Keti Bible Kelongaka Kibeni Butatu Busantu?

KANA Butatu kele, yau fwete tubilama pwelele na kati ya Masonuku yonso. Sambu na nki? Sambu, bonso bantumwa kundimaka yau, Bible kele mukanda na nzila na yau Nzambi kudimonikisaka na bantu. Na ndambu yankaka, kana beto zola kusambila Nzambi na mpila yambote, beto fwete zaba yandi; na yau beto fwete vingila nde Bible kutubila beto kukonda mpasi nde yandi kele nani.

Bakwikidi yamvunkama yantete vandaka kundima nde Masonuku katukaka kibeni na Nzambi. Yau vandaka lufulu ya lukwikilu na bau, mukanda ya kuluta yonso yankaka. Mpidina, ntangu Paul samunaka na bantu ya Bérée, “bau bakaka ndinga mu ntima ya yidikwa, ye bau sosaka mu Masonukwa kilumbu na kilumbu kuzaba kana mambu yina ikele kyeleka.”​—⁠Bisalu 17:​10, 11.

Inki dilongi, na ntangu ya ntama, ndimamaka sambu na bakristu yina vandaka bantu ya nene ya Nzambi? Bisalu 17:​2, 3 kesadisa beto na kupesa mvutu: “Bonso kifu ya yandi, Paul . . . yindulaka na bau, na Masonukwa, na kutendulaka mpi na kumonisaka na mikapu [yina mekatuka na Masonuku].”

Yezu yandi mosi pesaka mbandu, sambu malongi nandi tungamaka na Ndinga ya Nzambi. Mbala mingi yandi vandaka tuba: “Yau mesonama.” Beto ketanga dyaka nde na dibaku yankaka yandi “tendulaka na Masonuku yonso, mambu yina tadilaka yandi.”​—⁠Mat. 4:​4, 7; Luka 24:⁠27.

Na yau mpila yau memonika, Yezu, Paul mpi bakristu yamvunkama yantete tungaka malongi na bau na Masonuku. Bau zabaka nde “Masonukwa imene kukatuka na Nzambi, yau ikele kusadisa mu kulonga, mu kusemba, mu sungika, mu malongi ya lunungu, na muntu ya Nzambi vanda ya lunga, ye ya toma yidikwa mu bisalu yonso yambote.”​—⁠2 Timote 3:​16, 17; tala 1 Korinte 4:6; 1 Tesalonika 2:13; 2 Petelo 1:​20, 21.

Sambu Bible lenda “kusungika,” yau lenda monisa kibeni na mpila ya pwelele kyeleka na dyambu ya kuluta mfunu, bonso Butatu, na ntubilu ya bantu yina kelongoka yau. Kansi, inki kele ngindu ya bateyolozye mpi ya bansoniki ya nkenda? Keti bau kendimaka nde Bible kelongaka Butatu na mpila ya pwelele?

Keti ngogo “Butatu busantu” ikele na Bible?

TALA yina beto lenda tanga na mukanda ya bantu ya misyoni: “Ngogo Butatu kele ve na Bible . . . Ikele kaka na mvunkama iya yau kotisamaka na ntubilu ya teyolozi ya Dibundu.” (Diksyoner ya Bible ya bifwanisu, angl.) Ansiklopedi yampa ya katolika (angl.) kemonisa mbote na ndambu na yau nde Butatu “kele ve . . . na konso mpila ndinga ya Nzambi.”​—⁠New Catholic Encycopedia.

Ansiklopedi ya katolika (angl.) ketuba sambu na yau nde: “Tii sesepi beto memona ve na Masonuku ngogo mosi kebundika Banzambi Tatu yina. Ngogo τρίας [tri’as] (yina mebalulama na kilate na ngogo trinitas) mezabana sambu na mbala yantete na Théophile y’Antiokya penepene na bamvu 180 nanima ya Yezu. . . . Mwa ntangu nanima, yau basikaka na kilate, trinitas, na mikanda ya Tertullien.”

