Bo Mengaka Bau Sambu na Lukwikilu na Bau

“Bantu yonso ta menga beno sambu na mono.”​—MATAYO 10:22.

1, 2. Inki bambandu kemonisa nde Bambangi kemonaka mpasi sambu bau kesadilaka malongi ya dibundu na bau?

NA KISANGA ya Crète, bo mekangaka muntu mosi ya ketekaka na magazini mbala mingi kibeni. Muntu yai kesalaka kisalu na yandi na masonga. Bo mesambisaka yandi mbala na mbala na tribinale ya Bagreki. Yandi mesalaka na boloko bamvula sambanu ti ndambu, yandi mebikaka nkento na yandi ti bana tanu ntama. Na Japon bo kulaka mwana mosi ya bamvula 17 na nzo-nkanda. Mwana yai kele na bikalulu ya kuluta mbote mpi vandaka kebasika kaka muntu ya ntete na kati ya bana 42 ya nzo-nkanda na bau. Na France bo kekatula bantu mingi na kisalu. Kikuma ya kyeleka ya bo kekatudila bau kele ve, sambu bantu yai kesalaka kisalu na bau mbote mpenza. Bantu yai yonso ya beto metubila na paragrafe yai kele banani?

² Bantu yai yonso kele Bambangi ya Yehowa. Inki “mbi” bo salaka? Kima mosi ve, kaka bo kezitisaka malongi ya lusambu na bau. Muntu yina ketekaka na magazini vandaka kesala kisalu ya Yezu Kristu tindaka beto na kulonga bankaka kyeleka. (Matayo 28:​19, 20) Bo fundaka yandi nde yandi mefwa mununu ya nsiku mosi ya Bagreki tulaka nde, kulonga muntu na mpila nde yandi kundima lukwikilu ya muntu yankaka kele mutife ya lufwa. Mwana ya nzo-nkanda, bo kulaka yandi sambu na kendo (kulonguka kunwana ti mbele). Bo lombaka nde bana yonso kusala yau, kansi mwana yai ya melongukaka Biblia buyaka nde yina kele nsaka ya mbote ve. (Yezaya 2:⁠4) Bayina ya bo katulaka na kisalu na France, bo songaka bau nde, bo mekatula bau sambu bau kele Bambangi ya Yehowa.

3. Sambu na inki Bambangi mingi kekutanaka ve ti bampasi ya ngolo yina bantu yankaka kepesaka beto?

³ Yai bambandu ya kemonisa mpasi ya Bambangi ya Yehowa mekatuka kumona na bansi mingi. Kansi, ntalu ya kuluta mingi ya Bambangi kekutanaka ve ti bampasi ya ngolo yina bantu yankaka kepesaka beto. Sambu bantu yonso mezabaka nde bantu ya Yehowa kele na bikalulu mosi ya mbote. Kele ti kikuma ya kyeleka mpenza ve ya kupesila bau mpasi. (1 Piere 2:​11, 12) Bau kesalaka komplo ve ata mbala mosi na kinsweki sambu na kusala mbi. Bau mpi kekotaka ve na makambu ya mbi. (1 Piere 4:15) Bau kelandaka kaka mambu ya Biblia kesonga bau nde, lemfuka ntete na Nzambi, na nima na bamfumu ya insi. Bau kefutaka bampaku na bau mpi kesalaka ngolo na “kuzinga na ngemba ti bantu yonso.” (Roma 12:18; 13:​6, 7; 1 Piere 2:​13-17) Ntangu Bambangi kelongaka bantu Biblia, bau kesongaka bo na kuzitisa nsiku, makwela, ti bikalulu ya mbote. Baluyalu ya bansi mingi kesikisaka bau sambu bau kele basitwaye ya kezitisaka nsiku. (Roma 13:⁠3) Kansi, mutindu beto monaka na paragrafe ya ntete, na bansi yankaka, bantu kekangaka bau kimbeni, to mpi luyalu kekangisaka kisalu na bau. Keti yau fwete yitukisa beto?

