Bika Yehowa Kusadila Nge Mambote

“Nzambi, yindula mono sambu na mambu yai mpi, . . . Nzambi na mono, yindula mono sambu na mambu yai yonso ya mono me sala.”​—NEHEMIA 13:​22, 31.

1. Inki kesadisaka bayina mekudipesaka na Nzambi na kusala bakonti ya mbote na Yehowa?

BANSADI ya Yehowa kele na lusadisu yonso ya mfunu sambu na kusala bakonti ya mbote ti yandi. Sambu na inki? Sambu bau kele ti kinduku ya ngolo ti Nzambi bonso bantu ya organizasio na yandi ya ntoto. Yandi mesongaka bau balukanu na yandi, mpi yandi mepesaka bau lusadisu ti ntonina ya kimpeve na nsadisa ya mpeve santu na yandi. (Nkunga 51:11; 119:105; 1 Korinto 2:​10-13) Sambu na bamvwandilu yai ya sipesiali, Yehowa na zola yonso kelomba bansadi na yandi ya ntoto na kusadila yandi bakonti sambu na yina bau kele mpi sambu na yina bau kesalaka ti ngolo mpi lusadisu ya mpeve santu na yandi.

2. (a) Na inki mitindu Nehemia salaka bakonti ya mbote ti Nzambi? (b) Nehemia sukisaka mukanda na yandi ya Biblia ti inki dodukilu?

² Muntu mosi yina salaka bakonti ya mbote ti Nzambi kuvandaka Nehemia, eshanso ya Ntotila ya Persia Artazeresesi (Longimanusi). (Nehemia 2:1) Nehemia kumaka guvernere ya Bayuda mpi tungululaka kibaka ya Yeruzalemi na ntwala ya bambeni mpi bigonsa. Ti kikesa sambu na lusambu ya kyeleka, yandi pesaka ngolo na Nsiku ya Nzambi mpi monisaka mawa sambu na bantu ya mpasi. (Nehemia 5:​14-19) Nehemia tumaka Balevi na kugedisama mbala na mbala, kulangidila bakyelo, mpi kusantisa Kisabatu. Sambu na yau, yandi lendaka kusamba nde: “Nzambi, yindula mono sambu na mambu yai mpi, wila mono mawa sambu nge ke zolaka beto mingi.” Na mutindu ya kufwana mpi, Nehemia manisaka mukanda na yandi ya kupemama na Nzambi ti dodukilu yai: “Nzambi na mono, yindula mono sambu na mambu yai yonso ya mono me sala, tala mono mbote.”​—Nehemia 13:​22, 31.

3. (a) Inki mutindu nge lenda tendula muntu yina kesalaka mambote? (b) Kulanda bitambi ya Nehemia lenda nata beto na kudiyula inki bangyufula?

³ Muntu ya kesalaka mambote kele muntu ya ntoma mpi kesalaka bisalu ya kusungika yina kepesaka mambote na bankaka. Nehemia vandaka muntu ya mutindu yina. Yandi vandaka na boma ya luzitu sambu na Yehowa mpi kikesa ya mingi sambu na lusambu ya kyeleka. Kuluta dyaka, yandi vandaka vutula matondo sambu na mabaku na yandi na kisalu ya Nzambi mpi salaka bakonti ya kitoko ti Yehowa. Kulanda bitambi na yandi lenda nata beto mbote na kudiyula nde, ‘Inki mutindu mono ketadilaka mikumba ti mabaku ya Nzambi mepesaka mono? Bakonti ya inki mutindu mono kele na kusalaka ti Nzambi mpi Yezu Kristu?’

Nzayilu Kenatilaka Beto Bakonti ya Kusala

4. Inki kisalu Yezu pesaka na balandi na yandi, ye inki bayina “solaka sambu na kuvanda na moyo ya mvula na mvula” kusalaka?

⁴ Yezu pesaka balandi na yandi kisalu yai: “Beno kwenda kukumisa bantu yonso balongoki na mono: Beno botika bo . . . beno longa bo mpi na kulanda mambu yonso ya mono vandaka kusonga beno na kusala.” (Matayo 28:​19, 20) Yau lombaka kukumisa bantu balongoki na kulongaka bau. Bayina longamaka na mutindu yina ye “solaka sambu na kuvanda na moyo ya mvula na mvula” zolaka kubotama, bonso Yezu. (Bisalu 13:48; Marko 1:​9-11) Mpusa na bau ya kulanda mambu yonso ya yandi tumaka zolaka kukatuka na ntima. Bau lendaka kukuma na nivo ya kudipesa na Nzambi, na kulongukaka mpi na kusadilaka nzayilu ya sikisiki ya Ndinga ya Nzambi.​—Yoane 17:3.