Kansi, beto lenda tuba ve sambu na mpidina nde Tertullien vandaka longa Butatu na mikanda yina. Mukanda mosi ya katolika, Trinitas​—⁠Ansiklopedi ya teyolozi ya Butatu (angl.), kemonisa nde bangogo yankaka yina sadilamaka na Tertullien dyefamaka na bansoniki yankaka sambu na kutendula Butatu. Kansi, mukanda yina kepesa dikebisu yai: “Yau tavanda mbote ve na kubaka bansukisilu ya ntinuntinu na bangogo yina bau medyefa, sambu [Tertullien] kesadila bangogo yina ve na teyolozi ya Butatu.”

Kimbangi ya Masonuku ya ebeleo

KANA beto kemona ve ngogo “Butatu” na kati ya Bible, keti beto lenda tuba nde dilongi ya Butatu melongama na kati na yau na mpila ya pwelele? Inki Masonuku ya ebeleo (“Luwawanu ya Nkulu”) kezabisa beto sambu na yau?

Ansiklopedi ya mabundu (angl.) kendima nde: “Bateyolozye ya ntangu na beto mendima na kutuba nde Bible ya ebeleo kele ve na kati na yau na dilongi yina metadila Butatu.” Beto lenda dyaka kutanga na Ansiklopedi yampa ya katolika (angl.) nde: “Dilongi ya Butatu melongama ve na L[uwawanu] ya N[kulu].”

Kiteso mosi, jésuite Edmund Fortman ketuba na mukanda Nzambi ya butatu (angl.): “Luwawanu ya Nkulu . . . ketubila beto kima mosi ve, na mpila mosi ya kuswekama to ya pwelele na Nzambi yina kele Tata, Mwana mpi Mpeve-Santu. . . . Ata nzikisa mosi ve kele nde mosi na kati ya bansoniki ya busantu kuyindulaka ata fyoti na [Butatu] na Nzambi. . . . Kumona na [“Luwawanu ya Nkulu”] ata tubikokila mpamba, ata kansudi ya mpamba to ‘bidimbu ya kubumbama’ na yina metala Butatu ya bantu, yau ikele kuyika yina mesonama ve mpi kuyikila bansoniki ya busantu bangindu yina bau vandaka na yau ve.”​—⁠Ikele beto metenda yau.

Nzikisa ya Masonuku ya ebeleo kendima bangindu yina. Mpidina, Butatu melongama ve na mpila ya pwelele na kati ya mukanda mosi na mikanda 39 yantete ya Bible yina kele mbandu ya kyeleka ya Masonuku ya ebeleo mekatuka na Nzambi.

Kimbangi ya Masonuku ya greke

MASONUKU ya greke ya bukristu (“Luwawanu Yampa”), sambu na yau, keti yau ketubila pwelele na Butatu?

Ansiklopedi ya mabundu ketuba sambu na yau nde: “Bateyolozye yonso mendima nde Masonuku ya greke kele ve yau mpi na kati na yau ata dilongi mosi ya pwelele na Butatu.”

Edmund Fortman, yina beto metubila ntete, tubaka nde: “Bansoniki ya Luwawanu Yampa . . . kezabisa ve ata dilongi mosi ya Butatu yina mezabana mpi kepesa ve ata dilongi mosi ya pwelele yina ketuba nde na Nzambi mosi kele na bapersona tatu ya bunzambi bau yonso kiteso mosi. . . . Ata sika mosi ve beto kemona ngindu ya butatu ya bantu tatu ya kuswaswana yina kele na luzingu mpi na kisalu ya bunzambi, mpi mevukana na kati ya Nzambi mosi kaka.”

Tala yina beto lenda tanga na Ansiklopedi ya britanika: “Ngogo Butatu kele ve na Luwawanu Yampa. Dilongi yina yau kesonga metubilamaka ntete ve pwelele na kati na yau.”

Na kati ya mukanda Nkenda ya nkufi ya dilongi ya bukristu (angl.), Bernhard Lohse ketuba nde: “Na yina metadila Luwawanu Yampa, beto kemona ve na kati na yau ata dilongi mosi ya Butatu ya kyeleka.”

