Kundima Bankaka—Nsatu ya Beto Fwete Kulungisa
KUTUBA ya masonga nde: “kitoko! kyeleka nge mesala yau kitoko mpenza”, “mono meyangalala mingi na kisalu na nge.” “Nge mesala kikesa, beto kele na kyese na nge mpenza” kesadisaka ngolo na kukumisa muntu, mingimingi kana yau mekatuka na muntu ya nge kezitisaka. Bantu kesalaka mbote mpi na kyese ntangu bau kendimamaka na bankaka. Na yau, bau ketomisaka kisalu mpi kevandaka na kyese mingi. Ya kyeleka, kundimama na masonga kele mpi mfunu na mabanza ti na ntima ya muntu, kiteso mosi bonso madya ya santu na nitu ya muntu.
Diksionere mosi ketendula kundima bankaka bonso “zola ya muntu bonso yandi mefwana na kubaka luzitu mpi dikebi” “Luzitu ya mingi to dikebi.” Yau metesama mingi ti luzitu, mawi ya mbote ya kundima yina kepesamaka na muntu, na kutesaka yandi bonso yandi melunga na kubaka yau.
Kundima Bankaka —Nsatu ya Kuluta Mfunu
Kupesa lukumu na kisika ya lukumu melombama kele ngindu ya mbote mpi ya masonga. Yezu kupesaka mbandu na kingana na yandi ya bampika. Mfumu na bau pesaka bau kimvwama na yandi. Na kundimaka mutindu ya mbote ya bau sadilaka kimvwama na yandi, yandi kutubaka: “Nge mesala mbote, mpika ya mbote mpi ya kwikama!” (Matayo 25:19-23, NW) Kansi, mbala mingi bantu kevilaka na kuvutula matondo na bayina mefwana na kubaka yau. Kukonda kundima kisalu ya bankaka kekatulaka kyese mpi kenataka ngindu ya kukonda kuganga kisalu. Iona kumonisaka yau mutindu yai: “Kundimama kenata nge na kudiwa nde nge kele na mfunu, ya kusosama, mpi ya kutondama . . . Yau kepesa nge kikesa ya kuganga kisalu. Kana bau mevila nge, nge fweti kudiwa ya kulemba, mpi ya kuyambulama.” Patrick keyika nde: “Ebuna yau kele mpasi na kutomisa kisalu to na kubuta mbuma ya mbote.” Yau yina, yau kele mfunu na beto kulonguka inki mutindu ye inki ntangu kundima bankaka. Beto yonso kevandaka na ngemba na kuzaba nde beto medimama na bantu mingi ya nzyunga na beto. Yau kele mpwisa ya ntete ya muntu.
Ngogo ya kukumisa, mikumba ya ngyika, to mpi dikabu, kepusaka beto na kusala dyaka kuluta mbote. Mambu yai kele ya kyeleka na muntu yonso: Kibuti, bakala, nkento, mwana, mambere ya dibundu, to nkengi. Margaret keta nde: “Kana bantu kendima mono, mono kekudiwaka na kyese, nde mono kele na mfunu, ye mono kevandaka na mpwisa ya kusala dyaka ya kuluta kitoko.” Andrew kendima mambu yina na kutubaka nde: “Mono kekudiwaka ya kupusama na kusala ata kisalu ya mpasi.” Kansi na kundima muntu mpi na kupesa yandi luzitu, yau kelombaka kuyindula mpi kutadila yau mbote.
Landa Mbandu ya Yehowa na Kundima Bankaka
Mbandu ya kuluta mbote ya kundima mbalu ya bankaka kele Yehowa Nzambi. Yandi ketulaka dikebi na bayina mefwana na kundimama. Yandi tulaka dikebi na bantu bonso Abele, Enoke, ti Nowa. (Kuyantika 4:4; 6:8; Yude 14) Yehowa kundimaka Davidi sambu na kwikama na yandi ya bau lenda tesa ve. (2 Samuele 7:16) Samuele, bonso mbikudi, kumisaka Yehowa bamvula mingi, Nzambi mpi kumisaka yandi na kupesaka kusadisaka yandi nswalu sambu na kununga bafilistia. (1 Samuele 7:7-13) Keti nge takudiwa ve ya kukumisama kana Nzambi mendima nge mutindu yai?