“Ntalu” ya Kimulongoki

4. Yezu tubaka nde inki lenda bwila muntu yina mendima kukuma longoki na yandi?

⁴ Yezu Kristu monisaka pwelele mambu yina tabwila muntu yina tandima na kuvanda longoki na yandi. Yandi songaka balandi na yandi nde: “ ‘Ata mpika mosi ve me luta mfumu na yandi.’ Kana bo vandaka kumonisa mono mpasi, bo ta monisaka beno mpasi mpi.” Bantu mengaka Yezu “mpamba,” kukonda kikuma. (Yoane 15:​18-20, 25; Nkunga 69:4; Luka 23:22) Ebuna, balongoki na yandi lenda yituka mpi ve kana bantu kemenga bau kukonda kikuma. Yandi songaka bau mbala mingi nde: ‘Bantu ta mengaka beno.’​—⁠Matayo 10:22; 24:⁠9.

5, 6. (a) Sambu na inki Yezu songaka bayina kezo kuma balandi na yandi na ‘kuyindula ntalu’? (b) Sambu na inki beto fwete yituka ve kana bantu kemenga beto?

⁵ Sambu na yau, Yezu songaka bayina kezo kuma balandi na yandi na kuvanda ntete, bau “yindula ntalu” ya kimulongoki. (Luka 14:​28, Luwawanu Yampa) Sambu na inki? Keti sambu na kuzenga kana bau takuka na kukuma balandi na yandi to ve? Ve, kansi sambu na kubaka lukanu ya kulungisa mambu yonso ya mukumba yina. Beto fwete vanda ya kuyilama na kundima mpasi yonso ya dibaku na beto yai kenataka. (Luka 14:27) Muntu mosi ve kupusaka beto na kusadila Yehowa ti kukuma balandi ya Kristu. Beto ndimaka yau na luzolo na beto mosi, ye beto longukaka na ntwala ya kubaka desizio yina. Beto kezabaka na ntwala nde kana beto kudipesa na Nzambi, beto tazwa lusakumunu ya nene, kansi ‘bantu ta mengaka beto.’ Yo yina, kana bo kemenga beto, beto keyitukaka ve. Beto ‘yindulaka ntalu,’ ye beto kebangaka ve na kufuta yau.​—⁠1 Piere 4:​12-14.

⁶ Sambu na inki bantu mingi ti bamfumu ya bansi yankaka kezolaka kupesa Bakristu mpasi? Na kuzaba mvutu, beto tadila bimvuka ya lusambu zole ya bantu kumengaka na mvu-nkama ya ntete ya ntangu na beto. Beto tamona nde bikuma ya bo mengilaka bau kele ya kuswaswana mpenza.

Bo Mengaka Bankaka Yoyina Bankaka mpi Mengaka Bo

7, 8. Inki malongi ya Bayuda kemonisa nde bo vandaka zola ve Bantu ya Makanda Yankaka, ye inki ngindu yau butaka na kati ya dibundu ya Bayuda?

⁷ Na mvu-nkama ya ntete T.B., Izraele vandaka na nsi ya luyalu ya Roma. Na ntangu yina, balongi ya Bansiku ti Bafarize mataka na zulu ya lusambu ya Bayuda. (Matayo 23:​2-4) Ebuna, bo balulaka Nsiku ya Moize pesaka nde Bayuda fwete vanda ya kukabwana ti makanda yankaka. Bo kumaka kumona bantu yina vandaka Bayuda ve bonso bantu ya nzanzi. Kikalulu yina nataka dibundu na bau na kumenga Bantu ya Makanda Yankaka. Ntangu Bantu ya Makanda Yankaka monaka buna, bau mpi kumaka kumenga Bayuda.

⁸ Bantu ya Makanda Yankaka vandaka bonso bantu ya kuluta mbi na meso bamfumu ya Bayuda. Yo yina, bamfumu yai longaka Bayuda na kumenga bau. Bamfumu ya dibundu longaka Bayuda nde nkento ya Muyuda lenda vanda ve yandi mosi ti Bantu ya Makanda Yankaka, sambu bau “kesalaka buzoba.” Bakala ya Muyuda fwete “vanda ve yandi mosi ti bau, sambu bau kebangaka ve na kubasisa menga.” Muyuda fwete nwa ve miliki ya Muntu ya Dikanda Yankaka mesala, kana Muyuda yankaka monaka ve mutindu yandi salaka yau. Malongi ya bamfumu na bau nataka Bayuda na kudigambula sambu na kuzinga bau mosi.​—⁠Fwanisa ti Yoane 4:⁠9.

