Mukanda Mosi Sambu na Bantu Yonso

“Nzambi ke zolaka bantu yonso mutindu mosi. Na konso dikanda ya bantu yandi ke ndimaka bantu yina ke zitisaka yandi ti ke salaka mambu ya mbote.”​—BISALU 10:34, 35.

1. Inki mvutu profesere mosi pesaka ntangu bau yulaka yandi dibanza na yandi na yina metala Biblia, ye inki yandi silaka na kusala?

PROFESERE mosi vandaka na nzo na yandi na Lumingu na nima ya midi. Yandi vandaka ti ngindu ve nde muntu takwisa kutala yandi. Kansi ntangu mpangi na beto ya Mukristu mosi ya nkento kokulaka na kyelo na yandi, yandi widikilaka. Mpangi tubaka mambu ya metala mbebisa ti makwisa ya ntoto. Masolo yango sepedisaka yandi. Kansi, ntangu mpangi ya nkento kotisaka mambu ya Biblia na disolo, muntu yango salaka bonso yandi kebuya. Ebuna mpangi ya nkento yulaka dibanza na yandi na yina metala Biblia.

Yandi vutulaka nde: “Yau kele mukanda mosi ya mbote ya bantu ya ngangu sonikaka, kansi beto fwete tadila ve Biblia na dikebi ya mingi kibeni.”

Mpangi ya nkento yulaka yandi nde: “Keti nge metangaka ntete Biblia?”

Na kuyituka yonso, profesere tubaka nde yandi metangaka yau ntete ve.

Ebuna, mpangi ya nkento yulaka nde: “Inki mutindu nge lenda tuba na kundima yonso mambu ya mukanda mosi ya nge metangaka ntete ve?”

Mpangi na beto ya nkento tubaka dyambu mosi ya kubendaka dikebi. Profesere bakaka nzengolo ya kufimpa Biblia na ntwala ya kupesa dibanza na yandi sambu na yau.

2, 3. Sambu na inki bantu mingi kekangulaka Biblia ve, ye inki mpasi yau kenatilaka beto?

² Profesere yai kele ve yandi mosi. Bantu mingi kele ti bamboninu na bau mosi sambu na Biblia ata bau mosi metangaka yau ntete ve. Bau lenda vanda ti Biblia. Bau lenda ndima nkutu nde yau kele mukanda mosi ya sonamaka mbote mpi ya ketubaka nkenda ya kyeleka. Kansi bantu mingi kekangulaka Biblia ve ata fyoti. Bamosi ketubaka nde ‘Mono kele ti ntangu ya kutanga Biblia ve.’ Bankaka kekudiyulaka nde, ‘Inki mutindu mukanda mosi ya ntama lenda vanda mfunu na luzingu na mono?’ Bamboninu ya mutindu yina kenatilaka beto mpasi mingi na kisalu. Bambangi ya Yehowa kekwikilaka ngolo nde: “Masonuku yonso kele ya kupemama na Nzambi mpi mfunu sambu na kulonga.” (2 Timoteo 3:​16, 17, NW) Kansi, inki mutindu beto lenda ndimisa bantu nde nkatu kutala mpusu ya nitu na bau, insi na bau, to kikanda na bau, bau fwete fimpa Biblia?

³ Bika beto tadila ndambu ya bikuma yina kesonga nde yau mefwana nde beto fimpa Biblia. Disolo ya mutindu yai lenda sadisa beto na kuyindula ti bantu yina beto kekutanaka ti bau na kisalu na beto ya kusamuna, ziku beto lenda ndimisa bau nde bau fwete tadila mambu ya Biblia ketubaka. Kumosi, disolo yai tasyamisa mpi lukwikilu na beto na kuzaba nde, ya kyeleka, Biblia kele “ndinga ya Nzambi,” mutindu yau mosi ketuba.​—⁠Baebreo 4:⁠12.

