Keti Kele ti Kinsweki ya Kyese ya Dibuta?

1. Sambu na inki mabuta ya ngolo kele mfunu na kati ya bimvuka ya bantu?

DIBUTA kele ngidika mosi ya kuluta ntama na ntoto, mpi yau kele ti kisika mosi ya mfunu na kati ya kimvuka ya bantu. Na kati ya nkenda, mabuta ya ngolo mesadisaka na kusala bimvuka ya ngolo ya bantu. Dibuta kele ngidika ya kuluta mbote sambu na kusansa bana na kukuma bambuta ya kuyela.

2-5. (a) Tendula lutaninu ya mwana kevandaka na yau na kati ya dibuta ya kyese. (b) Inki bampasi metubilama na balapolo na mabuta yankaka?

² Dibuta ya kyese kele kisika mosi ya ngemba mpi ya lutaninu. Yindula fyoti dibuta mosi ya mbote. Na ntangu ya madya na bau ya nkokila, bibuti ya mbote mefonga kumosi ti bana na bau mpi kesolula mambu ya lumbu. Bana ketuba ti makelele mpenza na ntangu bau ketela tata ti mama na bau mambu yina kusalamaka na nzo-nkanda. Ntangu yina kelutisama kumosi kepesa muntu na muntu ngolo sambu na kilumbu yankaka na nganda ya dibuta.

³ Na kati ya dibuta ya kyese, mwana kuzaba nde tata ti mama na yandi tasungimina yandi ntangu yandi tabela, mbala yankaka na kusobanaka bantangu ya kuvanda na lweka ya mbeto na yandi na mpimpa. Yandi kuzaba nde yandi lenda kukwenda na tata to na mama na yandi ti makambu yina metadila luzingu na yandi ya bumwana mpi kubaka ndongisila ti lusadisu. Ya kyeleka, mwana kekudiwaka na ngemba, ata nkutu bampasi mefuluka inki mutindu na kati ya inza.

⁴ Na kutuba ya mbote, na ntangu bana keyelaka, bau kekwelaka mpi kekumaka ti mabuta na bau mosi. Kingana mosi ya ndambu ya Esti ketubaka nde: “Muntu kezabaka bunene ya mfuka ya yandi kele na yau na bibuti na yandi ntangu yandi kekumaka ti mwana na yandi mosi.” Ti sansa ya mudindu ya ntonda mpi ya zola, bana ya kuyela kemekaka na kupesa mabuta na bau kyese, ye bau kesungiminaka mpi bibuti na bau yina menuna, yina keyangalalaka na kinkundi ya bantekolo na bau.

⁵ Mbala yankaka na kisika yai nge keyindula nde: ‘Ee, mono kezolaka dibuta na mono, kansi yau kele ve kibeni bonso yai ya mekatuka kutubilama. Nkento na mono ti mono kele ti manaka ya kisalu ya kuswaswana mpi beto kemonanaka na mpasi kibeni. Beto ketubilaka mingimingi mambu ya mbongo.’ To keti nge ketuba nde: ‘Bana ti bantekolo na mono kezingaka na mbanza yankaka, mpi mono mezwaka ntete ve dibaku ya kumona bau’? Ya kyeleka, sambu na bikuma yina kelutaka mbala mingi ngolo ya bantu yina mambu yai ketadila, mabuta mingi kele ve yina ya yau kanaka kuvanda. Kansi, kele ti yankaka yina kele ti luzingu ya dibuta ya kyese. Inki mutindu? Keti kinsweki ya kyese ya dibuta kele? Mvutu kele ee. Kansi na ntwala ya kuzaba yau kele inki, beto fwete kupesa mvutu na ngyufula mosi ya mfunu.

DIBUTA KELE INKI?

6. Mabuta ya inki mutindu tatubilama na kati ya mukanda yai?

⁶ Na bansi ya Westi, mabuta mingi kevandaka mingimingi ti tata, mama mpi bana. Bankaka lenda kuzinga na banzo na bau mosi ntangu yonso ya bau lenda. Na ntangu kuwakana ti bamambere ya kikanda kelundama, mikumba na ndambu na bau kefyotuka. Mingimingi, yai kele dibuta ya beto tatubila na kati ya mukanda yai. Kansi, mitindu yankaka ya mabuta mekumaka kumonana mingi na bamvula yai​—⁠dibuta ya kibuti mosi, dibuta yina mesalama mbala ya zole, mpi dibuta yina bibuti kezingaka dyaka ve kumosi sambu na kikuma mosi to yankaka.

