“Beno Vingila Mono”

“Yo yina mono Mfumu Nzambi ke tuba nde, beno vingila mono.”​—SOFONIA 3:8.

1. Inki lukebisu mbikudi Sofonia kupesaka, ye mfunu na yau kele inki sambu na bantu yina kezinga bubu yai?

“KILUMBU ya nene ya Mfumu Nzambi . . . me kuma penepene mpenza.” Lukebisu yai kubokamaka na mbikudi Sofonia na katikati ya mvukama ya nsambwadi N.T.B. (Sofonia 1:14) Na nsungi mosi ya kiteso ya bamvula 40 to 50, mbikudulu yango kulunganaka ntangu kilumbu ya kuzenga nkanu ya Yehowa kukuminaka Yeruzalemi mpi makanda yina kuvwezaka kimfumu ya Yehowa na kunyokulaka bantu na yandi. Sambu na inki mambu yai kele na mfunu na bantu ya kezinga na nsuka ya mvunkama ya 20? Beto kele na kuzinga na ntangu ya “kilumbu ya nene,” mpi ya nsuka, ya Yehowa kefinama nswalunswalu. Kaka mutindu yau kuvandaka na ntangu ya Sofonia, “makasi” ya Yehowa “ya ke pela bonso tiya” kezola kuyoka bayina kele bubu yai bonso Yeruzalemi​—Kikristu​—mpi makanda yina yonso ya kenyokulaka bantu ya Yehowa mpi kevwezaka kimfumu na yandi ya inza ya mvimba.​—Sofonia 1:4; 2:​4, 8, 12, 13; 3:8; 2 Piere 3:​12, 13.

Sofonia—Mbangi ya Kikesa

2, 3. (a) Inki beto kezaba na yina metala Sofonia, ye inki kesonga nde yandi kuvandaka mbangi ya kikesa ya Yehowa? (b) Inki mambu kesadisa beto na kuzaba ntangu mpi kisika ya Sofonia kubikulaka?

² Mambu fyoti mpamba kezabanaka na yina metala mbikudi Sofonia. Zina na yandi (na Kiebreo, Tsephan·yahʹ) ketendula nde “Yehowa Meswekaka (Mebumbaka).” Kansi, na luswaswanu ti bambikudi ya nkaka, Sofonia kumonisaka dikanda na yandi kaka nsuka na mbandu ya iya, nsuka na “Ezekiasi.” (Sofonia 1:1; fwanisa ti Yezaya 1:1; Yeremia 1:1; Ezekiele 1:⁠3.) Sambu yau kesalamaka mingi mutindu yai ve, bantendudi mingi ketubaka nde nkaka ya nkaka ya nkaka na yandi ya bakala kele Ntotila ya kwikama Ezekiasi. Kana nde ya kyeleka yau kuvandaka mutindu yina, Sofonia vandaka mwana ya dikanda ya kintotila, ebuna dyambu yai fwanaka kuyika ngolo na kubedisa ya yandi kubedisaka bana-bantotila ya Yuda mpi yau kusongaka nde yandi kuvandaka mbangi mpi mbikudi ya kikesa ya Yehowa. Mbakisa na yandi ya nzyunga ya ntoto ya Yeruzalemi ti mambu ya vandaka kusalama na dikanda ya kimfumu kemonisa nde mbala ya nkaka yandi vandaka kusamuna bankanu ya Yehowa na kati ya ntu-mbanza kibeni.​—Tala Sofonia 1:​8-11, NW, noti na nsi ya lutiti.

³ Kima ya kuvila ve kele nde, ntangu Sofonia kusamunaka nkanu ya Nzambi sambu na “bana-bantotila” ya leta ya Yuda (bamvwama to bamfumu ya bikanda) mpi “bana ya ntotila,” yandi kutubilaka ve yandi mosi ntotila.a (Sofonia 1:​8, NW; 3:⁠3) Dyambu yai kemonisa nde ngunza ya Ntotila Yoziasi vandaka kuyita kusonga ntima ya mbote sambu na lusambu ya kugedila, kansi, na kutadilaka mvwandilu ya Sofonia vandaka kundima ve ata fyoti, yau kemonana pwelele nde yandi vandaka mebanda ntete ve kusala nsobolo ya lusambu. Mambu yai yonso kemonisa nde Sofonia kubikulaka na Yuda na nsungi ya bamvula ya ntete ya Yoziasi, yina kuyalaka tuka 659 tii 629 N.T.B. Nkatu ntembe, mbikudulu ya ngolo ya Sofonia kuyedisaka dikebi ya ngunza Yoziasi na yina metala lusambu ya biteki, mubulu, mpi mbebisa yina kuyalaka na kati ya Yuda na ntangu yina, yempi yau kusyamisaka kampanie na yandi ya kupanza-panza lusambu ya biteki ya kulandaka.​—⁠2 Bansangu 34:​1-3.