Mukanda ya Mepanzanaka Mingi na Ntoto ya Mvimba

4. Sambu na inki yau lenda tubama nde Biblia kele mukanda ya mepanzanaka mingi na ntoto ya mvimba?

⁴ Ntete, beto fwete zitisa Biblia sambu yau mepanzanaka bisika yonso mpi bau mebalulaka yau kuluta mikanda yonso ya bantu kesalaka tuka luyantiku. Bamvula kuluta 500 meluta, Babiblia ya ntete yina sonamaka na masini salamaka na kinyeminu ya Johannes Gutenberg. Banda na ntangu yina, Babiblia ya mvimba to ndambu na yau, menyemamaka kiteso ya bamiliare iya. Ntangu beto kumaka na 1996, Biblia ya mvimba to bandambu na yau balulamaka na bandinga ya nene ti ya fyoti 2167.a Bantu kuluta 90 na kati ya nkama kele ti Biblia na ndinga na bau​—⁠kana ya mvimba ve, kitini. Mukanda yankaka kele ve​—⁠yau kuvanda mukanda ya Nzambi to yankaka​—⁠yina mepusanaka ata kupusana mpamba na bantalu yai!

5. Sambu na inki beto tazola nde Biblia kuvanda na bantu yonso ya ntoto?

⁵ Ntalu mpamba tandimisa beto ve nde Biblia kele Ndinga ya Nzambi. Kansi, beto tazola nde mukanda yina mepemama na Nzambi, yau kukumina bantu yonso na ntoto ya mvimba. Mpidina mpamba ve, Biblia yau mosi ketela beto nde “Nzambi ke zolaka bantu yonso mutindu mosi. Na konso dikanda ya bantu yandi ke ndimaka bantu yina ke zitisaka yandi ti ke salaka mambu ya mbote.” (Bisalu 10:​34, 35) Ya kuswaswana ti mikanda yankaka yonso, Biblia menungaka na kukota na bansi yonso mpi na kufwa bandilu ya mpusu ya nitu ti ya bikanda. Ya kyeleka, Biblia kele mukanda mosi sambu na bantu yonso!

Yau Metaninamaka Kuluta Mikanda Yonso

6, 7. Sambu na inki beto fwete yituka ve kana Biblia ya kisina kele ve ata mosi, ye inki ngyufula dyambu yai kebasisa?

⁶ Kele ti kikuma yankaka ya bantu fwete fimpa Biblia. Yau menungaka bigonsa ya bantu ti bigonsa yankaka. Yau meluta ntama mpenza mikanda yonso ya ntama na yina metala mutindu yau taninamaka na kati ya bigonsa mingi.

⁷ Ntembe kele ve, bansoniki ya Biblia sonikaka yau ti tinta na zulu ya papirisi (bau vandaka sala yau na banti mosi ya Ezipte zina na yau mpi papirisi) ti na zulu ya parsheme (bau vandaka sala yau ti bampusu ya bambisi).b (Yobi 8:11) Kansi, bima ya kusonikila bonso yina vandaka ti bambeni ya lendaka kufwa yau. Ntendudi mosi zina na yandi Oscar Paret ketendula nde: “Kisika ya masamasa, ntoto ya madidi, ti mikuni lendaka bebisa bisadilu ya kusonikila yai yonso zole kiteso mosi. Beto kemonaka mpi mezabaka nde yau kele mpasi ve sambu papie ata kwire ya ngolo kubeba kana yau kelala na nganda to na nzo ya madidi.” Yau yina, mpila ya kuyituka kele ve kana ata nsonama mosi ve ya Biblia ya kisina mebikalaka; ziku yonso kubebaka tuka ntama. Kansi, kana bambeni yai bebisaka masonama ya kisina, inki mutindu Biblia landaka na kuzinga?