7. Kikanda kele inki?

⁷ Yina kemonanaka mingi na bansiku ya bambuta yankaka kele kikanda. Na kati ya ngidika yai, kana mpila kele, bantekolo kesungiminaka mbala mosi bankaka na bau, mpi bikangilu ya ngolo ti mikumba keyalumukaka tii na bamambere ya kikanda ya mvimba. Mu mbandu, bamambere ya dibuta lenda kupesa lusadisu na lusansu, nkutu mpi kufuta mbongo ya nzo-nkanda ya bana-nkazi na bau ya babakala ti ya bankento, to ya bamambere ya kikanda. Malongi yina tatubilama na kati ya mukanda yai ketadila mpi mabuta na bunene na yau.

DIBUTA NA NSI YA BAMPASI

8, 9. Inki mambu kemonana na bansi mingi yina kemonisa nde dibuta kele na kusoba?

⁸ Bubu yai, dibuta kesoba na mutindu mosi ya mbote ve​—⁠mawa sambu na kutuba yau. Mbandu mosi kemonana na Inde, kisika nkento lenda kuzinga ti dibuta ya bakala na yandi mpi kusala na kati ya nzo na nsi ya lutwadisu ya babokilo na yandi. Kansi, na bilumbu na beto, yau kemonana mbala mingi nde bankento ya Inde kusosa kisalu na nganda ya nzo. Kansi, yau kemonanaka tii ntangu yai nde yau kelombaka kulungisa mikumba na bau ya nsiku ya bambuta na kati ya nzo. Ngyufula kebasisama na bansi mingi kele yai: Na kutesaka ti bamambere yankaka ya dibuta, bisalu ikwa nkento yina kele ti kisalu na nganda ya nzo fwete kusala na kati ya nzo?

⁹ Na kati ya bimvuka ya bantu ya ndambu ya Esti, bangwisana ya ngolo ya bikanda kele ya nsiku ya bambuta. Kansi, na nsi ya bupusi ya mutindu ya luzingu ya ndambu ya Westi ya kufuluka na bwimi ti bampasi ya kimvwama, kikanda na mutindu ya bambuta ya ntama kele na kumana. Yau yina, bamingi ketadilaka kusungimina mambere mosi ya dibuta yina menuna bonso vangu na kisika ya kutadila yau bonso mukumba. Bibuti ya kununa yankaka kenyokulamaka. Ya kyeleka, munyokudi mpi luyambulu ya minunu kemonanaka na bansi mingi bubu yai.

10, 11. Inki mambu kemonisa nde dibuta kele na kusoba na bansi ya Eropa?

¹⁰ Kufwa makwela mekuma kumonana mingi mpenza. Na Espagne ntalu ya kufwa ya makwela keyela katuka na dikwela 1 na kati ya makwela 8 na luyantiku ya bamvula kumi ya nsuka ya mvunkama ya 20​—⁠mpamuka ya nene katuka na 1 na kati ya 100 kaka bamvula 25 na ntwala. Grande-Bretagne, yina kevandaka mbala na mbala ti ntalu ya kuluta nene ya kufwa ya makwela na Eropa, (makwela 4 na kati ya 10 kefwaka), mekuma na mbala mosi ti mabuta mingi ya kibuti mosi.

¹¹ Na Allemagne, bantu mingi kemonanaka bonso nde bau keyambulaka kimakulu mabuta ya mutindu ya nsiku ya bambuta. Mvula 1990 kuzwaka banzo 35 na kati ya nkama ya banzo yonso ya Allemagne yina kusalamaka kaka na muntu mosi mpi 31 na kati ya nkama yina kusalamaka kaka na bantu zole. Bantu ya France mpi kekwela dyaka mingi ve, mpi bayina kekwela kefwa makwela mbala na mbala mpi nswalu kuluta mutindu yau vandaka ntete. Bantu kuluta mingi kezola kuzinga kumosi nkatu mikumba ya makwela. Bangindu ya mutindu mosi kemonana na inza ya mvimba.

12. Inki mutindu bana kenyokwama sambu na bansoba yina kesalama na kati ya dibuta ya ntangu na beto?

¹² Inki kekumina bana? Na États-Unis mpi na bansi mingi yankaka, bana kuluta mingi kebutuka na nganda ya makwela, bankaka na batoko ya baleke. Bana-ndumba mingi kele ti bana mingi ya batata ya kuswaswana. Balapolo ya kekatuka na inza ya mvimba kemonisa nde mafunda ya mafuku ya bana ya kukonda bisika ya kulala keyungana na babalabala; bamingi na kati na bau ketinaka munyokudi na banzo to kekulamaka na mabuta yina kekuka ve na kusansa bau.

13. Inki mambu ya ngolo meyalumukaka yina kekatula kyese ya mabuta?

¹³ Ya kyeleka, dibuta kele na mpasi kibeni. Katula mambu yina meyita kutubilama, nkolama ya batoko, kunyokwama ya mwana, nku ya nkwelani, kunwa malafu ya ngolongolo, mpi makambu yankaka ya kubebisa kekatula kyese ya mabuta mingi. Sambu na bana ti bambuta mingi, dibuta kele kibeni kitininu ve.