5, 6. Inki mutindu beto fwete bakisa Yakobo 4:17? Pesa mbandu ya nsadilu na yau.

⁵ Kana nzayilu na beto ya Masonuku kele ya mudindu, lufulu ya lukwikilu na beto kekuma mpi kuluta mbote. Na ntangu yango mosi, bakonti na beto ti Nzambi kekuma nene kuluta. Yakobo 4:17 ketuba nde: “Konso muntu yina me zaba nde: ‘Yai kele mambu ya mbote ya mono fweti sala,’ kansi kana yandi ke sala yo ve, yandi me sala masumu.” Bangogo yai kele nkatu ntembe nsukisilu ya mambu yina longoki Yakobo yitaka kutuba na yina metala kutula lulendo na kisika ya kudipesa mvimba na maboko ya Nzambi. Kana muntu kezaba nde yandi lenda ve kusala kima ya kezingaka mingi kukonda lusadisu ya Yehowa, kansi yandi kesala ve na kuwakana ti nzayilu yina, yau kele disumu. Bangogo ya Yakobo lenda sadilama mpi sambu na masumu ya kubuya kusala. Mu mbandu, na kingana ya Yezu ya mameme ti bankombo, bankombo melolama ve sambu na bisalu ya mbi, kansi sambu bau buyaka na kusala mambote na bampangi ya Kristu.​—Matayo 25:41-46.

⁶ Muntu mosi, ya Bambangi ya Yehowa longukaka na yandi Biblia vandaka kuyela mingi ve na kimpeve, ziku sambu yandi zolaka ve kubikisa kunwa makaya, ata yandi zabaka nde yau lombaka nde yandi sala buna. Nkuluntu mosi lombaka yandi na kutanga Yakobo 4:17. Na nima ya kupesa ntendula ya mukapu yai, nkuluntu tubaka nde: “Ata nge kele ve ya kubotama, nge kele na bakonti ya kusala mpi nge fwete baka mukumba yonso ya nzengolo na nge.” Na kyese yonso, muntu ndimaka, yambulaka kunwa makaya, mpi ntama mingi ve yandi lungisaka malombu sambu na mbotika, kidimbu ya kudipesa na yandi na Yehowa Nzambi.

Beto Tasala Bakonti Sambu na Kisalu na Beto

7. Inki kele mutindu mosi ya kumonisa matondo na beto sambu na “nzayilu ya kyeleka ya Nzambi”?

⁷ Mpusa na beto ya ntima fwete vanda ya kupesa Ngangi na beto kyese. Mutindu mosi ya kumonisa ntonda na beto sambu na “nzayilu ya kyeleka ya Nzambi” kele kulungisa kisalu na beto ya kukumisa bantu balongoki ya Mwana na yandi, Yezu Kristu. Yai kele mpi mutindu mosi ya kumonisa zola na beto sambu na Nzambi mpi sambu na bankweno na beto. (Bingana 2:​1-5, NW; Matayo 22:​35-40) Ee, nzayilu na beto ya Nzambi kenatilaka beto bakonti ya kusala ti yandi, ye beto fwete tadila bankundi na beto bantu bonso balongoki ya makwisa.

8. Sambu na inki beto lenda tuba nde Polo zabaka nde yandi vandaka na bakonti ya kusala ti Nzambi sambu na kisalu na yandi?

⁸ Ntumwa Polo zabaka nde kundima ya ntima mosi ti bulemfu na nsangu ya mbote kenataka luguluku, kansi kubuya yau lenda nata lufwa. (2 Tesalonika 1:​6-8) Sambu na yau, yandi kudiwaka nde yandi vandaka na bakonti ya kusala ti Yehowa sambu na kisalu na yandi. Na kutuba ya mbote, Polo ti bayina vukanaka na yandi zolaka mingi kisalu na bau, na mpila nde bau buyaka na mayele yonso kupesa ngindu nde bau vandaka kubakila yau luta ya mbongo. Kuluta dyaka, ntima ya Polo pusaka yandi na kutuba nde: “Mono lenda kudisonga ve sambu mono ke zabisaka Nsangu ya Mbote. Sambu yina kele kisalu ya mono fweti sala kaka. [Mawa na mono] kana mono ke zabisaka ve Nsangu ya Mbote!”​—1 Korinto 9:​11-16.