9. Malongi ya bamfumu ya Bayuda longaka sambu na bantu yina vandaka Bayuda ve butaka inki mambu?

⁹ Malongi ya mutindu yai kotisaka kimbeni na kati ya Bayuda ti bantu yina vandaka Bayuda ve. Bau kumaka kumona nde dikanda ya Bayuda kemengaka bantu yonso. Tacite, muntu ya Roma mpi nsoniki ya nkenda (yandi butukaka na mvu 56 T.B.), tubaka nde Bayuda “vandaka kumenga bantu yankaka yonso mutindu bo kemengaka bambeni.” Tacite tubaka dyaka nde, Bantu ya Makanda Yankaka yina kumaka Bayuda, Bayuda songaka bau na kubuya nsi na bau ti mabuta na bau ti banduku na bau. Na kutuba ya mbote, bantu ya Roma vandaka kubanga Bayuda sambu ntalu ya Bayuda vandaka mingi mpi kepesa boma na kunwanisa bau. Kansi, ntangu bau matisaka ntu na 66 T.B., bantu ya Roma nwanisaka bau, tii na nsuka, na mvu 70 T.B., bau fwaka Yeruzalemi.

10, 11. (a) Inki Nsiku ya Moize tubaka sambu na banzenza? (b) Inki dilongi beto mebaka na mambu ya Bayuda kusalaka?

¹⁰ Keti Nsiku ya Moize vandaka kulonga nde bo menga banzenza mutindu yai? Ve, Nsiku tubaka kaka nde Bayuda fwete vanda ya kukabwana ti makanda, sambu na kutanina bantu ya Izraele, mingimingi sambu lusambu na bau kubeba ve. (Yozue 23:​6-8) Kansi na yina metala banzenza, mingimingi bayina vandaka zitisa bansiku ya Izraele, Nsiku tubaka nde bo sala bau mbi ve, bo zitisa bau, mpi bo yamba bau mbote. (Levi 24:22) Kansi bamfumu ya mabundu ya Bayuda ya ntangu ya Yezu balulaka nsiku yai ya metadila banzenza. Yo yina, lusambu na bau kumaka kumenga banzenza, banzenza mpi kumaka kumenga bau. Nsukansuka, Nzambi losaka dikanda ya Bayuda ya mvu-nkama ya ntete.​—⁠Matayo 23:⁠38.

¹¹ Keti beto lenda baka dilongi mosi awa? Ee, beto lenda. Kana beto kudimona bonso bantu ya kuluta mbote mpi beto meka kuvweza bayina kendimaka ve malongi na beto, Yehowa tasepela ve. Lusambu na yandi ya kugedila kuzaba kikalulu yina ve. Yibuka nde Bakristu ya kwikama ya mvu-nkama ya ntete vandaka menga ve bantu yankaka. Bo nwanisaka mpi ve luyalu ya Roma. Kansi, ‘bantu mengaka bo.’ Sambu na inki? Banani yango kumengaka bau?

Banani Kumengaka Bakristu ya Ntete?

12. Inki mutindu Masonuku kemonisa pwelele nde Yezu zolaka nde balandi na yandi kutadila bantu yankaka ti bukatikati?

¹² Malongi ya Yezu kemonisa pwelele nde yandi zolaka nde balongoki na yandi kutadila bantu yina vandaka Bakristu ve ti bukatikati. Ntete yandi tubaka nde balongoki na yandi tavanda ya kukabwana ti nsi-ntoto. Disongidila, bau buya mambu ya nsi-ntoto yina kesalamaka ve na nzila ya lunungu ya Yehowa. Yau lombaka nde bau kota ve na makambu ya bitumba ti ya politiki. (Yoane 17:​14, 16) Kansi, sambu na kusonga nde yandi longaka ve kimbeni na kati ya Bakristu ti bayina vandaka ve Bakristu, Yezu songaka balandi na yandi nde: “Beno zola bambeni na beno.” (Matayo 5:44) Polo yikaka nde: “Kana mbeni na nge ke na nzala, pesa yandi madia. Kana yandi ke na nzala ya masa, pesa yandi yandi nwa.” (Roma 12:20) Yandi songaka dyaka Bakristu nde bau “sala bantu yonso mbote.”​—⁠Galatia 6:⁠10.