Bikuma ya Makasi ya Yehowa ya Kepela

4. Na inki bangogo Yehowa kumonisaka makasi na yandi sambu na Yuda mpi Yeruzalemi?

⁴ Yehowa kuvandaka na kikuma ya kyeleka ya kuwa makasi sambu na bamfumu mpi bantu ya Yuda mpi ntu-mbanza na yau Yeruzalemi. Na munoko ya mbikudi na yandi Sofonia, yandi tubaka nde: “Mono ta fwa bantu ya Yuda ti ya Yeruzalemi. Bima yonso ya bisambu ya nzambi Baale mono ta panza-panza yo, ata kima mosi ta bikala ve; mono ta fwa mpi banganga-nzambi ya Baale, bantu ta zaba diaka ve bazina na bo. Konso muntu yina ke mataka na zulu ya ludi ya nzo sambu na kusamba ntangu, ngonda ti bambwetete, mbo ta fwa yandi. Mono ta fwa mpi bantu yina ke sambaka banzambi zole: bo ke samba mono Mfumu Nzambi, bo ke zenga kieleka na zina na mono, kansi na nima bo ke zenga diaka na zina ya nzambi [Malka].”—Sofonia 1:4, 5.

5, 6. (a) Mvwandilu ya lusambu kuvandaka inki mutindu na ntangu ya Sofonia? (b) Inki kuvandaka mvwandilu ya bamfumu ya leta ya Yuda mpi bantu ya insi na bau?

⁵ Yuda kubebisamaka ti bisalu ya mvindu ya kusamba Baale sambu na lubutu, astrolozi ya bademo, mpi lusambu ya nzambi ya bampani Malka. Kana Malka ti Moleki kele kaka nzambi mosi, mutindu bantu ya nkaka ketubaka, na nima lusambu ya imbi ya Yuda kukotisaka mpi nsadilu ya imbi ya kupesa kimenga ya bana. Bisalu ya lusambu ya mutindu yina vandaka kuyinama na meso ya Yehowa. (1 Bantotila 11:5, 7; 14:23, 24; 2 Bantotila 17:16, 17) Yau kutelemisaka dyaka makasi na yandi na kiteso ya kuluta mingi sambu bansambidi ya biteki vandaka kuzenga dyaka kyeleka na zina ya Yehowa. Yandi lendaka dyaka ve kulanda kubumba lusambu ya kukonda kugedila ya mutindu yina mpi yau lombaka nde yandi kufwa bampani nzila mosi ti banganga-Nzambi ya kuyambulaka lukwikilu.

⁶ Dyaka, bamfumu ya leta ya Yuda kubebisamaka. Bana-bantotila na yandi kuvandaka bonso “bantambu ya ke ngana,” ye bazuzi na yandi vandaka kufwanana na “bambisi ya nkaka ya makasi.” (Sofonia 3:3) Bantu ya insi na bau kufundamaka nde bau “kufulusa[ka] nzo ya mfumu na bau ti [mubulu mpi luvunu, NW].” (Sofonia 1:9) Zola ya bima ya kinsuni mpila ve. Bamingi kusadilaka mvwandilu yango sambu na kufulusa bimvwama.​—Sofonia 1:13.

Bambefula na Yina Metala Kilumbu ya Yehowa

7. Bantangu ikwa Sofonia kubikulaka na ntwala “kilumbu ya nene ya Yehowa,” ye nkadilu ya kimpeve ya Bayuda mingi kuvandaka inki?