9. Inki mfuka ya nene ya kufuta Bakristu yonso kele na yau?

⁹ Sambu beto kele bansadi ya Yehowa ya kudipesa, nsangu ya mbote ‘kele kisalu ya beto fweti sala kaka.’ Yau kele mukumba na beto na kusamuna nsangu ya Kimfumu. Beto ndimaka mukumba yina ntangu beto kudipesaka na Nzambi. (Fwanisa ti Luka 9:​23, 24.) Dyaka, beto kele na mfuka ya kufuta. Polo tubaka nde: “Sambu . . . [na] bayina me temukaka ti bayina me temukaka ve, bantu yina me longukaka ti bayina me longukaka ve, [“mono kele na mfuka,” NW]. Yo yina, mono ke zola kwisa kuzabisa Nsangu ya Mbote mpi na beno bantu ke vandaka na bwala Roma.” (Roma 1:​14, 15) Polo vandaka na mfuka sambu yandi zabaka nde yau vandaka mukumba na yandi ya kusamuna, sambu bantu kuwa nsangu ya mbote mpi kuguluka. (1 Timoteo 1:​12-16; 2:​3, 4) Yau yina, yandi salaka ngolo sambu na kulungisa mukumba na yandi mpi kufuta mfuka na yandi na zulu ya bankundi na yandi bantu. Bonso Bakristu, beto mpi kele na mfuka ya mutindu mosi ya kufuta. Kusamuna Kimfumu kele mpi mutindu mosi ya ntete ya kumonisa zola na beto sambu na Nzambi, sambu na Mwana na yandi, ye sambu na bankweno na beto.​—Luka 10:​25-28.

10. Inki bankaka mesalaka na kuyedisa kisalu na bau?

¹⁰ Mutindu mosi ya kusala bakonti ya mbote ti Nzambi kele kusadila kingangu na beto ya kuyedisa kisalu na beto. Na kupesa mbandu: Bantu mingi ya bansi ya kuswaswana kukotaka na Grande-Bretagne na bamvula yai. Sambu na kukumina bantu ya mutindu yina ti nsangu ya mbote, bapasudi-nzila (bansamuni ya Kimfumu ya ntangu yonso) 800 na ndambu ti bankama ya Bambangi yankaka, kele na kulonguka bandinga yankaka. Yau mebutaka bupusi ya mbote na kisalu. Mupasudi-nzila mosi ya kelongaka Kishinwa kutubaka nde: “Mono yindulaka ve ata fyoti nde kilumbu mosi mono talonga ndinga na mono na Bambangi yankaka, sambu bau kulongila yau kyeleka na bankaka na mutindu yina. Yau kepesa kyese mpenza!” Keti nge lenda yedisa kisalu na nge mutindu mosi?

11. Inki mbutu basikaka ntangu Mukristu mosi taka kimbangi na dibaku ya mbote?

¹¹ Ziku, muntu na muntu na kati na beto tazola kusala yina yonso ya yandi lenda sambu na kugulusa muntu ya kenwa masa. Bambangi ya Yehowa mpi mutindu mosi kele na mpusa ya ngolo ya kusadila bingangu na bau sambu na kuta kimbangi na konso okazio. Ntama mingi ve Mbangi mosi ya nkento vandaka na lweka ya nkento mosi na kati ya bisi mpi zabisaka yandi mambu ya metadila Masonuku. Ti kyese yonso sambu na mambu yina yandi waka, nkento yango yulaka bangyufula mingi. Ntangu Mbangi kumaka penepene na kubasika na bisi, nkento yina bondilaka yandi nde kwisa na nzo na mono, sambu yandi vandaka dyaka ti bangyufula mingi. Mbangi kundimaka. Mbutu? Kulonguka ya Biblia yantikaka, ye bangonda sambanu na nima, nkento yango kumaka nsamuni ya Kimfumu ya konda kubotama. Ntama mingi ve, yandi vandaka kutwadisa yandi mosi kulonguka ya Biblia na nzo ti bantu sambanu. Mbutu ya kitoko ya inki mutindu ya kusadila kingangu na nge sambu na kisalu ya Kimfumu!