13. Sambu na inki bamfumu ya dibundu ya Bayuda vandaka bambeni ya nene ya balongoki ya Kristu?

¹³ Kansi ntama mingi ve, bimvuka tatu bandaka ‘kumenga’ balongoki ya Kristu. Kimvuka ya ntete vandaka bamfumu ya dibundu ya Bayuda. Mfunu ya kuyituka kele ve kana bo tulaka meso na bo nswalu na zulu ya Bakristu! Sambu, Bakristu vandaka ti bikalulu ya mbote mpenza, ye bau vandaka kulonga nsangu mosi ya vandaka pesa kivuvu ti kikesa ya mingi. Bantu mingi yambulaka lusambu ya Bayuda mpi bau kumaka Bakristu. (Bisalu 2:41; 4:4; 6:⁠7) Kansi bamfumu ya mabundu ya Bayuda monaka Bakristu yina bonso ba aposta! (Fwanisa ti Bisalu 13:45.) Bau monaka nde dibundu ya Bukristu vandaka kufwa bansiku na bau ya bambuta. Dibundu ya Bukristu buyaka mpi mutindu na bau ya kutadila Bantu ya Makanda Yankaka! Banda na mvu 36 T.B., Bantu ya Makanda Yankaka kumaka mpi Bakristu, bo zwaka lukwikilu ti mikumba ya kiteso mosi ti Bakristu ya Bayuda.​—⁠Bisalu 10:​34, 35.

14, 15. (a) Sambu na inki bantu ya lusambu ya mimpani kumaka kumenga Bakristu? Pesa mbandu mosi. (b) Inki kimvuka ya tatu kumaka ‘kumenga’ Bakristu ya ntete?

¹⁴ Kimvuka ya zole ya bambeni ya Bakristu vandaka bantu ya lusambu ya mimpani. Mu mbandu, na Efezo ya ntama, kisalu ya kusala biteki ya bibende ya arza sambu na nzo-nzambi ya Artemisi vandaka kisalu mosi ya mbongo. Kansi ntangu Polo longaka kuna, bantu mingi yambulaka lusambu ya Artemisi. Bayina vandaka kuzwa mbongo na kisalu ya kusala biteki ya nzambi yai kudasukaka. (Bisalu 19:​24-41) Dyambu yankaka ya mutindu yina salamaka na Betania (na nordi-westi ya nsi ya Turquie ya ntangu yai). Ntangu bo manisaka kusonika Masonuku ya Kigreki, guvernere ya Betania Pline le Jeune sonikaka nde, batempelo ya mimpani vandaka dyaka na bantu ve, ye bisika ya kupesa bimenga ya bambisi vandaka dyaka mingi ve. Bo tulaka dikambu yina na ntu ya Bakristu mpi bo pesaka bau mpasi nde bau bantu kunataka makambu ya kubuya kimenga ya bambisi ti lusambu ya biteki. (Baebreo 10:​1-9; 1 Yoane 5:21) Yo kemonana pwelele nde malongi ya Bukristu tungisaka bansambidi ya banzambi ya mimpani, ebuna bayina vandaka kuzwila yau mbongo bandaka kumenga dibundu ya Bukristu.

¹⁵ Kimvuka ya tatu ya ‘kumengaka’ Bakristu kele bantu ya Roma yina vandaka na zola ya kuluta ya nsi na bau. Na luyantiku, bantu ya Roma vandaka mona Bakristu bonso kimvuka ya lusambu mosi ya fyoti ya kele makambu ngolo. Kansi, na nima, bo kumaka kufwa konso muntu yina vandaka tuba nde yandi kele Mukristu. Sambu na inki bo bandaka kufwa bantu yai ya vandaka zinga luzingu ya masonga ya Bukristu ti kupesa bau mpasi?

Sambu na Inki Bantu ya Roma Mengaka Bakristu ya Ntete?

16. Inki mutindu Bakristu vandaka ya kukabwana ti nsi-ntoto, ye sambu na inki yau kumisaka bau bantu ya mbi na babwala ya luyalu ya Roma?