14. (a) Sambu na bantu mingi, inki kele bikuma ya bampasi ya dibuta? (b) Inki mutindu ndongisi mosi ya mvunkama ya ntete kutendulaka inza ya bubu yai, mpi inki bupusi kulungana ya bangogo na yandi kele na yau na zulu ya luzingu ya dibuta?

¹⁴ Sambu na inki dibuta kele na mpasi? Bantu mingi kemonisaka nde kikuma ya bampasi ya dibuta ya ntangu na beto kele kukota ya nkento na kisika ya kisalu. Bankaka ketubilaka kubwa ya bikalulu ya mbote na ntangu na beto. Mpi bikuma ya ngika ketangama. Kiteso ya bamvula kuluta mafunda zole melutaka, ndongisi mosi ya kuzabana mingi kuyitaka kutuba nde mambu mingi tavanda na bupusi na zulu ya dibuta, ntangu yandi kusonikaka nde: “Na bilumbu ya nsuka ta vanda mpasi mingi. Bantu ta zolaka bantu ya nkaka ve, bo ta zolaka kaka mbongo; bo ta kuditulaka, bo ta vandaka lulendo mingi; bo ta vwenzaka Nzambi, bo ta tulaka ntu-ngolo na batata ti bamama na bo; bo ta zabaka kupesa mersi ve; bo ta zitisaka mambu ya Nzambi ve; bo ta vandaka nku mingi, bo ta zingaka kaka na kimbeni, bo ta kumaka songi-songi, bo ta waka makasi nswalu, bo ta zolaka kusala bantu ya nkaka mpasi, bo ta zolaka ve mambu ya mbote; bo ta zolaka kuteka bantu ya nkaka; bo ta vandaka na kifu ya kusala mambu kukonda kuyindula ntete; ntima na bo ta vanda me fuluka na lulendo mingi; bo ta zolaka kiese ya nsi ntoto, kansi Nzambi ve.” (2 Timoteo 3:​1-4) Nani lenda kutula ntembe nde bangogo yai kelungana bubu yai? Na kati ya inza ya bamvwandilu ya mutindu yai, keti yau kele ngituka na kumona nde mabuta kele na mpasi?

KINSWEKI YA KYESE YA DIBUTA

15-17. Na kati ya mukanda yai, inki kiyeka tatadilama bonso yina kesimba kinsweki ya kyese ya dibuta?

¹⁵ Ndongisila na yina metala mutindu ya kuzwa kyese na kati ya dibuta kepesamaka bisika yonso. Na Westi, nto mosi ya kukonda nsuka ya mikanda mpi bazulunalu ya kudisadisila kepesaka ndongisila. Dikambu ya ngolo kele nde, bantu yina kepesaka ndongisila kewakanaka ve, mpi ndongisila yina kele ya nsadilu bubu yai lenda kutadilama bonso ya kumana ngala mbasi.

¹⁶ Ebuna, na wapi beto lenda sosa lutwadisu ya mbote ya dibuta? Keti nge lenda tadila mukanda yina mesalamaka bamvula 1 900 meluta? To nge talenda kuyindula nde mukanda bonso yai lenda kuvanda nkatu kivuvu mpi ya kunzuluka? Kyeleka kele nde, kinsweki ya kyeleka ya mambote ya dibuta kemonanaka na nto ya mutindu yina.

¹⁷ Nto yango kele Biblia. Na kuwakana ti banzikisa yonso, yau kupemamaka na Nzambi yandi mosi. Na kati ya Biblia beto kemona ntela yai: “Masonuku yonso kele ya kupemama na Nzambi mpi mfunu sambu na kulonga, na kusemba, sambu na kuvutula mambu na ndonga, sambu na kulonga na lunungu.” (2 Timoteo 3:​16, NW) Na kati ya mukanda yai, beto tasyamisa nge na kutadila mutindu Biblia lenda kusadisa nge na ‘kuvutula mambu na ndonga’ na ntangu nge kenwana na kubongisa bampasi mpi makambu ya mabuta kekutana na yau bubu yai.

18. Sambu na inki yau kele mbote na kundima Biblia bonso kiyeka na yina ketadila ndongisila ya makwela?

¹⁸ Kana nge mekangama na kubuya dibaku yai nde Biblia lenda kukumisa mabuta kyese, tadila dyambu yai: Muntu yina kupemisaka kusonama ya Biblia kele Kisina ya ngidika ya makwela. (Kuyantika 2:​18-25) Biblia ketuba nde zina na yandi kele Yehowa. (Nkunga 83:18) Yandi kele Ngangi mpi ‘Tata, yina ke pesaka zina ya kieleka na konso fami.’ (Efezo 3:​14, 15) Yehowa metadilaka luzingu ya dibuta tuka luyantiku ya bantu. Yandi kuzaba mambu yina lenda basika mpi yandi mepesaka ndongisila sambu na mutindu ya kumanisa yau. Na kati ya nkenda, bayina kesadilaka minsiku ya Biblia na kati ya luzingu na bau ya dibuta na masonga yonso, kezwaka kyese mingi.