Mukanda Le Nouveau Dictionnaire international de théologie du Nouveau Testament (angl.) ketuba kiteso mosi nde: “Dilongi metungama ya Butatu kele ve na L[uwawanu] Y[ampa]. [Na kutadila bangindu ya teyolozye ya misyoni Karl Barth,] ‘beto kemona ve na kati ya Bible ndinga yina ketuba nde Tata, Mwana mpi Mpeve-Santu kele kiteso mosi.’ ”

E. Hopkins, longi na Université ya Yale, ndimaka na ndambu nandi nde: “Dilongi ya Butatu kemonika nde yau vandaka dyambu ya kuzabana ve na Yezu mpi na Paul; . . . ata mosi to yankaka ketubila yau ve.”​—⁠Kisina mpi kuyela ya mabundu (angl.).

Nsoniki ya nkenda Arthur Weigall kezabisa nde: “Beto fwete ve kuvila nde Yezu metubilaka ntete ve dyambu ya mpidyai, nde ngogo ‘Butatu’ kele ve ata sika mosi na Luwawanu Yampa mpi nde ngindu yina mekatuka mvimba na bampani sadilamaka na Dibundu kaka na bamvu 300 nanima ya lufwa ya Mfumu na beto.”​—⁠Bunkulu ya bampani na kati ya bakristu.

Na yau, ata mikanda 39 ya Masonuku ya Ebeleo, ata mikanda 27 yina mekatuka na nzambi kesala Masonuku ya greke ya bukristu kelonga ve Butatu.

Keti yau longamaka na bakristu yantete?

KETI bakristu yantete longaka Butatu? Beto tala yina bansoniki ya nkenda mpi bateyolozye ketuba sambu na yau:

“Bakristu yantete longaka ve dilongi mosi ya Butatu mefwanana na yina yidikisamaka nanima na kati ya bansiku ya lukwikilu ya dibundu ya bilumbu ya ntwala.”​—⁠Nouveau Dictionnaire international de théologie du Nouveau Testament (angl.).

Kansi, bakristu yantete, kusadilaka ve dilongi yina [Butatu] na lukwikilu na bau mosi. Bau vandaka pesa lusambu na Nzambi Tata mpi na Yezu Kristu, Mwana ya Nzambi, mpi bau vandaka ndima . . . Mpeve Santu. Kansi bau yindulaka ve na kusala bima yai tatu kima mosi kaka.”​—⁠Bunkulu ya bampani na kati ya bakristu.

“Na luyantiku, lukwikilu ya bukristu vandaka ve ya Butatu . . . Ve, bonso kemonisa yau L[uwawanu] Y[ampa] mpi mikanda yankaka ya bakristu yantete, yau vandaka mpidina ve na nsungi ya bantumwa mpi nanima ya nsungi ya bantumwa.”​—⁠Ansiklopedi ya mabundu mpi ya bikalulu (angl.).

“Ntubilu ‘Nzambi mosi na bapersona tatu’ tungamaka ngolo ve mpi, na ntembe ve yau kotisamaka mvimba ve na luzingu ya bukristu mpi na lukwikilu na yau nantwala yansuka ya bamvunkama iya. . . . Na bamfumu ya Dibundu, beto kemona ata kima mosi ve kebambukisa ata na ntama ngindu yina.”​—⁠Ansiklopedi yampa ya katolika (angl.).

Inki Bamfumu ya dibundu ya ntwala ya lukutakanu ya Nise longaka?

YAU zabakana nde Bamfumu ya Dibundu ya ntwala ya kusalama ya lukutakanu ya Nise, ngolo na bau vandaka mingi, na bamvunkama yantete yina landaka kubutuka ya Kristu. Malongi na bau kele na mfunu mingi na beto.

Justin (yina fwaka pene ya bamvu 165 ya ntangu na beto) ndimaka nde nantwala ya kukwisa na ntoto, Yezu vandaka wanzyo, nde yandi gangamaka, mpi nde yandi vandaka “luswaswanu na Nzambi ya kugangaka bima yonso.” Yandi tubaka nde Yezu kele nansi ya Nzambi mpi nde “yandi vandaka sala kaka yina Ngangi . . . zolaka nde yandi tuba mpi yandi sala.”