¹⁶ Kikuma yantete ya bantu ya Roma vandaka kumengila Bakristu kele nde Bakristu vandaka sadila malongi ya lusambu na bau. Mu mbandu, bau vandaka ya kukabwana ti nsi-ntoto. (Yoane 15:19) Bo vandaka ndima ve bisalu ya politiki to ya kisoda. Yo yina, Augustus Neander tubaka nde bau “vandaka bonso bamvumbi na kati ya inza, bau vandaka na mfunu ve na mambu yonso ya luzingu.” Bau vandaka ve bantu ya nsi-ntoto; disongidila, bau vandaka landa ve banzila ya mbi ya bantu ya Roma. Nsoniki ya nkenda Will Durant ketendula nde “bikalulu ya bunzambi mpi ya mbote ya kimvuka ya Bakristu vandaka yangisa mpenza ntima ya mimpani, sambu mimpani vandaka zola kyese ya ntoto.” (1 Piere 4:​3, 4) Ntangu bantu ya Roma bandaka kunyokula Bakristu ti kufwa bo, yo fwete vanda nde bo vandaka kusosa mpila ya kufwa ndinga ya bantu yai ya vandaka tungisa ntima na bau.

17. Inki kesonga nde Bakristu salaka kisalu ya ngolo ya kusamuna na mvu-nkama ya ntete?

¹⁷ Bakristu ya mvu-nkama ya ntete vandaka kikesa mingi na kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi. (Matayo 24:14) Mfinama na mvu 60 T.B., Polo tubaka nde bo samunaka nsangu ya mbote “na lugangu yonso ya kele na nsi ya zulu.” (Kolosai 1:​23, NW) Na nsuka ya mvu-nkama ya ntete, balandi ya Yezu kumisaka bantu balongoki na bisika yonso ya luyalu ya Roma: na Azia, na Eropa, ti na Afrika! Nkutu bantu yankaka na “nzo ya ntotila ya Roma” kumaka mpi Bakristu.a (Filipi 4:22) Kisalu ya kikesa yai butaka kimpala na bantu yankaka. Neander ketuba nde: “Dibundu ya Bukristu yelaka na kati ya bantu ya mitindu yonso. Yau vandaka na ngolo ya kubwisa dibundu ya leta ti bansiku ya bantu vandaka kulanda.”

18. Inki mutindu kusambila Yehowa mpamba kumisaka Bakristu bambeni ya luyalu ya Roma?

¹⁸ Balandi ya Yezu vandaka kusambila kaka Yehowa yandi mosi mpamba. (Matayo 4:​8-10) Ziku, na lusambu na bo ya mvimba, yai kele kima ya kunatilaka bau kimbeni ya kuluta ngolo ya Roma. Bantu ya Roma vandaka ndima mabundu yankaka kaka kana bantu na yau mendima na kusambila mpi ntinu na bau. Yai kima mosi ya Bakristu ya ntete lendaka kusala ve. Bau vandaka na ntotila mosi ya kuluta Leta ya Roma. Ntotila na bau vandaka Yehowa Nzambi. (Bisalu 5:29) Yau yina, Bakristu vandaka kaka bonso bambeni ya Leta, ata bau melungisa bisalu yankaka yonso.

19, 20. (a) Banani ntetentete mwangaka luvunu mingi sambu na Bakristu ya kwikama? (b) Inki makambu bo vanda kusila Bakristu?

¹⁹ Kikuma yankaka ya bo vandaka ‘mengila’ Bakristu ya kwikama na bantoto ya Roma kele luvunu ya bo kusilaka Bakristu. Bantu ya ntete na kulonga luvunu yai, ya bantu yonso kwikilaka, vandaka bamfumu ya dibundu ya Bayuda. (Bisalu 17:​5-8) Na mvu 60 to 61 T.B., ntangu Polo kekinga nde Ntinu Nero kusambisa yandi, bamfumu ya Bayuda tubilaka Polo nde: “Beto zaba nde na ndambu yonso bo ke zolaka ve kimvuka yina ya nge kele.” (Bisalu 28:22) Mambu ya luvunu yai yonso vandaka kekuma mpi na makutu ya Nero. Na 64 T.B., ntangu tiya kukotaka na Roma, Nero buyaka mukumba ya dikambu yina. Bo ketubaka nde yandi tulaka yo na ntu ya Bakristu, bantu ya bo vandaka menga dezia. Yai fwete vanda kikuma ya bo pesilaka Bakristu mpasi ya kuluta sambu na kumanisa bau.