19-21. Inki baeksperiansi ya ntangu na beto kemonisa ngolo ya Biblia na yina ketadila kumanisa bampasi ya makwela?

¹⁹ Mu mbandu, na Indonésie, nkento mosi ya dibuta vandaka kusala nsaka ya mbongo ngolo kibeni. Bamvula mingi, yandi vandaka kuyambula bana na yandi tatu nkatu lusungiminu mpi mbala na mbala yandi vandaka kuswana ti bakala na yandi. Na nima, yandi yantikaka na kulonguka Biblia. Malembemalembe, nkento yango kwisaka kukwikila na mambu yina Biblia kutubaka. Ntangu yandi sadilaka bandongisila na yau, yandi kumaka nkento mosi ya kuluta mbote. Bikesa na yandi, yina kubakaka lufulu na Biblia, kunataka kyese na kati ya dibuta na yandi ya mvimba.

²⁰ Na Espagne, nkento mosi ya dibuta ketuba nde: “Banda beto kwelanaka, mvula mosi kaka kulutaka ntangu beto yantikaka na kuzwa matata ya ngolo.” Yandi ti bakala na yandi kuvandaka ve ti mambu mingi ya kiteso mosi, mpi bau vandaka kusolula fyoti mpenza katula ntangu bau vandaka kuswana. Ata nkutu bau vandaka ti mwana mosi ya nkento, bau bakaka lukanu ya kugambana. Kansi, na ntwala yau kusalama, bau kusyamisamaka na kulonguka Biblia. Bau longukaka bandongisila na yau ya ketadila babakala ti bankento ya makwela mpi bau yantikaka na kusadila yau. Ntama mingi ve, bau kumaka kusolula na ngemba yonso, mpi dibuta na bau ya fyoti kuvukanaka na kyese yonso.

²¹ Biblia kesadisaka mpi minunu. Mu mbandu, tadila eksperiansi ya dibuta mosi ya Japon. Bakala kuvandaka makasi mingi mpi bantangu yankaka nku. Ntetentete, bana na bau ya bankento yantikaka na kulonguka Biblia, na kati ya luteleminu ya bibuti na bau. Na nima, bakala kukutaka bana na yandi ya bankento, kansi nkento vandaka kulanda na kubuya. Kansi, na nima ya bamvula, yandi monaka malanda ya mbote ya minsiku ya Biblia na kati ya dibuta na yandi. Bana na yandi ya bankento vandaka kusungimina yandi mbote, mpi bakala na yandi kukumaka pima mpenza. Bansoba ya mutindu yina kupusaka nkento yango na kulonguka Biblia sambu na yandi mosi, mpi yau kuvandaka ti malanda ya mbote ya mutindu mosi. Nkento yai ya mununu kumaka kutuba ntangu yonso nde: “Beto kumaka bankwelani ya kyeleka mpenza.”

22, 23. Inki mutindu Biblia kesadisaka bantu ya bansi yonso na kuzwa kyese na kati ya luzingu na bau ya dibuta?

²² Bantu yai kele na kati ya kibuka ya nene ya bantu yina melongukaka kinsweki ya kyese ya dibuta. Bau mendimaka ndongisila ya Biblia mpi mesadilaka yau. Ya kyeleka, bau kezingaka na kati ya inza ya mubulu, ya bikalulu ya mbi, ya kufuluka ti bampasi ya kimvwama ya kiteso mosi ti bantu yankaka. Kuluta dyaka, bau kele ya kukonda kukuka, kansi bau kezwaka kyese na kusalaka ngolo sambu na kusala luzolo ya Ngangi ya ngidika ya dibuta. Mutindu Biblia ketuba, Yehowa Nzambi kele “muntu [yina] ke longa nge sambu na mambote na nge, . . . muntu [yina] ke nata nge na nzila ya nge fweti landa.”​—⁠Yezaya 48:⁠17.

²³ Ata nkutu Biblia manaka na kusonama bamvula mafunda zole, bandongisila na yau kele mpenza ti ngala. Dyaka, yau kusonamaka sambu na bantu yonso. Biblia kele ve mukanda ya Amerika to ndambu ya Westi. “Na muntu mosi” Yehowa “me basisaka makanda yonso ya bantu,” mpi Yandi kuzaba bitini yonso ya nitu ya bantu ya bisika yonso. (Bisalu 17:26) Minsiku ya Biblia kele sambu na bantu yonso. Kana nge sadila yau, nge tazaba mpi kinsweki ya kyese ya dibuta.