⁷ Mutindu beto meyita kumona yau, mvwandilu ya mawa ya lusambu yina kuyalaka na bilumbu ya Sofonia kemonisa nde yandi kusalaka kisalu na yandi bonso mbangi mpi mbikudi na ntwala Ntotila Yoziasi kubanda kampanie sambu na kupanza-panza lusambu ya biteki, mfinama na mvu 648 N.T.B. (2 Bansangu 34:​4, 5) Ziku na ntangu yina, Sofonia kubikulaka kiteso ya bamvula 40 na ntwala “kilumbu ya nene ya Yehowa” kukwisa na zulu ya kimfumu ya Yuda. Na bamvula yina na kati, Bayuda mingi kukunaka mbefula (doutes) mpi ‘landaka diaka ve’ na kusadila Yehowa, na kukitukaka bantu ya kukonda kundima. Sofonia ketuba mambu ya bayina ya ‘landaka yandi ve ti yulaka yandi ve na kusadisa bo.’ (Sofonia 1:⁠6) Yau kele pwelele nde, na Yuda, bantu kumaka kwabo kundima dyaka ve, bau vandaka kuditungisa dyaka ve na yina metala Nzambi.

8, 9. (a) Sambu na inki yau lombaka nde Yehowa kufimpa “bantu yina mekangama na zulu ya lubo na bau”? (b) Na inki mutindu Yehowa fwanaka kutula dikebi na bantu ya Yuda mpi bamfumu na bau ya leta mpi ya lusambu?

⁸ Yehowa kuzabisaka lukanu na yandi ya kwisa kufimpa bayina vandaka kubula ntulu nde bau vandaka bansadi na yandi. Na kati ya bayina vandaka kutuba nde bau vandaka bansadi na yandi, yandi fwanaka kusosa bayina kuvandaka na mbefula na ntima na bau na yina metala ngolo na yandi to ngindu na yandi ya kunwanina bantu na makambu na bau. Yandi tubaka nde: “Na ntangu yo yina mono ta baka mwinda, mono ta sosa na ndambu yonso ya bwala Yeruzalemi bantu yina [mekangama na zulu ya lubo na bau mpi, NW] ke tuba nde: ‘Mfumu Nzambi ke salaka ve ata kima ya mbote to ya mbi.’ ” (Sofonia 1:12) Bangogo “bantu yina mekangama na zulu ya lubo na bau” (na kuyindulaka kisalu ya kusala malafu) ketubila bantu yina mevandaka, bonso lubo na nsi ya kibulubulu, mpi ya kezola ve kuyangisama na nsangu yai nde, ntama mingi ve, Nzambi tanwanina bantu na makambu na bau.

⁹ Yehowa fwanaka kutula dikebi na bantu ya Yuda ti ya Yeruzalemi mpi na banganga-Nzambi na bau yina kuvukisaka lusambu na yandi ti kimumpani. Kana bau vandaka kudimona na lutaninu, na nsi ya mudidi ya mpimpa na kati ya bibaka ya Yeruzalemi, yandi fwanaka kusosa bau mpilamosi ti mwinda ya nsemo mingi yina lendaka kukotisa nsemo na kati ya mpimpa ya kimpeve kisika bau kubumbanaka. Yandi fwanaka kususumuna bau na kati ya kukonda kundima na bau ya lusambu, ntete na nsadisa ya bansangu ya boma ya kuzenga nkanu, na nima na kuzengaka bankanu yango.

“Kilumbu ya Nene ya Yehowa Mefinama”

10. Inki mutindu Sofonia kutendulaka “kilumbu ya nene ya Yehowa”?

¹⁰ Sofonia kupemamaka na Yehowa sambu na kusamuna nde: “Kilumbu ya nene ya Mfumu Nzambi ta wa makasi me kuma penepene mpenza, yo ke kwisa nswalu! Na kilumbu yango yina bantu ta dila ngolo.” (Sofonia 1:14) Ya kyeleka bilumbu ya bidilu vandaka kuvingila muntu yonso—banganga-Nzambi, bana-bantotila, mpi bantu ya insi​—yina kubuyaka na kulanda lukebisu mpi kuvutukila lusambu ya kugedila. Na kutendulaka kilumbu yina ya kuzenga nkanu, mbikudulu kelanda nde: “Yo ta vanda kilumbu mosi ya makasi, kilumbu ya mpasi ti ya mawa; yo ta vanda kilumbu ya lufwa mpenza, kilumbu ya mpimpa na mpimpa, matuti mingi ti lubungi mingi. Kilumbu yango ta fuluka na makelele ya bampungi ya bitumba ti makelele ya basoda ke nwanisa babwala yina ke na balupangu ya ngolo ti banzo ya nda-nda.”​—Sofonia 1:15, 16.

11, 12. (a) Inki nsangu ya mfundusu kusamunamaka sambu na Yeruzalemi? (b) Keti kimvwama lendaka kugulusa Bayuda?