Ntonda mpi kuyangalala na kisalu ya bankaka kele bankadilu ya mefwanana na kundima bankaka. Biblia kelomba beto nde beto kumonisa matondo mpi beto kuvanda na ntonda na yina yonso ya bau kesala sambu na mambote na beto. (Kolosai 3:15; 1 Tesalonika 5:18) Mingi mingi beto fwete kumonisa ntonda na Yehowa, ata mpila yina, ndongisila yai mpi kele mfunu sambu na luzingu na beto ya lumbu na lumbu. Ntumwa Polo kundimaka yau. Yandi ndimaka Febe nde “yandi kesadisaka bantu mingi” ye Prisila ti Akilasi ya zolaka kufwa sambu na yandi [Polo], mpi sambu na bantu ya nkaka. (Roma 16:1-4) Yindula mutindu bau waka ntangu bau zwaka matondo ya pwelele ya mutindu yai. Ya kyeleka, Polo vandaka mpi na kyese sambu yandi kundimaka, kumisaka mpi kusyamisaka bankaka. Beto mpi lenda kufulula Yehowa mpi kulanda mbandu ya bansambidi na yandi ya kevutulaka matondo na kundimaka bayina mefwana na kundimama.—Bisalu 20:35.
Kundima Bankaka na Kati ya Dibuta
Mitchell, nkuluntu ya dibundu ya mekwelaka, ketuba nde: “Mwa kundima bankaka kesadisaka mingi na kuyangalala na luzingu, yau kekangimisa nge, mbala ya nkaka na kuzola muntu ya kendima nge.” Mu mbandu, mukristu ya bakala kele ti mukumba ya nene, mpi kebakaka balukanu ya mfunu sambu na mambote ya dibuta. Yandi fwete kusosa kulungisa bampwisa ya dibuta ya kimpeve, ya kinsuni, mpi ya mawi. (1 Timoteo 5:8) Inki ntonda yandi tavanda na yau kana kundimama ya kyeleka memonisama sambu na mukumba ya Nzambi kupesaka yandi bonso ntwadisi ya dibuta ye mpi kana nkento “kepesa yandi luzitu ya mudindu!”—Efezo 5:33.
Beto fwete kuvila ve kisalu ya nkento yina kemonanaka ve na meso ya bantu mingi. Bangindu ya bubu yai lenda kukitisa matonsi ya bisalu ya mutindu yina mpi kulosa lukumu na yau mpi mbalu na yau. Kansi yau keyangidikaka Nzambi. (Tite 2:4, 5) Inki kyese kevandaka kana bakala ya kele na ntonina kekumisa nkento na yandi, mingimingi na mambu ya yandi ketomisa, na kumonisaka mpi kimfumu na yandi! (Bingana 31:28) Rowena ketuba sambu na bakala na yandi nde: “Kana yandi kendima yina ya mono kesala, mono mpi kemonaka mpasi ve na kulemfukila yandi, na kukumisa mpi na kuzitisa yandi.”