12. Inki mutindu bingangu na beto bonso baministre lenda sadilama mbote na kisalu ya bilanga?

¹² Beto lenda sadila na mutindu ya mbote bingangu na beto bonso baministre na bilanga na kusadilaka mukanda ya balutiti 192, Nzayilu ya Kenataka na Luzingu ya Mvula na Mvula. Na Aprili 1996, Komite ya Kusonika ya Nto-kimvuka ya Bambangi ya Yehowa ndimaka kubasika ya mukanda Nzayilu na bandinga 140 na ndambu, ye na ntangu yina, bansononono na yau 30 500 000 vandaka mebasika na bandinga 111. Mukanda yai kusonamaka ti lukanu ya kusadisa Balongoki ya Biblia na kulonguka mambu ya kufwana ya Ndinga mpi balukanu ya Nzambi sambu na kudipesa na Yehowa mpi kubaka mbotika. Sambu bansamuni ya Kimfumu tatwadisaka ve kulonguka ya Biblia na nzo ti longoki mosi kaka bamvula mingi, bau lenda twadisa kulonguka ti bantu mingi to kuyedisa dikabu na bau na kisalu ya nzo na nzo mpi na mitindu yankaka ya kisalu. (Bisalu 5:42; 20:20, 21) Na kuzabaka nde bau fwete sadila Nzambi bakonti, bau ketulaka dikebi na balukebisu ya Nzambi. (Ezekiele 33:​7-9) Kansi, lukanu na bau ya ntete kele kukumisa Yehowa mpi kusadisa bantu mingi yina lenda monika, na kulonguka mambu ya metala nsangu ya mbote, na nsungi ya nkufi ya ntangu ya mebikala sambu na ngidika ya bima yai ya mbi.

Kusala Bakonti ya Mbote Bonso Mabuta

13. Sambu na inki mabuta ya vumi fwete vanda ti kulonguka ya Biblia ya dibuta ya mbala na mbala?

¹³ Konso muntu to dibuta yina keyamba Bukristu ya kyeleka kele ti bakonti ya kusala ti Nzambi mpi sambu na yau, bau fwete “kwenda na ntwala” mpi kukuma “na lukwikilu ya ngolo.” (Baebreo 6:​1-3; 1 Piere 5:​8, 9) Mu mbandu, bayina melongukaka mukanda Nzayilu mpi mebakaka mbotika fwete lungisa nzayilu na bau ya Masonuku na kukwendaka na balukutakanu mbala na mbala yempi na kutangaka Biblia mpi mikanda yankaka ya Bukristu. Mabuta ya vumi fwete vanda mpi na kulonguka ya mbala na mbala ya dibuta, sambu yina kele mutindu mosi ya mfunu ya ‘kukangula meso, kuvanda kaka na lukwikilu ya ngolo, kuvanda na kikesa, kuvanda ngolo.’ (1 Korinto 16:13) Kana nge kele mfumu ya nzo, nge kele mpenza ti bakonti ya kusala na Nzambi sambu na kundimisama nde dibuta na nge kedisamaka mbote na kimpeve. Kaka mutindu madya ya mbote ya kinsuni kepesaka mavimpi, mutindu mosi madya ya mingi mpi ya mbala na mbala ya kimpeve kele mfunu kana nge ti dibuta na nge kezola kubikala “na mavimpi ya mbote na lukwikilu.”​—Tito 1:​13, NW.