8. Inki mutindu Biblia kulundamaka bamvu-nkama na bamvu-nkama?

⁸ Nswalu na nima ya kusonama ya masonama ya kisina, bau bandaka kusekula bansononono yankaka na maboko. Na yau, kusekula Nsiku ti bitini yankaka ya Masonuku ya Santu kumaka mpenza kisalu na Izraele ya ntama. Mu mbandu, bau ketendula nde nganga-nzambi Esdrasi, “vandaka musekudi ya mayele ya nsiku ya Moize.” (Esdrasi 7:​6, NW; fwanisa ti Nkunga 45:⁠1.) Kansi bansononono yina bau sekulaka vandaka kubeba mpi; nsukansuka yau vandaka kulomba nde bau yingisa yau na bansononono yankaka ya kusonama na maboko. Kisalu yai ya kusekula bansononono landaka na bamvu-nkama mingi. Sambu bantu kele ya kukonda kukuka, keti bifu ya basekudi sobaka Biblia malembemalembe? Nzikisa ya nene ketuba nde ve!

9. Inki mutindu mbandu ya ba Masorete ketendula dikebi ti kikalulu ya kukonda kusoba kima ya basekudi vandaka na yau?

⁹ Basekudi vandaka kaka ve ti mayele mingi kansi bau vandaka mpi ti luzitu ya mudindu sambu na ndinga yina bau vandaka kusekula. Ngogo ya Kiebreo yina mebalulamaka nde “musekudi” kele ti ngindu ya kutanga ntalu ti kusonika yau. Sambu na kutendula dikebi ya musekudi ti mpusa na yandi ya kukonda kusoba kima, beto baka mbandu ya ba Masorete, basekudi ya Masonuku ya Kiebreo yina zingaka na kati ya bamvu-nkama ya sambanu ti ya kumi T.B. Ntendudi Thomas Hartwell Horne ketuba nde bau vandaka kusosa kuzaba “bambala ikwa konso kisono ya alfabe [ya Kiebreo] mesonama na kati ya Masonuku yonso ya Kiebreo.” Yindulete ntendula ya dyambu yina! Sambu na kuvila ve ata kisono mosi, basekudi yai ya ngolo tangaka kaka ve bangogo ya bau vandaka kusonika, kansi bisono mpi. Yau yina, ntendudi mosi tubaka nde bau tangaka bisono 815140 na Masonuku ya Kiebreo! Kikesa ya ngolo ya mutindu yina salaka na mpila nde kima kusoba ve.

10. Inki nzikisa ya ngolo kemonisa nde mikanda ya Kiebreo ti ya Kigreki yina bau kesadilaka na kubalula Biblia bubu yai kemonisaka kibeni-kibeni mambu yina sonamaka na kisina?

¹⁰ Nzikisa ya ngolo kele mpenza yina kemonisa nde nsonama ya Kiebreo ti ya Kigreki ya bau kesadilaka na kubalula Biblia bubu yai kemonisaka bangogo ya nsonama ya kisina ti kwikama ya nene mpenza. Nzikisa yango kele bansononono mingi ya sonamaka na maboko​—⁠kiteso ya bansononono 6000 ya bitini ya Masonuku ya Kiebreo ti ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu kiteso ya 5000​—⁠yina mebikalaka ya mbote tii bubu yai. Kufimpa bansononono yai mbotembote, na kufwanisaka yau, mesadisaka balongoki ya bisono na kuzwa bifu ya basekudi ti kuvutula bangogo ya kisina. Yau yina longoki William H. Green lendaka kutuba sambu na Masonuku ya Kiebreo nde: “Beto lenda tuba nkatu ntembe nde kele ti mukanda yankaka ya ntama ve ya mekuminaka beto nkatu kusoba mutindu yai.” Beto lenda tula ntima mpi kiteso mosi na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu.

11. Na kutadilaka 1 Piere 1:​24, 25, sambu na inki Biblia mezingaka tii na bilumbu na beto?

¹¹ Biblia zolaka kufwa nswalu mpenza kana bansononono ya kusekula ti maboko vandaka ve sambu na kuyinga yina ya kisina, ti nsangu na yau ya mbalu! Kikuma kele mosi mpamba ya yau gulukilaka​—⁠Yehowa kele Mubumbi mpi Ntanini ya Ndinga na yandi. Mutindu Biblia yau mosi ketuba na 1 Piere 1:​24, 25: “Bantu yonso kele bonso matiti, ebuna lukumu na bo yonso kele bonso bintuntu ya matiti; kana matiti kuyuma, bintuntu na yo mpi kubwa na ntoto; kansi nsangu ya Mfumu Nzambi ke zingaka mvula na mvula.”