Longi mosi ya Amerika, Christian Bovee, kutubaka kilumbu mosi nde: “Kukumisa ya mefwana sambu na mwana mefwanana na ntangu yina kele mfunu sambu na kuyela ya bintuntu.” Ee, ata mwana ya fyoti kibeni, kezolaka bau kukumisa yandi ntangu yonso, nde yandi kele mambere ya mezolamaka na kati ya dibuta. Na bamvula na bau ya butoko, pana ya bau mebanda na kusoba na mawi, na nitu, mpi na zola, batoko ketulaka dikebi ya mingi na kitoko na bau mpi bau kesosaka dipanda mpi kundimama. Na ntangu yina, toko kezolaka bibuti kuzola yandi, bau kubakisa yandi, ye mpi bau kusepela na yandi. Bibuti mpi bankaka ya menuna, kezolaka mpi nde beto kumonisa bau nde bau kele kaka na mfunu mpi bau kezolama, nde beto ‘melosa bau ve na kimbuta na bau.’ (Bankunga 71:9; Levi 19:32; Bingana 23:32) Ya kyeleka, kulungisa mpwisa ya kundimama na kati ya dibuta kenataka kyese mpi keyedisaka dibuta.
Kundima Bankaka na Kati ya Dibundu ya Bukristu
Yau kele mfunu mingi na kukuna kikalulu ya kutula dikebi na bankaka na kati ya dibundu ya bukristu ye kutubila bau na ntima ya mbote nde beto kele na kyese sambu na bisalu mpi bikesa ya bau kesala. Na yina metala kusikisa kisalu ti ngolo ya bankaka kesala na kati ya dibundu, bankuluntu fwete kusonga mbandu. Margaret ketuba nde: “Ntangu bankuluntu kumaka kutala mono mbala na mbala, mono kwisaka kubakisa nde bangogo ya kundima muntu kele mfunu sambu na kusyamisa, na kulungisa bampwisa ye kunata kyese. Mono zabaka inki muntu kevidisaka kana yandi kendimama ve.” Yai kele kikuma ya mbote ya kutula dikebi ya kyeleka mpi ya kumonisa zola na bantu yonso na dibundu! Beto fwete kundima bisalu ya mbote ya bampangi na beto, kusyamisa mpi kutonda bau. Na mabundu mingi, kele ti batata mpi bamama yina ya kelongaka mambu ya kimpeve na bana kaka bau mosi [kibuti yina ya nkaka ve]. Bantu ya mutindu yina fwete kukumisama ya kuluta. Monisa nkadilu ya kusyamisa kansi ya kulembisa ve. Bika nde bankaka kumona zola na nge ya kimpangi sambu na bau. Bika nde bau kumona nde nge ketula dikebi na bau. Mpila yina, bankuluntu ya zola tatunga dibundu. (2 Korinto 10:8) Bamambere ya dibundu mpi tavutula kundima ya mefwana mpi tapesa luzitu na bankuluntu ya kwikama ya mutindu yai ya kesala ngolo sambu na mambote na bau.—1 Timoteo 5:17; Hebreo 13:17.
Kansi kele ti mutindu mosi ya nkaka ya kutadila dyambu yai. Mpwisa ya kuvanda ya kundimama, kele mpenza ya ngolo. Na bilumbu ya Yezu, yau vandaka kima ya ntete ya bantwadisi ya mabundu vandaka kusosa. Yau lombaka nde Yezu kusongisa mabanza ya mbi ya balongoki na yandi kuvandaka na yau na dyambu yango. (Marko 9:33-37; Luka 20:46) Yau kelomba bakristu kuvanda na mayele mpi bukatikati. Kana yau meyalama ve, mpwisa ya kundimama kekumaka kigonsa na kimpeve. (Yakobi 3:14-16) Inki mawa tavanda mu mbandu kana nkuluntu mekuma lulendo ye mebanda kuzola nde bankaka kundima kimuntu na yandi yina ya kudimatisa.—Roma 12:3.
Ntumwa Polo kusyamisaka na mayele yonso bakristu ya Roma nde: “Na zolwa ya bampangi, beno vanda na zola mingi bamosi sambu na bankaka. Beno vanda na ntwala na kumonisa luzitu bamosi sambu na bankaka.” (Roma 12:10, NW) Bangogo yai ketubila ntetentete bankuluntu ya fwete kundima ntangu yonso Yezu bonso ntwadisi ya dibundu. Bulemfu na diboko na yandi ya kibakala ya kimfumu kele kusosa lutwadisu na yandi na nzila ya mpeve santu, minsiku ya Biblia, ye lutwadisu ya Nto-kimvuka ya “mpika ya kwikama mpi ya mayele.”—Matayo 24:45-47; tala Kusonga 1:16, 20; 2:1, NW.
