Kukonda Kufwa ya Moyo: Lubutuku ya Dilongi

“Ata disolo mosi ve ya ketadila luzingu ya mpeve ya muntu meyangisaka yandi mingi bonso yina ya ketadila nkadilu na yandi na nima ya lufwa.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Inki mutindu Socrate ti Platon yedisaka mingi ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve?

NTENDUDI mpi longi mosi ya bamvula 70, bau mefunda yandi nde yandi kele na mawa ve mpi nde yandi kebebisa mabanza ya baleke na malongi na yandi. Ata yandi kepesa bikuma ya ngolo sambu yandi kununga, bazuzi ya nku yina kesambisa yandi mebedisa yandi mpi mezengila yandi nkanu ya lufwa. Mwa bangunga fyoti na ntwala ya kugondama na yandi, mbuta longi yango kesonga bana ya nzo-nkanda yina mezyunga yandi mwa bikuma sambu na kundimisa bau nde moyo kefwaka ve mpi nde mfunu ya kubanga lufwa kele ve.

² Muntu yai ya bau mezengila nkanu kele Socrate, filozofe ya Greki ya kuzabanaka mingi na mvu-nkama ya tanu N.T.B.a Mwana ya nzo-nkanda na yandi Platon sonikaka mambu yai na mikanda Apologie ti Phédon. Socrate ti Platon mezabanaka nde bau kele na kati ya bantu ya ntete yina yedisaka ngindu nde moyo kefwaka ve. Kansi bau vandaka ve bantu ya kubandisaka dilongi yai.

³ Mutindu beto tamona, luyantiku ya ngindu ya kutuba nde bantu kefwaka ve kotaka na ntwala kibeni. Kansi, Socrate ti Platon, yedisaka ngolo ngindu yai mpi kumisaka yau dilongi ya filozofi, na mpila nde yau kumaka kubenda mingi bantu ya kulonguka banda na bilumbu na bau nge mata.

Banda na Pythagore tii na Bapiramide

4. Na ntwala ya Socrate, inki vandaka bangindu ya bantu ya Grese na yina metala Bwala ya Bafwa?

⁴ Bantu ya Grese yina zingaka na ntwala ya Socrate ti Platon vandaka kwikila mpi nde moyo kezingaka na nima ya lufwa. Pythagore, matematisie ya nene ya Grese ya mvu-nkama ya sambanu N.T.B., vandaka tuba nde moyo kefwaka ve kansi yau kesobaka. Na ntwala na yandi, Thalès de Milet, yina vandaka monana bonso filozofe ya ntete ya Grese, yindulaka nde moyo ya kefwaka ve kezingaka kaka ve na kati ya bantu, ya bambisi ti ya banti kansi mpi na bima bonso ema, sambu yau lenda kubenda bibende. Bantu ya Grese ya ntama vandaka tuba nde myoyo ya bafwa vandaka sabuka nsi ya nzadi Styx sambu na kukota na kisika mosi na nsi ya ntoto yina bau kebingaka insi ya bafwa. Kuna, bazuzi kezengilaka moyo nkanu ya kunyokwama na kati ya boloko ya bibaka ya nda to ya kumona kyese na kisika ya bau kebingaka nde Élysées.

5, 6. Inki mutindu bantu ya Persia vandaka baka moyo?

⁵ Na Iran, to Persia, na ndambu ya esti, profete mosi na zina ya Zoroastre basikaka na mvu-nkama ya nsambwadi N.T.B. Yandi kotisaka mutindu mosi ya kusamba yina zabanaka nde Zoroastrisme. Yai vandaka lusambu ya Kintinu ya Persia, yina yalaka inza na ntwala Grese kukuma ngolo ya nene. Masonuku ya Zoroastre ketuba nde: “Moyo ya Muntu ya Lunungu tafwa ve, yau tazingaka na Kyese kimakulu, kansi moyo ya Muntu ya Luvunu tavandaka kaka na mpasi. Mpi Bansiku yai Ahura Mazda [disongidila, “nzambi ya mayele”] pesaka na nzila ya mfumu na Yandi ya nene.”