Kubalula Yau na Bandinga ya Bantu Ketubaka

12. Katula kigonsa ya kusekula Biblia na bamvu-nkama, inki mpasi yankaka Biblia kutanaka na yau?

¹² Yau vandaka mpasi sambu Biblia kuguluka na bamvula yai yonso ya bau vandaka kusekula ti kusekulula. Kansi, yau kutanaka ti mpasi yankaka: Kubalula yau na bandinga ya bantu ketubaka. Biblia fwete tuba na ndinga ya bantu mezaba sambu yau simba ntima na bau. Kansi kubalula Biblia​—⁠yina kele ti bakapu kuluta 1 100 ti bamvese 31 000​—⁠kele kima ya pete ve. Kansi, na nima ya bamvu-nkama, babaludi ya kikesa nungaka mpasi yina na kyese yonso. Bantangu yankaka, bau nungaka bampasi ya vandaka na mpila ya kutula ntu ve.

13, 14. (a) Inki mpasi nsoniki ya Biblia Robert Moffat kutanaka na yau na Afrika, na luyantiku ya mvu-nkama ya 19? (b) Inki bantu ya ndinga Kitswana salaka ntangu Evanzile ya Luka salamaka na ndinga na bau?

¹³ Mu mbandu, tala mutindu Biblia balulamaka na bandinga ya Afrika. Na mvu 1 800, na Afrika ya mvimba, bandinga ya kusonika vandaka kaka kiteso ya kumi na zole. Bandinga yankaka mingi vandaka tubama kaka na munoko, mpila ya kusonika yau vandaka ve. Yai mpasi ya Robert Moffat kutanaka na yau na kubalula Biblia. Na 1821, ntangu Moffat vandaka ti bamvula 25, yandi yantikaka kisalu ya misionere na kati ya bantu ya ketubaka Kitswana na sudi ya Afrika. Sambu na kulonguka ndinga na bau yina vandaka ya kusonika ve, yandi salaka kinduku ti bantu yango. Moffat kwaminaka mpi, kukonda mukanda ya kulongukila to diksionere, nsukansuka yandi zabaka ndinga yango, yandi basisaka mutindu ya kusonika yau, mpi yandi longaka Batswana yankaka mutindu ya kutanga yau. Na 1829, ntangu yandi mekukisa bamvula nana ya kisalu na kati ya Batswana, yandi manisaka na kubalula Evanzile ya Luka. Na nima yandi tubaka nde: “Mono monaka bantu kekatuka ntama kibeni sambu na kwisa kusosa bansononono ya St. Luka. . . . Mono monaka bau kebaka bitini ya St. Luka, bau kedila na zulu na yau, bau ketula yau na ntulu na bau, mpi ketyamuna mansanga ya kupesa matondo, tii ntangu ya mono tubilaka bamingi nde: ‘Beno tabebisa mikanda na beno na mansanga.’ ” Moffat taka mpi disolo ya muntu mosi ya Afrika yina monaka kimvuka mosi ya bantu ketanga Evanzile ya Luka, yandi yulaka bau na kuzaba kima yina vandaka na maboko na bau. Bau vutulaka nde “Ndinga ya Nzambi.” Muntu yango yulaka nde “Keti yau ketuba?” Bau vutulaka nde “Ee, yau ketuba, yau ketubila ntima.”

¹⁴ Babaludi ya kudipesa bonso Moffat pesaka bantu mingi ya Afrika dibaku ya ntete ya kusolula na kusonika. Kansi babaludi pesaka bantu ya Afrika dikabu ya kuluta mpenza mbalu​—⁠Biblia na ndinga na bau mosi. Kuluta dyaka, Moffat longaka Batswana zina ya Nzambi, mpi yandi sadilaka zina yina bisika yonso na mbalula na yandi.c Yau yina Batswana bingaka Biblia nde “munoko ya Yehowa.”​—⁠Nkunga 83:⁠18.