14. Inki mbutu basikaka na kimbangi ya mwana-nkento mosi ya Izraele yina longamaka mbotembote?

¹⁴ Kana nzo na nge kele ti bana, Nzambi tasadila nge mambote kana nge kepesa bau ndongolo ya mbote ya kimpeve. Malongi ya mutindu yina tapesa bau mambote, mutindu yau salaka na mwana-nkento mosi ya fyoti ya Izraele, yina bantu ya Siria kukangaka na bilumbu ya Elisa, mbikudi ya Nzambi. Yandi kumaka nsadi ya nkento ya muntu ya lepre Namani, mfumu ya basoda ya Siria. Ata yandi vandaka leke, mwana-nkento yango songaka mfumu na yandi ya nkento nde: “Mbote kana mfumu na mono Namani kwenda na profete yina ke vandaka na bwala Samaria. Yandi ta belula yandi kaka na maladi na yandi.” Sambu na kimbangi na yandi yina, Namani kwendaka na Izraele, nsukansuka yandi ndimaka ndinga ya Elisa na kuyobila mbala nsambwadi na Nzadi Yordani, mpi lepre na yandi kubelukaka. Kuluta dyaka, Namani kumaka nsambidi ya Yehowa. Kyese ya inki mutindu yau natilaka mwana-nkento yina!​—2 Bantotila 5:​1-3, 13-19.

15. Sambu na inki yau kele mbote nde bibuti kulonga bana na bau mbote? Pesa mbandu.

¹⁵ Yau kele pete ve na kuyedisa bana ya kebangaka Nzambi na inza yai ya mabanza ya kubwa yina kele na nsi ya bupusi ya Satana. (1 Yoane 5:19) Ata mpila yina, kubanda na kileke ya Timoteo, nkaka na yandi ya nkento Loisi ti mama na yandi Enisi, nungaka na kulonga yandi Masonuku. (2 Timoteo 1:5; 3:​14, 15) Kulonguka Biblia ti bana na nge, kunata bau na balukutakanu mbala yonso, mpi kunata bau kumosi ti nge na kisalu ya kusamuna, yina yonso kele mitindu ya kulongila sambu na yau nge tasala bakonti ti Nzambi. Mukristu mosi na pays de Galles, yina kele ntangu yai ti bamvula 80 na ndambu, keyibuka nde na luyantiku ya mvu 1920, tata na yandi nataka yandi na kitamina ya 10 km na zulu ya ngumba mosi (kukwenda ti kuvutuka 20 km) sambu na kukabula batrakiti ya Biblia na muwanda yina kele na nima. Yandi kevutula matondo nde: “Tata na mono kunaka kyeleka na ntima na mono na banzyetolo yina.”

Bankuluntu Kesalaka Bakonti​—Inki Mutindu?

16, 17. (a) Inki mabaku bambuta ya kuyela na kimpeve na Izraele ya ntama vandaka kusepela na yau? (b) Na kufwanisaka ti mvwandilu ya Izraele ya ntama, sambu na inki mambu mingi kuluta kelombama na bankuluntu ya Bakristu bubu yai?

¹⁶ Muntu ya mayele Salomo tubaka nde: “Nsuki ya mpembe kele mpu ya kimfumu ya kitoko kana yau kele na nzila ya lunungu.” (Bingana 16:​31, NW) Kansi yau kele ve bamvula ya mpamba ya kubutuka kepesaka muntu ndenda ya kubaka mukumba na dibundu ya bantu ya Nzambi. Bambuta ya kuyela na kimpeve na Izraele ya ntama vandaka kusala bonso bazuzi mpi bansadi sambu na kuyadisa lunungu mpi kulunda ngemba, ndonga ya mbote, mpi mavimpi ya kimpeve. (Kulonga 16:​18-20) Ata yau kele mutindu mosi sambu na dibundu ya Bukristu, mambu mingi kuluta melombama na bankuluntu, mutindu nsuka ya ngidika yai kefinama. Sambu na inki?

¹⁷ Bantu ya Izraele vandaka ‘bantu ya kusolama’ yina Nzambi kugulusaka na Ezipte. Sambu bau zwaka Nsiku na nzila ya ngwakanisi na bau, Moize, bana na bau butukaka na dikanda mosi ya kudipesa na Nzambi mpi vandaka ya kuyikana ti minsiku ya Yehowa. (Kulonga 7:6, 11) Kansi, kele ata ti muntu mosi ve ya kebutukaka na dikanda ya kudipesa bubu yai, mpi bantu mingi ve keyelaka na mabuta ya vumi yina mezabaka kyeleka ya Masonuku mbotembote. Mingimingi bayina meyantika ntama mingi ve na “kulanda mambu ya kieleka” kele na mfunu ya malongi ya mutindu ya kuzinga na kuwakana ti minsiku ya Masonuku. (3 Yoane 4) Ebuna, mukumba ya inki kiteso kele na mapeka ya bankuluntu ya kwikama mutindu bau kele ti ‘mbandu ya mambu ya kieleka’ mpi kesadisa bantu ya Yehowa!​—2 Timoteo 1:13, 14.