²⁰ Bo vandaka kusila Bakristu makambu na mitindu zole: kuganga makambu ya luvunu, ti kubalula malongi na bau. Bakristu vandaka sambila Nzambi mosi kaka. Bau vandaka sambila ve ntinu ya Roma. Ebuna bo kumaka kubinga bau bantu ya mebuyaka Nzambi. Bantu mingi mpi vanda zola ve bampangi na bau yina vandaka Bakristu. Ebuna, bo kumaka kutuba nde Bukristu kepanzaka mabuta ya bantu. (Matayo 10:21) Bo vanda kusa mpi nde Bakristu kedyaka bantu. Mikanda mingi ketuba nde, ngindu yai bo bakaka yau na bangogo yina ya Yezu tubaka na kilumbu ya Madya ya Nkokila ya Mfumu.​—⁠Matayo 26:​26-28.

21. Inki bikuma zole nataka bantu na ‘kumenga’ Bakristu?

²¹ Yau yina, bikuma kele zole ya kupusaka bantu ya Roma na ‘kumenga’ Bakristu ya kwikama: (1) lukwikilu ti bisalu na bau na kuzitisa Biblia, ye (2) mambu ya bantu vandaka kukusila bau. Na yonso yai, lukanu ya bambeni vandaka kaka kufwa dibundu ya Bukristu. Ya kyeleka, bambeni ya ntete na kusosa nde Bakristu kumona mpasi kevandaka bantu ve, kansi bampeve ya mbi ya kemonikaka ve.​—Efezo 6:12.

22. (a) Inki mbandu kesonga nde Bambangi ya Yehowa kezolaka ‘kusala bantu yonso mbote’? (Tala lupangu na lutiti 21.) (b) Inki beto tatadila na dilongi ya melanda?

²² Bonso Bakristu ya ntete, bubu yai na bansi mingi, ‘bo ke mengaka’ Bambangi ya Yehowa. Kansi bau kemengaka ve bantu yina kele Bambangi ve. Bau mebasisaka mpi ntete ve mubulu na nsi ata mosi. Kansi, na ntoto ya mvimba bantu kezabaka nde bau kele na zola mingi sambu na bantu ya bimvuka yonso, ya bampusu yonso, ti ya bikanda yonso. Ebuna sambu na inki bantu kemwesaka bau mpasi? Ye inki bau kesalaka kana bantu metula bau kimbeni? Beto tapesa bamvutu ya bangyufula yai na disolo ya melanda.

[Noti na nsi ya lutiti]

Inki Mvutu Nge Tapesa?

◻ Sambu na inki Yezu songaka bayina vandaka na mpusa ya kukuma balongoki na kuyindula ntalu ya kimulongoki?

◻ Ngindu ya Bayuda vandaka na yau sambu na bantu yina vandaka Bayuda ve kumisaka lusambu na bau inki mutindu, ye inki dilongi yau kepesa beto?

◻ Inki bimvuka tatu kumaka bambeni ya Bakristu na mvu-nkama ya ntete?

◻ Inki bikuma ya nene nataka bantu ya Roma na ‘kumenga’ Bakristu ya ntete?

[Lupangu ya kele na lutiti 21]

“Beto Sala Bantu Yonso Mbote”

Bambangi ya Yehowa kesalaka ngolo na kulanda ndongisila ya Biblia kepesa nde “beto sala bantu yonso mbote.” (Galatia 6:10) Ntangu bantu yankaka kevandaka na mpasi, zola ya mpangi kepusaka bau na kusadisa bayina kesambaka ve kumosi ti bo. Mu mbandu, ntangu bantu vandaka na mpasi mingi na Rwanda na mvu 1994, Bambangi ya Eropa ndimaka na kukwenda na Afrika na kusadisa bantu. Bau salaka ba kan ya mbote ti balupitalu na mfinda sambu na kusadisa bantu. Ba avio nataka madya mingi, bilele ti babulanketi. Ntalu ya bantu yonso ya bau sadisaka ti bima yina vandaka ya kuluta ntalu ya Bambangi ya vandaka kuna na mfinda mbala tatu.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 23]

Bakristu ya mvu-nkama ya ntete longaka nsangu ya mbote ti kikesa ya mingi mpenza