¹¹ Na mwa bamvukumi ya kulutaka ntinuntinu, mikangu ya Babilone fwanaka kubotula Yuda. Yeruzalemi lendaka kutina ve. Bakartie na bau ya kulala ti ya kinkita fwanaka kubungulama. “Mfumu Nzambi ke tuba diaka nde: ‘Na kilumbu yango yina beno ta wa makelele ya bantu na kielo ya bwala ya bo ke bingaka Kielo ya Bambisi ya Masa; beno ta wa mpi bantu ke dila na ndambu ya mpa ya bwala Yeruzalemi; makelele mingi ta basika mpi na ndambu ya bangumba. Beno bantu ke zingaka na bwala kuna na ngele, beno dila ngolo ntangu beno ta wa yo sambu bakomersa yonso me fwa.’ ”—Sofonia 1:​10, 11, NW, noti na nsi ya lutiti.

¹² Na kukondaka kukwikila nde kilumbu ya Yehowa kuvandaka mfinama, Bayuda mingi kukotaka na bisalu ya mumbongo ya ngolo. Kansi na nsadisa ya mbikudi na yandi ya kwikama Sofonia, Yehowa yitaka kutuba nde bimvwama na bau “bo ta yiba-yiba yo; banzo na bo, bo ta fwa-fwa yo.” Bau lendaka kunwa ve vinu ya bau salaka, yempi “ata arza ata wolo na bo [lendaka] gulusa bo ve kilumbu Mfumu Nzambi [songaka] makasi na yandi.”—Sofonia 1:​13, 18.

Makanda ya Nkaka Kusambisamaka

13. Inki nsangu ya mfundusu Sofonia kusamunaka sambu na Moabi, Amoni, ti Asiria?

¹³ Na nsadisa ya mbikudi na yandi Sofonia, Yehowa kusamunaka mpi makasi na yandi sambu na makanda yina monisaka bantu na yandi mpasi. Yandi tubaka nde: “ ‘Mono me wa bantu ya nsi ya Moabi ti ya Amoni ke finga-finga bantu na mono ti kutonga bo; bo ke tula lulendo nde bo ta botula ntoto na bo. Ya kieleka, mutindu mono kele [Yehowa ya minkangu, NW], Nzambi ya moyo,’ Nzambi ya bantu ya Israele, ‘mono ke zenga nde bantu ya Moabi ti ya Amoni ta fwa mutindu fwaka bantu ya babwala yai Sodome ti Gomore. Moabi ti Amoni ta mena matiti ya mbi; yo ta vanda bisika ya kubaka mungwa, yo ta bikala mayumbu tii kuna. . . . Mfumu Nzambi ta fwa bantu ya Asiria, ntoto yina kele na ndambu ya norde. Bwala Ninive yandi ta kumisa yo zelo na zelo, bantu ta vanda diaka ve.’ ”​—⁠Sofonia 2:​8, 9, 13.

14. Inki nzikisa kemonisa nde makanda ya nzenza ‘tulaka lulendo’ na ntwala ya Izraele mpi Nzambi na bau, Yehowa?

¹⁴ Moabi ti Amoni kuvandaka bambeni ya ntama ya Izraele. (Fwanisa ti Bazuzi 3:​12-14.) Ditadi ya Moabi, na kati ya Musée ya Louvres na Paris, kele ti bisono ya kemonisa ntubilu ya lulendo ya Ntotila ya Moabi, Mesa. Yandi keta na lulendo yonso mutindu ya yandi kubotulaka bambanza mingi ya Izraele na lusadisu ya nzambi na yandi Kemoshi. (2 Bantotila 1:1) Yeremia, muntu ya ntangu mosi ti Sofonia, ketubila makambu ya bantu ya Amoni yina kubakaka teritware ya dikanda ya Gadi na zina ya Malka. (Yeremia 49:1) Na yina metala Asiria, Ntotila Salamanazare V kunwanisaka mpi kubotulaka Samaria kiteso ya mvunkama mosi na ntwala ya bilumbu ya Sofonia. (2 Bantotila 17:1-6) Ntangu fyoti na nima, Ntotila Senakeribi kunwanisaka Yuda, kubotulaka mingi na kati ya bambanza na yau ya ngolo, nkutu yandi kunyokulaka mpi Yeruzalemi. (Yezaya 36:​1, 2) Kinati-ndinga ya ntotila ya Asiria kutulaka lulendo mpenza na ntwala ya Yehowa, ntangu yandi kwendaka kulomba Yeruzalemi.—Yezaya 36:​4-20.