18. Inki mutindu ya lusadisu bankuluntu ya dibundu fwete vanda ya kuyilama na kupesa mpi sambu na inki?

¹⁸ Mwana ya fyoti yina kelonguka kutambula lenda kututana mpi kubwa. Yandi kekudiwaka na lutaninu ve mpi kevandaka na mfunu ya lusadisu mpi nsyamisa ya bibuti na yandi. Mutindu mosi muntu ya kudipesa na Yehowa lenda kututana mpi kubwa na kimpeve. Ata ntumwa Polo monaka nde yau vandaka mfunu na kunwana sambu na kusala mambu yina kele ya mbote na meso ya Nzambi. (Roma 7:​21-25) Bangungudi ya kibuka ya Nzambi fwete pesa lusadisu ya zola na Bakristu yina salaka mbi, kansi kele ti mbalula ya ntima ya kyeleka. Ntangu bankuluntu kwendaka kutala nkento mosi ya salaka kifu ya nene, yandi tubaka na ntwala ya bakala na yandi yina mekudipesaka nde: “Mono kezaba nde beno tabasisa mono na dibundu!” Kansi yandi dilaka ngolo ntangu bau zabisaka yandi nde bankuluntu vandaka na mfunu ya kuzaba inki lusadisu vandaka mfunu sambu na kuvutula dibuta na kimpeve ya mbote. Na kuzabaka nde bau fwete sala bakonti, bankuluntu vandaka na kyese ya kusadisa nkundi nkwikidi ya vandaka ti mbalula ya ntima.​—Baebreo 13:17.

Landa na Kusala Bakonti ya Mbote

19. Inki mutindu beto lenda landa kusala bakonti ya mbote ti Nzambi?

¹⁹ Bankuluntu ya dibundu ti bansadi ya Nzambi yonso fwete landa kusala bakonti ya mbote ti Yehowa. Yau kele mpasi ve kana beto kelanda Ndinga ya Nzambi ti luzolo na yandi. (Bingana 3:​5, 6; Roma 12:​1, 2, 9) Beto kezola ntetentete kusala mambote na bayina kele ya kukangama ti beto na lukwikilu. (Galatia 6:10) Kansi, bambuma kele kaka mingi na bilanga, ye bansadi kele ndambu. (Matayo 9:37, 38) Yau yina, bika beto sala mambote na bankaka na kusamunaka nsangu ya Kimfumu ti kikesa. Yehowa tasadila beto mambote kana beto lungisa kudipesa na beto, kusala luzolo na yandi, mpi kusamuna nsangu ya mbote na kwikama yonso.

20. Inki beto kelonguka na kutadilaka luzingu ya Nehemia?

²⁰ Sambu na yau, bika beto vanda na mambu mingi ya kusala na kisalu ya Mfumu. (1 Korinto 15:58) Mpi yau kele mbote nde beto tadila Nehemia, yina tungululaka kibaka ya Yeruzalemi, pesaka ngolo na Nsiku ya Nzambi, mpi na kikesa yonso, yedisaka lusambu ya kyeleka. Yandi sambaka nde Yehowa kuyindula yandi sambu na mambote ya yandi salaka. Bika nde nge kudimonisa muntu ya kudipesa kiteso mosi na Yehowa, mpi bika yandi sadila nge mambote.

Bamvutu na Nge Kele Inki?

◻ Inki mbandu Nehemia kubikisaka?

◻ Sambu na inki nzayilu kekumisa beto bantu ya fwete sala bakonti ti Nzambi?

◻ Inki mutindu beto lenda sala bakonti ya kendimama na Yehowa na kisalu na beto?

◻ Inki mabuta lenda sala sambu na kusala bakonti ya mbote ti Nzambi?

◻ Inki mutindu bankuluntu Bakristu kesalaka bakonti?

[Bifwanisu ya kele na lutiti 16]

Bonso Polo, beto lenda sala bakonti ya mbote ti Nzambi bonso bansamuni ya Kimfumu

[Kifwanisu ya kele na lutiti 17]

Keti bana na nge kele ngolo na lukwikilu bonso mwana-nkento ya fyoti ya Izraele na nzo ya Namani?