Mpasi Yina Luswaswanu na Luzingu ya Bantu Kenataka Bubu Yai
“Mambu yonso ya kyeleka yai ya beto kemona kele nzikisa ya kesonga nde bantu yonso kusalamaka kiteso mosi, mpi nde Ngangi na bo mepesaka bo Banswa yankaka yina ata muntu mosi lenda vila ve, na kati ya mambu yango beto ketanga Luzingu, Kimpwanza mpi kulunda Kyese.”—Déclaration d’indépendance, yina kundimamaka na États-Unis na 1776.
“Bantu yonso kebutukaka ti kimpwanza mpi banswa kiteso mosi.”—Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, yina kundimamaka na assemblée nationale française na 1789.
“Bantu yonso kebutukaka ti kimpwanza mpi bo kele kiteso mosi na yina metala lukumu ti banswa.”—Déclaration universelle des droits de l’homme, yina kundimamaka na assemblée générale des Nations unies na 1948.
NTEMBE kele ve ata fyoti na mambu yai yonso. Na bisika yonso bantu kevandaka na mpusa nde bo zinga mutindu mosi bo yonso. Kansi, yo kele mawa na kumona nde, kutuba ya bantu ketubaka mbala na mbala nde luzingu kuvanda mutindu mosi sambu na bantu yonso kemonisa nde tii bubu yai bantu menunga ntete ve na kusala yo.
Keti kele ti muntu ya lenda tuba mpenza nde bubu yai ya beto mekuma na nsuka ya mvu-nkama ya 20, mambu mekuma kutoma? Keti bantu yonso ya États-Unis ti ya France, to bansi 185 yina yonso kele bamambre ya Nations unies kevandaka kibeni ti banswa kiteso mosi yina bo mebutukaka na yo mutindu bantu ketubaka?
Ata dibanza ya kutuba nde luzingu ya bantu yonso kuvanda kiteso mosi kele “ngindu mosi ya bo keyimbaka mingi,” kansi bantu yonso kele ve ti banswa kiteso mosi na yina metala “Luzingu, Kimpwanza ti kulunda Kyese.” Mu mbandu, keti beto lenda tuba nde nswa na luzingu kele kiteso mosi kana mwana yina mebutuka na Afrika bo fwete sansa yandi na munganga mosi ya kesansaka bantu yankaka 2569, kansi na Eropa, munganga mosi kele ti bana 289 mpamba ya kusansa? To keti bantu yonso kele ti banswa ya kimpwanza mpi ya kulunda kyese kiteso mosi kana mwana mosi na kati ya bana tatu ya babakala mpi bana zole na kati ya bana tatu ya bankento keyela kukonda kuzaba kutanga na Inde, kansi na bisika bonso Japon, Allemagne, ti Grande-Bretagne, mwana yonso fwete kwenda na nzo-nkanda?
Keti bantu yina kezingaka na Amerika ya katikati kisika muntu mosi kebakaka mbongo kiteso ya badolare 1380, lenda vanda ti “lukumu mpi banswa” kiteso mosi na luzingu ti bantu yina kele na France, kisika muntu mosi kebakaka kiteso ya badolare 24990? Keti beto lenda tuba nde mambu kele kiteso mosi kana mwana ya nkento ya mebutuka na Afrika kele ti kivuvu ya kuzinga bamvula 56, kana beto tesa yo ti kivuvu ya kuzinga bamvula 79 yina mwana yina mebutuka na Amerika ya Nordi kele na yo?
Luzingu ya kuswaswana kemonana na mitindu mingi, mpi mitindu yina yonso kepesa kaka mawa. Mambu kele kiteso mosi mpi ve na yina metala bima ya kuzingila, bisika ya kubaka bankisi ya kyeleka sambu na mavimpi ya mbote ti kulonguka. Awa beto metanga kaka ndambu, kansi mambu yango kele mingi. Mbala mingi, kukonda kuwakana na mambu ya politiki, ya mpusu ya nitu, to ya lusambu kesalaka mpenza nde bantu kuvanda ve ti luzingu ya mbote mpi ya kimpwanza. Ata bantu ketubilaka mingi mambu ya fwete salama kiteso mosi sambu na bantu yonso, beto kezinga na inza mosi ya mambu kele ya kuswaswana sambu na bantu yonso. Ngogo mpasi ya bo mesadila awa kele ti ntendula yai: “nto ya mpasi ya nene ya mepanzanaka mingi.” Luswaswanu kemonana na mambu yonso ya luzingu ya bantu. Mpasi yo kebuta kemonana na bunsukami, maladi, kukonda kuzaba mambu mingi, kukonda kisalu, ti kukabana. Mambu yai kepesa mpenza mpasi mingi na ntima.
“Bantu yonso mesalamaka kiteso mosi.” Yai kele dibanza mosi ya kitoko kibeni! Kansi, yo kele mawa mingi na kumona nde mambu kesalama ve mutindu yina!
[Bangogo ya kemonisa kisina ya ya bafoto ya kele na lutiti 3]
UN PHOTO 152113/SHELLEY ROTNER