⁶ Dilongi ya kukonda kufwa ya moyo vandaka mpi na ntwala lusambu ya Zoroastre ya Iran kubasika. Mu mbandu, bikanda ya ntama ya Iran vandaka kudibanza sambu na myoyo ya bafwa na kupesaka bau madya ti bilele sambu yau sadisa bau na insi ya ntoto.

7, 8. Inki Ezipte ya ntama vandaka kwikila sambu na yina metala moyo ya kezingaka dyaka kana nitu mefwa?

⁷ Lusambu ya Ezipte vandaka kulonga mpi nde luzingu kevandaka na nima ya lufwa. Bantu ya Ezipte vandaka ndima nde Osiris, nzambi ya nene ya nsi ya ntoto, vandaka kusambisa moyo ya muntu ya kufwa. Mu mbandu, Mukanda mosi ya papirisi ya kusonamaka na mvu-nkama 14 N.T.B. kesonga Anubisi, nzambi ya bafwa, kenata moyo ya longi ya nsiku Hunefer na ntwala ya Osiris. Na zulu ya bitesilu, ntima ya longi ya nsiku, kidimbu ya kansansa na yandi, bau ketesa yau ti lunsala yina nzambi ya nkento ya kyeleka mpi ya lunungu kelwataka na ntu na yandi. Thoth, nzambi yankaka kesonika kiteso ya kilo. Sambu ntima ya Hunefer kele ve ti kilo ya mambi, lunsala meluta yau na kilo, ebuna bau mepesa Hunefer nswa ya kukota na insi ya Osiris sambu na kubaka luzingu ya kefwaka ve. Papirusi yango kesonga dyaka demo ya nkento ya kutelama na lweka ya kitesilu, mpi yandi kele ya kuyilama na kumina mvumbi kana ntima na yandi menunga ve. Bantu ya Ezipte vandaka kausa mpi bamvumbi na bau ye kubumba banitu ya bafalao na bapiramide ya kuluta kitoko, sambu bau vandaka kulonga nde moyo lenda zinga dyaka kana nitu metaninama.

⁸ Yau yina, bansi ya ntangu ya ntama yonso vandaka longa dilongi mosi: Moyo kefwaka ve. Keti bau bakaka dilongi yai kisika mosi?

Kisika Yau Katukaka

9. Inki lusambu kotisaka mupepe na yau na inza ya ntama ya Ezipte, Persia, ti Grese?

⁹ Mukanda mosi (The Religion of Babylonia and Assyria) ketuba nde: “Na inza ya ntama, Ezipte, Persia, ti Grese, bakaka mupepe ya lusambu ya Babilone.” Mukanda yai kelanda na kutendula nde: “Na kukutana ya ntete ya Ezipte kutanaka ti Babilone, mutindu tumabaya ya El-Amarna kesonga yau, bampila kuvandaka kibeni mingi sambu nde bamboninu ti bikalulu ya Babilone kukota na balusambu ya bantu ya Ezipte. Na Persia, lusambu ya nzambi Mithra kesonga bupusi ya ngolo ya malongi ya bantu ya Babilone . . . na mpila nde ntangu yai bantendudi mingi kibeni kendima nde malongi ya bantu ya kikanda ya Semi kotaka mingi kibeni na masapu ya ntete ya Grese ti na balusambu na yau, mfunu ya kusosa banzikisa yankaka kele ve. Malongi yai ya bantu ya kikanda ya Semi katukaka mingimingi na Babilone.”b

10, 11. Inki vandaka ngindu ya bantu ya Babilone sambu na yina metala luzingu na nima ya lufwa?

¹⁰ Kansi, keti ngindu ya Babilone ya mambu yina kesalamaka na nima ya lufwa kele ve ya kuswaswana mingi ti yina ya bantu ya Ezipte, ya Persia ti ya Grese? Baka mbandu ya poeme ya Babilone yai: Épopée de Gilgamesh. Muntu na yau ya nene, Gilgamesh, mekuditungisa sambu na kuzaba kyeleka ya lufwa. Yandi mekwenda kusosa ntendula ya kukonda kufwa, kansi yandi mekuka ve na kuzwa yau. Mwana-nkento mosi ya ketekaka malafu ya yandi mekutana ti yandi na nzyetolo na yandi mesyamisa yandi nkutu na kusadila luzingu na yandi ya ntangu yai na mutindu ya kuluta mbote, sambu yandi tamona ve luzingu ya kukonda nsuka yina yandi kesosa. Dilongi ya bau kelonga na disolo yai ya mvimba kele nde mpila ya kutina lufwa kele ve mpi nde kivuvu ya luzingu ya kukonda nsuka kele bangindu ya mpamba. Keti dyambu yai kemonisa nde bantu ya Babilone vandaka kwikila ve na Bwala ya Bafwa?