15. Sambu na inki Biblia kele mingi bubu yai?

¹⁵ Babaludi yankaka na bandambu mingi ya ntoto kutanaka ti bampasi ya mutindu mosi. Bamingi nkutu tulaka luzingu na bau na kigonsa sambu na kubalula Biblia. Yinduleti: Kana Biblia bikalaka kaka na Kiebreo ti na Kigreki ya ntama, nga yau “mefwaka” ntama kibeni. Sambu nsukansuka, bantu vilaka bandinga yai mpi na bisika mingi ya ntoto, bantu vandaka kuzaba yau ve. Kansi, kikuma ya ngolo ya Biblia kezinga, kuluta mikanda yankaka yonso, kele sambu yau lenda “tuba” na bantu ya inza ya mvimba na bandinga na bau mosi. Yau yina, nsangu na yau ‘ke sala na kati ya ntima ya bakristo.’ (1 Tesalonika 2:13) La Bible de Jérusalem kebalula bangogo yai nde: “Yau kele kaka ngolo ya moyo na kati na beto bayina kekwikilaka na yau.”

Yau Melunga na Kutudila Ntima

16, 17. (a) Sambu bantu kutudila Biblia ntima, inki nzikisa fwete vanda? (b) Pesa mbandu mosi ya kemonisa masonga ya nsoniki ya Biblia Moize.

¹⁶ Bantu yankaka lenda yula nde ‘Keti beto lenda tudila mpenza Biblia ntima?’ ‘Keti yau ketubilaka bantu ya kyeleka, bisika ya kyeleka, ti mambu ya kubwaka mpenza?’ Kana beto fwete tudila yau ntima, nzikisa fwete vanda nde yau sonamaka na bantu ya dikebi, bantu ya masonga. Yau kenata beto na kikuma yankaka ya beto lenda fimpila Biblia: Nzikisa ya ngolo kemonisa nde Biblia ketubaka mambu ya kyeleka mpi ya kutudila ntima.

¹⁷ Bansoniki ya masonga fwete sonika ti kisika ya bau nungaka ti kisika ya bau belaka; bikesa na bau kaka ve, kansi mpi balebakanu na bau. Bansoniki ya Biblia monisaka kikalulu yai ya kitoko. Mu mbandu, tadila masonga ya pwelele ya Moize. Yandi sonikaka mpi bifu na yandi na masonga yonso. Mu mbandu, kukonda kuzaba kutuba, yina nataka yandi na kudimona nde yandi melunga ve na kutwadisa Izraele (Kubasika 4:10); kifu ya nene yina kangisaka yandi na kukota na Ntoto ya Lusilu (Kutanga 20:​9-12; 27:​12-14); kifu ya mpangi na yandi, Aroni, yina wakanaka ti bankolami ya Izraele mpi salaka kiteki ya mwana-ngombe ya wolo (Kubasika 32:​1-6); nkolama ya mpangi na yandi ya nkento, Miriami, ti ndola ya nsoni ya yandi bakaka (Kutanga 12:​1-3, 10); nkolama ya bana-mpangi na yandi Nadabi ti Abihu (Levi 10:​1, 2); ti kudiladila ti kubokutabokuta ya bantu ya Nzambi. (Kubasika 14:​11, 12; Kutanga 14:​1-10) Keti kusonika masonga ya mutindu yina kemonisa ve kikalulu ya kudibanza sambu na kyeleka? Sambu bansoniki ya Biblia swekaka ve makambu ya mbi ya bampangi na bau to nkutu mpi ya bau mosi, keti yina kele ve kikuma ya mbote ya kutula ntima na mambu ya bau sonikaka?

