diamba (cannabis) to ya makaya nkaka ya mutindu mosi ya ke lawusaka. Kansi yo ke tubilaka minsiku yina muntu fwete tadila na yina me tala kusadila bima ya ke lawusaka kaka sambu na kulutisa ntangu, bima yina ke kumisaka muntu mpika. Katula mambu ya beto me katuka kutubila, beto fwete tadila mpi mambu yai ke landa:

Kutanina makuki na beto ya kuyindula. “Nge fwete zola Yehowa Nzambi na nge . . . na mabanza na nge yonso.” (Matayo 22:37, 38) “Beno tanina kibeni mabanza na beno.” (1 Piere 1:13) Muntu yina ke sadilaka bima yina ke lawusaka lenda tanina ve mabanza na yandi, mpi nkutu bantu mingi me kumaka bampika ya bima yina ke lawusaka. Na kisika ya kuyindula mambu ya mbote, mabanza na bo yonso ke kwendaka kaka na mutindu bo lenda zwa bima yina ke lawusaka mpi kusadila yo.—Bafilipi 4:8.
Kuzitisa bansiku ya leta. ‘Beno wila mpi beno lemfukila baluyalu mpi bamfumu.’ (Tito 3:1) Na bansi mingi, luyalu ke tulaka bansiku na yina me tala kusadila bima yina ke lawusaka. Kana beto ke zola kusepedisa Nzambi, beto fwete lemfukila bamfumu ya leta.—Baroma 13:1.

Makaya mpi Sante na Nge

Kimvuka Yina Ke Tadilaka Mambu ya Sante na Ntoto ya Mvimba ke monisa nde konso mvula, kiteso ya bantu bamilio sambanu ke fwaka sambu bo ke nwaka makaya mpi bantu kuluta 600 000 ya ke nwaka ve makaya ke fwaka kaka sambu na midinga ya makaya yina bantu yina ke nwaka yo ke basisaka. Beto tala mutindu makaya ke bebisaka sante ya bantu yina ke nwaka yo mpi ya bantu yina ke vandaka pene-pene ti bo.

Kansere. Midinga ya makaya kele ti bima kuluta 50 yina ke pesaka maladi ya kansere. Mukanda mosi (Encyclopædia Britannica) ke tuba nde “bantu mingi (90%) ke belaka kansere ya pumo” kaka sambu na midinga ya makaya. Midinga ya makaya lenda sala mpi nde bitini ya nkaka ya nitu mu mbandu, munoko, nzila ya mungungu, estoma, mungungu mpi kipiku (foie), ndudingandu (pancréas), mpi kisika yina masuba ke vandaka (vessie)kubaka maladi ya kansere.

Bamaladi ya mpema. Midinga ya makaya lenda pesa muntu maladi ya mpema mu mbandu, maladi ya bo ke bingaka pneumonie mpi grippe. Bana yina ke minaka midinga ya makaya yina muntu mosi ya ke nwa makaya ke basisa lenda bela kosu-kosu ya mpema (asthme), kosu-kosu yina ke manaka ve mpi bapumo na bo ke yelaka ve mbote mpi ke salaka ve mbote.

Maladi ya ntima. Ntima ya bantu yina ke nwaka makaya lenda yambula kubula na kintulumukina to mpi bo lenda bela bamaladi ya ntima. Mupepe ya mbi yina bo ke bingaka monoxyde de carbone ya ke vandaka na makaya, ke lutaka na pumo mpi ke kwendaka tii na menga; ebuna yo ke katulaka mupepe ya mbote (oxygène) na menga. Kana mupepe yai ya mbote kele ve mingi na menga, ntima ke salaka kisalu ya ngolo sambu nitu kubaka mupepe yango.

Kana nkento kele ti divumu. Kana nkento kele ti divumu mpi yandi ke nwa makaya, yandi lenda buta mwana ya ditsiombe, mwana ya kele ti kilo fioti to mwana yina bikobo na yandi ke pasukaka. Bana ya mutindu yai lenda bela mpi bamaladi ya mpema to bo lenda fwa na kintulumukina.

a Kunwa makaya ya bo ke tubila awa ke tadila kubenda-benda midinga ya sigareti, ya makaya yina bo ke bingaka cigare, ya pipe to ya pipe ya masa. Kansi yo ke tadila mpi makaya yina bo ke tulaka na munoko, ya bo ke bendaka na mbombo mpi makaya ya nkaka.