¹¹ Profesere Morris Jastrow, Jr., ya Iniversite ya Pennsylvanie, États-Unis, sonikaka nde: “Yau vanda bantu to bantwadisi ya mabundu [ya Babilone], bau keyindulaka ve nde kima yina megangamaka lenda fwa kimakulu. Lufwa [na ngindu na bau] vandaka mutindu ya kuluta na luzingu yankaka, ebuna kubuya ya bau vandaka buya kukonda kufwa ya moyo vandaka kaka mutindu ya kumonisa nde muntu lenda tina ve lufwa, yina tanata yandi na kuzinga luzingu ya mutindu yankaka.” Ee, bantu ya Babilone vandaka kwikila mpi nde mpila ya luzingu mosi, ya mutindu yankaka, kevandaka dyaka na nima ya lufwa. Bau vandaka monisa yau na kuzikaka bima kumosi ti mvumbi sambu yandi kwenda kusadila yau na Bwala ya Bafwa.

12-14. (a) Na nima ya Mvula ya Ngolo, inki kisika dilongi ya moyo yina kefwaka ve butukaka? (b) Inki mutindu dilongi yango panzanaka na ntoto ya mvimba?

¹² Yau kemonana pwelele nde, dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve katukaka na Babilone ya ntama. Biblia, mukanda yina ketaka nkenda sikisiki, ketuba nde Nemrodi, ntekolo ya Noa, muntu tungaka mbanza ya Babele, to Babilone.c Na nima ya Mvula ya Ngolo ya mweta ya mvimba yina nokaka na ntangu ya Noa, ndinga ti lusambu vandaka kaka mosi. Ntangu Nemrodi yantikaka kusala mbanza mpi kutunga nzo-zulu na kisika yango, yandi bandisaka lusambu yankaka. Disolo ya kele na Biblia kemonisa nde na nima ya kuvalangana ya bandinga na Babele, batungi yina ya kondaka kununga na kumanisa kutunga nzo-zulu na bau, panzanaka mpi yantikaka mitindu ya kuzinga yankaka, bau kwendaka kumosi ti lusambu na bau. (Kuyantika 10:​6-10; 11:​4-9) Yau yina, malongi ya lusambu ya Babilone panzanaka na ntoto ya mvimba.

¹³ Masolo ya bambuta ya ntama ketubaka nde Nemrodi fwaka lufwa ya mpasi. Yau fwete vanda nde, na nima ya lufwa na yandi, bantu ya Babilone yantikaka kuzitisa yandi mingi kibeni sambu yandi vandaka mubandisi, mutungi, mpi ntotila ya ntete ya mbanza na bau. Sambu nzambi Marduk (Merodach) bau vandaka baka yandi bonso mubandisi ya Babilone, bantendudi yankaka pesaka ngindu nde Marduk kele zina ya bau pesaka Nemrodi sambu na kukumisa yandi nzambi. Kana yau kele mpila yina, ebuna ngindu yina ya kutuba nde muntu kele ti moyo ya kezingaka na nima ya lufwa fwete vanda yau yantikaka na ntangu Nemrodi kufwaka. Ata yau vanda inki mutindu, mambu ya nkenda ketuba kemonisa nde na nima ya Mvula ya Ngolo, dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve butukaka na Babele, to Babilone.

¹⁴ Kansi, inki mutindu dilongi yango kotaka na mabundu mingi ya ntangu na beto? Kitini yina kelanda tatubila mutindu yau kotaka na mabundu ya ndambu ya esti.

[Banoti na nsi ya lutiti]

[Bifwanisu ya kele na lutiti 6]

Ngindu ya bantu ya Ezipte sambu na yina metala moyo na nsi ya bafwa

[Kifwanisu ya kele na lutiti 7]

Socrate tubaka nde moyo kefwaka ve