18. Inki kemonisa na ngolo yonso nde mambu ya bansoniki ya Biblia sonikaka kele mambu ya kutudila ntima?

¹⁸ Kuwakana ya kele na kati ya bansoniki ya Biblia yonso kele kikuma yankaka ya kutudila mikanda na bau ntima. Yau keyitukisa mpenza na kumona bantu 40 kusonika na nsungi mosi ya bamvula 1600, ebuna mambu yango kewakana ti na makambu ya fyotifyoti. Ata mpila yina, kuwakana yango kepesa ve ata ngindu nde bau yidikaka na kutuba mutindu mosi. Kansi, yau kemonana pwelele nde bau kanaka ve na kusonika mambu mutindu mosi; mbala mingi mambu yau mosi vandaka kufwanana.

19. Inki mutindu nkenda ya kukangama ya Yezu yina kele na Baevanzile kemonisa kuwakana mosi ya bantu kukanaka ve?

¹⁹ Beto baka mbandu ya dyambu yina kubwaka na mpimpa, ntangu bau kangaka Yezu. Bansoniki yonso iya ya Baevanzile sonikaka nde longoki mosi bakaka mbele mpi bulaka mpika mosi ya nganga-nzambi ya nene, ye yandi zengaka dikutu ya mpika. Kansi, kaka Luka mpamba ketuba nde Yezu “simbaka dikutu ya muntu yango, ebuna yandi belulaka yandi.” (Luka 22:51) Keti yai kele ve kima ya nsoniki yina kele “munganga” fwete tuba? (Kolosai 4:14) Yoane kesonga beto nde na kati ya balongoki yina yonso vandaka pana, kele Piere muntu bulaka mbele​—⁠kima ya kuyituka ve sambu Piere vandaka na kikalulu ya kukinga ve. (Yoane 18:10; fwanisa ti Matayo 16:​22, 23 mpi Yoane 21:​7, 8.) Yoane ketuba kima yankaka ya kemonika bonso yau kele na mfunu mingi ve: “Zina ya mpika yina Malkusi.” Sambu na inki kaka Yoane mpamba pesaka zina ya muntu yai? Kima mosi ya fyoti ya kele kaka na mukanda ya Yoane ketendula yau: Yoane “zabanaka na mfumu ya banganga-Nzambi.” Bantu ya nzo ya mfumu ya banganga-nzambi vandaka zaba yandi mpi; yandi zabanaka mbote ti mpika yina; bau mpi zabaka yandi.d (Yoane 18:​10, 15, 16) Yau yina, sambu na Yoane, yau vandaka mpasi ve na kutuba zina ya muntu yina kulwalaka, kansi bansoniki yankaka ya Baevanzile, yina vandaka kuzaba muntu yina ve, lendaka ve kusonika zina na yandi. Kuwakana ya ngolo kemonana na kati ya mambu yai, kansi bau kanaka yau ve. Bambandu yankaka mingi ya mutindu yai kele na kati ya Biblia.

20. Inki bantu ya ntima ya masonga fwete zaba na yina metala Biblia?

²⁰ Na yau, keti beto lenda tula ntima na Biblia? Na ntembe ve ee! Masonga ya bansoniki ya Biblia ti mutindu Biblia ketuba mambu kaka kiteso mosi kemonisa pwelele nde yau ketubaka kyeleka. Bantu yina kele na ntima ya masonga fwete zaba nde bau lenda tula ntima na Biblia, sambu yau kele Ndinga ya “Yehowa Nzambi ya kyeleka.” (Nkunga 31:​5, NW) Bikuma yankaka kele ya kemonisa nde Biblia kele mukanda mosi sambu na bantu yonso, mutindu disolo ya melanda tamonisa yau.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Inki Mutindu Nge Tapesa Mvutu?

◻ Sambu na inki beto fwete zola kumona Biblia na maboko ya bantu kuluta mikanda yonso?

◻ Inki nzikisa kemonisa nde Biblia lundamaka kaka na mutindu na yau ya kisina?

◻ Inki bampasi bantu yina kubalulaka Biblia kutanaka na yau?

◻ Inki kemonisaka na ngolo yonso nde mambu yina kele na Biblia kele mambu ya kutudila ntima?