Yau yina, kana bankuluntu mevukana, ye bau kulomba lutwadisu ya Yehowa na kugungula mameme na yandi, bau fwete kusala ngolo na kubaka banzengolo ya kewakana na masonuku. Kukonda lulendo, kudikitisa, ti kubatalala ya bakristu tasadisa konso nkuluntu na kukonda kudimatisa, na kukonda kuyala bampangi na yandi, mpi na kukonda kuzola nde bankaka kundima kaka ngindu na yandi na balukutakanu yina. (Matayo 20:25-27; Kolosai 3:12) Kana mpila kele, yau tavanda mbote kana ntwadisi ya kimvuka ya bankuluntu kulomba bau na kubongisa bangindu na bau na ntwala. Na nima, yandi fwete kuyidika manaka bilumbu ya kufwana na ntwala sambu na kupesa bau ntangu ya kubongisa mabanza ya mbote ya mebakama na nsadisa ya bisambu, sambu na konso dyambu ya tatadilama. Na kati ya lukutakanu, ntwadisi ya kimvuka tasosa ve kuyidika bangindu ya bankuluntu ya nkaka, kansi yandi fwete kusyamisa bau na kumonisa “luzitu ye kikesa” na dyambu ya bau ketadila. (1 Timoteo 3:13) Na ndambu na bau, bankuluntu ya nkaka mpi fwete kudiwidikila mbotembote mabanza na bau bamosi na bankaka ye kuzwa luta na ntonina ya bankuluntu yina kele na bamvula mingi na kisalu ya bukristu.—Kubasika 18:21, 22.
Ata nkutu mpila yina, bankengi kezabaka nde Kristu lenda kusadila konso nkuluntu yina na kupesa minsiku ya Biblia ya kele mfunu na kuyidika dyambu ya bau ketadila to na kubaka nzengolo ya mfunu. Mpeve ya mbote tayala na kati ya kimvuka kana kundima ya mefwana mepesama na konso nkuluntu sambu na dikabu na yandi na kukebaka baluta ya kimpeve ya dibundu.—Bisalu 15:6-15; Filipi 2:19, 20.
Beto Sala Ngolo na Kupesa mpi na Kubaka Kundimama ya Mefwanina Beto
Kundima bankaka ketungaka. Yau kesyamisaka mpi ketungaka kinduku. Mary ketuba nde: “Ata beto kuwa nde beto kele bantu ya mpamba, beto kele na mfunu ya zola sambu na kunsyamisa zola na beto mosi.” Kukumisa na masonga yonso ngolo ya bankaka kesala konso kilumbu. Na kusalaka mpila yina, luzingu kekumina bau ya kuluta mfunu mpi ya kyese. Bibuti, bana, bankengi ti bamambere ya dibundu ya bukristu, beno lenda kuzwa kundimama na ntubilu na beno mpi na bisalu na beno. Biblia kekumisa bantu kele ti kikesa ya kusala, kukonda lulendo, mpi ya kubatalala. (Bingana 11:2; 29:23; Baebreo 6:1-12) Longuka na kundima na bangogo ya zola mbalu ya bankaka. Yindula mawi ya bantu ya nkaka ya nge kesala ti bau. Ntumwa Piere kupesaka dilongi yai nde: “Beno yonso kuvanda na mabanza ya mutindu mosi ti ntima ya mutindu mosi; beno fwete zolana beno na beno bonso bampangi ya tata mosi ti mama mosi; beno vanda bantu ya mbote ti kukonda lulendo na kati na beno.” (1 Piere 3:8) Yau melombama beto kumonisa kundima bankaka, na yau beto talungisa mpwisa ya nfunu ya bantu.