Sambu na Inki Kinsweki na Mambu Yonso?

“KELE ve ti kima kevandaka mpasi bonso kinsweki.” Kingana mosi na Kifalansa ketuba kima mosi ya mutindu yai. Keti yai lenda vanda kikuma ya beto kewaka kyese kana beto mezaba kinsweki mosi, kansi ntangu yankaka beto kewaka mbi kana yau kelomba ve kuta yau? Kansi, tuka bamvu-nkama mingi, bantu keyambaka binsweki na kyese yonso, mpi kevukanaka kumosi na bimvuka ya kinsweki sambu na kulanda lukanu mosi.

Na kati ya bimvuka ya kinsweki ya mutindu yai ya salamaka ntete, beto lenda tanga mabundu ya maswekamu yina vandaka na Ezipte, na Grese, mpi na Roma. Na nima, mingi na kati ya bimvuka yai bikisaka ngindu ya lusambu mpi landaka bangindu ya politiki, ya mambu ya mbongo, mpi ya bimvuka ya bantu. Mu mbandu, ntangu bimvuka ya kinkita salamaka na Eropa ya nkulu, bantu ya bimvuka yango sadilaka kinsweki ntetentete sambu na kuditanina na mambu ya mbongo.

Na ntangu ya mpa, bimvuka ya kinsweki kelutaka kusalama sambu na bikuma ya mbote. Encyclopædia Britannica ketuba nde yau kepesaka “lusadisu ya ofele na bantu” mpi “kesalaka bisalu ya mawa ti kulonga bantu.” Bimvuka yankaka ya kimpangi, ya baleki, ti bimvuka yankaka ya bantu kesalaka kevandaka mpi ya kinsweki, to ya mwa kinsweki. Mbala mingi, yau kevandaka bimvuka ya masonga, bantu na yau kebumbaka kinsweki kaka sambu na kyese. Mambu ya kinsweki ya kesalamaka sambu na kukotisa muntu ya mpa kebutaka zola ya ngolo mpi kesyamisaka kinduku mpi bumosi. Bantu kekudiwaka mpenza bantu ya kimvuka mosi mpi ya kele na lukanu mosi. Bimvuka ya kinsweki ya mutindu yai kevandaka kwayo ve kigonsa sambu na bantu yina kele ve na kati na yau. Kukonda kuzaba kinsweki na bau kele kigonsa ve sambu na bantu ya nganda.

Kana Kinsweki Kemonisa Kigonsa

Na bimvuka yonso ya kinsweki, kinsweki kevanda na nivo mosi ve. Kansi, mutindu Encyclopædia Britannica ketuba, bimvuka yina kevandaka “kinsweki na zulu ya kinsweki,” kele kigonsa. Yau ketendula nde “na kusadilaka mazina ya mutindu yankaka, mimekamu to kuzaba binsweki ya nene,” bamfumu kesalaka ngolo na “kudigambula,” sambu na kupusa “bantu ya ndonga ya nsi na kusala ngolo mingi sambu na kukuma na nivo ya zulu.” Kigonsa ya kele na kimvuka ya mutindu yina kemonanaka pwelele. Bantu ya ndonga ya nsi lenda vanda kezaba ve mpenza balukanu ya kyeleka ya kimvuka na bau, kaka sambu bau mekuma ntete ve na kiteso ya kuzaba binsweki ya nene. Yau kele mpasi ve na kukota na kimvuka mosi ya nge kebakisa ve mbotembote balukanu na yau ti mutindu ya kulungisa yau, mbala yankaka mpi kimvuka yango kesongaka ve balukanu na yau yonso. Kansi, na makwisa, muntu ya mpa ya bau mekotisa na kimvuka ya mutindu yina tavanda na mpasi na kubasika; kinsweki takanga yandi bonso muntu ya bau mekangisa bansinga.

Kansi, kinsweki lenda monisa nkutu kigonsa ya kuluta nene, ntangu kimvuka mosi kelanda balukanu ya nsiku kebuya to ya kufwa bantu, mpi kesala ngolo sambu na kubikala ya kubumbana. To kana yau ti balukanu na yau ya nene kezabana, yau lenda meka kubumba bantu na yau ti balukanu na yau ya ntangu fyoti. Bimvuka ya keyangisaka bantu ti minduki kenikisaka inza mbala na mbala mutindu yina kibeni.

Ee, kinsweki lenda vanda kigonsa, sambu na bantu mpi sambu na kimvuka ya mvimba. Yindula bimvuka ya kinsweki ya batoko ya mubulu yina kefwaka bantu kukonda kikuma, bimvuka ya nku bonso Mafia ya kesalaka bisalu ya nsiku kebuyaka, bimvuka bonso Ku Klux Klan ya ketombulaka mpusu ya bamindele,a ti bimvuka yankaka mingi na inza yina kenwanisaka bantu ti minduki mpi kekakilaka ngolo ya bantu kesala sambu na kutula ngemba mpi lutaninu.

Inki Bau Kesalaka Bubu Yai?

Na bamvu 1950, bonso malanda ya Guerre froide, bimvuka ya kinsweki mingi salamaka na bansi mingi ya Eropa ya Westi. Yau salamaka sambu na kutelemanina ba Soviétiques, ntangu bau tameka kuyala Eropa ya Westi. Mu mbandu, zulunalu Focus (na Kialema) ketuba nde, bau salaka “badepo 79 ya minduki ya kinsweki” na Autriche na nsungi yina. Bansi yonso ve na Eropa zabaka nde bimvuka yina kele. Zulunalu mosi tubaka na masonga yonso na luyantiku ya bamvu 1990 nde: “Tii bubu yai mpila ya kuzaba kele ve bimvuka ikwa ya mutindu yina kesala, mpi inki yau mekatuka kusala.”

Ee, na masonga yonso. Nani, bubu yai, lenda zaba ntalu ya bimvuka ya kinsweki ya kesosa kubasisa mavwanga ya nene na kiteso ya bantu keyindula ve, na ntangu yai ya beto ketuba?

[Noti na nsi ya lutiti]