15. Inki mutindu Yehowa fwanaka kupesa nsoni na banzambi ya makanda yina kutulaka lulendo na ntwala ya bantu na yandi?

¹⁵ Nkunga 83 ketanga Moabi, Amoni, mpi Asiria na kati ya makanda yina kutulaka lulendo na ntwala ya Izraele, mpi kutubaka na kumatisaka mapeka nde: “Beno kwisa beto kufwa bantu ya Israele yonso, mpidina zina na bo ta vila kimakulu!” (Nkunga 83:⁠5) Mbikudi Sofonia kusamunaka na kikesa yonso nde makanda yai yonso ya kunangulaka mapeka ti banzambi na bau, Yehowa ya minkangu fwete kupesa bau nsoni. “Mutindu yo yai bantu ya Moabi ti ya Amoni ta baka ndola sambu bo kele lulendo mingi, bo mpi fingaka bantu ya [Yehowa ya minkangu]. Mfumu Nzambi ta pesa bo boma mpenza. Yandi ta kumisa banzambi yonso ya nsi-ntoto bima ya mpamba; ebuna konso bantu na ntoto ya bo kele ta sambaka kaka yandi.”​—Sofonia 2:10, 11.

“Beno Vingila”

16. (a) Kufinama ya kilumbu ya Yehowa kuvandaka nto ya kyese sambu na banani mpi sambu na inki? (b) Inki luzayisu ya ngolo kupesamaka na nsâdila ya bantu ya kwikama yina?

¹⁶ Ntangu mpongi ya ngolo ya kimpeve, kukonda kundima, lusambu ya biteki, mbebisa, mpi zola ya bima ya kinsuni kuyalaka na kati ya bamfumu mpi ya bantu mingi ya nsi ya Yuda mpi Yeruzalemi, yau kemonana nde Bayuda ya nkaka ya kwikama kuwidikilaka bambikudulu ya lukebisu ya Sofonia. Bau kumonaka mawa mingi sambu na bansadilu ya kuluta imbi ya bana-bantotila ya Yuda, bazuzi, ti banganga-Nzambi. Baluzayisu ya Sofonia vandaka nto ya ndembikilu sambu na bantu yai ya kwikama. Nkatu kuvanda ata fyoti kikuma ya wonga, kufinama ya kilumbu ya Yehowa kuvandaka nto ya kyese sambu na bau, sambu yau fwanaka kunata nsuka ya bima ya mvindu ya mutindu yina. Nsâdila ya bantu ya kwikama yina kusadilaka ntuma ya ngolo ya Yehowa yai: “ ‘Yo yina mono Mfumu Nzambi ke tuba nde, beno vingila mono!’ ‘Beno vingila tii kilumu ya mono ta telama na kusambisa beno. Mono me zenga nde mono ta vukisa bantu yonso ti bamfumu na bo kisika mosi sambu bo kumona makasi na mono yina ke pela bonso tiya, ntoto ya mvimba ta fwa na makasi na mono ya ngolo.’ ”​—Sofonia 3:8.

17. Inki ntangu bansangu ya Sofonia ya mfundusu bandaka kulungana na zulu ya makanda?

¹⁷ Bayina ya kuwaka lukebisu kususumukaka ve na kidiba. Bamingi kuzingaka na kumona ndungisa ya mbikudulu ya Sofonia. Na 632 N.T.B., kimvuka ya bantu ya Babilone, Medi ti babandi ya katukaka na nordi, ziku bantu ya Scythie, kubotulaka Ninive. Nsoniki ya bankenda Will Durant keta nde: “Minkangu ya bantu ya Babilone na lutwadisu ya Nabopolassar, ya kuvukana ti minkangu ya Medi na lutwadisu ya Cyaxares mpi babandi ya Scythie ya kukatukaka na Caucasus, na mutindu mosi ya ngituka, ya kukonda mpasi, mpi nswalunswalu, kubotulaka banzo ya ngolo ya Nordi. . . . Na dikofi mosi mpamba, Asiria kuvilaka na nkenda.” Yai kuvandaka kibeni mutindu Sofonia kubikulaka.​—Sofonia 2:​13-15.