Irénée (yina fwaka pene ya bamvu 200 ya ntangu na beto) tubaka nde nantwala ya kukituka muntu, Yezu vandaka na luzingu ya kuswaswana na yina ya Nzambi mpi nde yandi vandaka nansi nandi. Yandi monisaka nde Yezu kele ve kiteso mosi ti “Nzambi mosi kaka ya kyeleka,” yina kele “na zulu ya bima yonso, mpi na lweka ya yina Nzambi yankaka kele ve.”

Clément y’Alexandrie (yina fwaka pene ya bamvu 215 ya ntangu na beto) tubaka sambu na Yezu nantwala ya luzingu nandi ya kimuntu bonso “kigangwa,” kansi Nzambi kele “Nzambi mosi kaka ya kyeleka, yina megangama ve mpi kefwaka ve.” Yandi tubaka nde Mwana mekwisa “kaka nanima ya Tata, Nkwa-Ngolo kaka mosi,” kansi nde yandi kele ve kiteso mosi ti yandi.

Tertullien (yina fwaka pene ya bamvu 230 ya ntangu na beto) longaka bunene ya Nzambi. Yandi tubaka nde: “Tata kele ya kuswaswana ti Mwana (yandi kele yankaka) na mutindu yandi kele ya kuluta nene; na mutindu yina mebuta kele ya kuswaswana ti yina bau mebuta; yina ketinda, kele ya kuswaswana ti yina metindama.” Yandi tubaka dyaka nde: “Kuvandaka ntangu mosi Mwana vandaka ve. . . . Nantwala ya bima yonso, Nzambi vandaka yandi mosi.”

Hippolyte (yina fwaka pene ya bamvu 235 ya ntangu na beto) tubaka nde Nzambi kele “Nzambi mosi, untete mpi Yandi mosi kaka, Ngangi mpi Mfumu ya bima yonso,” na yina “ata kima mosi ve vandaka ti yandi [mvula mosi ti yandi] . . . Kansi yandi vandaka Mosi mpi yandi mosi kaka; yina, sambu yandi zolaka yau, bingaka na luzingu yina vandaka ve ntete” bonso Yezu, yina gangamaka nantwala ya kukwisa na ntoto.

Origène (yina fwaka pene ya bamvu 250 ya ntangu na beto) tubaka nde “Tata mpi Mwana kele bantu zole . . . bima zole sambu na yina metadila kimuntu na bau,” mpi nde “fwanikisa na Tata, [Mwana] kele kamwa nsemo ya fyoti.”

Na kubundikaka kimvuka ya banzikisa ya nkenda, Alvan Lamson sonikaka na mukanda nandi Dibundu ya bamvunkama tatu yantete (angl.): “Dilongi ya ntangu yampa mpi ya kuzabana ya Butatu . . . mekatuka ve na ndinga ya Justin, mpi ngindu yai lendaka kabisama na Bamfumu yonso ya Dibundu yina vandaka na luzingu nantwala ya lukutakanu salamaka na mbanza Nise; disonga bansoniki yonso ya bakristu yina kwisaka nanima ya kubutuka ya Kristu. Kyeleka, bau ketuba sambu na Tata, Mwana mpi . . . Mpeve-Santu, kansi kele ve bonso bau kele kiteso mosi, kele ve bonso bau kele bantu ya ngolo kiteso mosi, na ntubilu ya ntalu, kele ve bonso Tatu na Mosi, ata na nsansa mosi ve na kati ya yina mendimama na bayina kelongaka Butatu. Ngindu yankaka kele kyeleka, kansi yai ve.”

Mpidina, kimbangi ya Bible mpi ya Nkenda kemonisa pwelele nde Butatu zabanaka ve na nsungi ya kusonama ya Bible yamvimba mpi nde yau bikalaka kaka mpidina bamvu mingi.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 7]

“Ata nzikisa mosi ve ikele kemonisa nde mosi na kati ya bansoniki ya busantu yindukalaka ata fyoti na [Butatu] na Nzambi.”​—⁠Nzambi tatu