18. (a) Inki mutindu nkanu ya Nzambi kuzengamaka na zulu ya Yeruzalemi, mpi sambu na inki? (b) Inki mutindu mbikudulu ya Sofonia yina metala Moabi ti Amoni kulunganaka?

¹⁸ Bayuda mingi yina kuvingilaka Yehowa kuzingaka mpi na kumona nkanu ya Yehowa kezengama na zulu ya Yuda mpi Yeruzalemi. Na yina metala Yeruzalemi, Sofonia kubikulaka nde: “Mawa na Yeruzalemi, bwala yai ya mbi ti ya mubulu! Yo kele bwala mosi ya nku! Bantu ya Yeruzalemi ke wilaka Mfumu Nzambi ve, bo ke ndimaka malongi na yandi ve. Bo ke tulaka ntima na Mfumu Nzambi ve, bo ke yulaka yandi Nzambi na bo mpi ve na kusadisa bo.” (Sofonia 3:1, 2) Sambu na kukonda kwikama na yau, Yeruzalemi kuzyungamaka mbala zole na bantu ya Babilone mpi nsukansuka bau kubotulaka mpi kubungulaka yau na mvu 607 N.T.B. (2 Bansangu 36:5, 6, 11-21) Sambu na Moabi ti Amoni, nsoniki ya nkenda ya Muyuda Joseph ketuba nde, na mvula ya tanu na nima ya kubwa ya Yeruzalemi, Babilone kunwanisaka bau mpi kunungaka bau. Bau landaka kumana mosi mosi mutindu yau kubikulamaka.

19, 20. (a) Inki mutindu Yehowa kufutaka bayina kuvingilaka yandi? (b) Sambu na inki mambu yai ketadila beto, mpi inki beto tatadila na dilongi ya kelanda?

¹⁹ Ndungisa yai mpi ya bitini ya nkaka ya mbikudulu ya Sofonia kuvandaka eksperiansi ya kusyamisila lukwikilu sambu na Bayuda mpi bantu ya nkaka yina kuvingilaka Yehowa. Na kati ya bayina kugulukaka na mbungulu yina kubwilaka Yuda ti Yeruzalemi kuvanda Yeremia, muntu ya Etiopia Ebedi-Meleki, mpi inzo ya Yonadabi, muntu ya dikanda ya Rekabi. (Yeremia 35:​18, 19; 39:​11, 12, 16-18) Bayuda ya kwikama na kimpika ti bana na bau yina landaka na kuvingila Yehowa, kukumaka na kati ya nsâdila (reste) ya bantu ya kyese yina kukatulamaka na kimpika na Babilone na 537 N.T.B. mpi kuvutukaka na Yuda na kuvutulula lusambu ya kugedila.—Esdradi 2:1; Sofonia 3:14, 15, 20.

²⁰ Ebuna mambu yai yonso kesonga inki sambu na ntangu na beto? Na mitindu mingi, mvwandilu ya ntangu ya Sofonia kefwanana na bima ya mvindu yina kesalama bubu yai na Kikristu. Kuluta dyaka, bankadilu mingi ya Bayuda ya ntangu yina lenda kumonana bubu yai, bantangu ya nkaka nkutu na kati ya bantu ya Yehowa. Yai kele mambu ya beto talonguka na disolo yai ya melanda.

[Noti na nsi ya lutiti]

Na Mvutukilu

◻ Mvwandilu ya lusambu kuvandaka inki na Yuda na bilumbu ya Sofonia?

◻ Inki mvwandilu kuyalaka na kati ya bamfumu ya leta, mpi inki kuvandaka nsadilu ya bantu mingi?

◻ Inki mutindu makanda kutulaka lulendo na ntwala ya bantu ya Yehowa?

◻ Inki lukebisu Sofonia kupesaka na Yuda mpi na makanda ya nkaka?

◻ Bayina kuvingilaka Yehowa, inki lufutu bau kubakaka?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 20]

Ditadi ya Moabi kemonisa nde Ntotila ya Moabi Mesa kutubaka bangogo ya imbi na ntwala ya Izraele ya ntama

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Moabite Stone: Musée du Louvre, Paris

[Kifwanisu ya kele na lutiti 21]

Na kundimisaka mbikudulu ya Sofonia, bisono yai na dibaya yai ya Bansangu ya Babilone ketubila mbungulu ya Ninive, yina kimvuka mosi ya mikangu kusalaka

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Cuneiform tablet: Courtesy of The British Museum