Bareferanse ya Mukanda ya Lukutakanu Luzingu mpi Kisalu
YUNI 4-10
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | MARKO 15-16
“Yezu Lungisaka Bambikudulu”
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Mar 15:24, 29
kukabula bilele na yandi ya zulu: Disolo yina kele na Yoa 19:23, 24 kele ti mambu ya nkaka yina Matayo, Marko mpi Luka tubaka ve: Ya kieleka basoda ya Roma budilaka bilele ya Yezu ya zulu ti ya kati zeke mpi bo kabulaka yo na “bitini iya, kitini mosi sambu na konso soda”; bo kabulaka ve bilele na yandi ya kati, kansi bo budilaka yo zeke. Yo yina mutindu bo budilaka bilele ya Mesia zeke, bo lungisaka mbikudulu yina kele na Nk 22:18. Ntembe kele ve nde, bantu yina vandaka kufwa bantu ya mubulu vandaka ti kikalulu ya kukatula bo bilele yonso mpi kubaka bima yonso yina bo vandaka ti yo na ntwala ya kufwa bo sambu na kupesa bo nsoni.
kunikisa ba-ntu na bo: Mbala mingi kana muntu ke tuba mpi ke nikisa ntu, kidimbu yai vandaka kumonisa kuwa nzanzi to kuvweza. Bantu yina vandaka kuluta nikisaka ba-ntu na bo mpi bo lungisaka mbikudulu yina kele na Nk 22:7.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Mar 15:43
Yozefi: Diambu ya ke monisa nde bansoniki ya Baevanzile vandaka ve bantu ya mutindu mosi, kele mambu yina bo tubaka sambu na Yozefi. Matayo yina vandaka kalaki ya mpaku tubaka nde yandi vandaka “mvwama”; Ntangu Marko sonikaka ntete-ntete sambu na bantu ya Roma, yandi tubaka nde Yozefi vandaka “muntu mosi ya lukumu ya Sanedreni” yina vandaka kuvingila Kimfumu ya Nzambi; Luka, yina vandaka munganga mosi ya mbote tubaka nde Yozefi “vandaka muntu ya mbote mpi ya lunungu” yina pesaka ve maboko na diambu yina Sanedreni salaka Yezu; Yoane mpamba tubaka nde Yozefi ‘vandaka longoki ya Yezu na kinsweki sambu yandi vandaka kuwa Bayuda boma.’—Mat 27:57-60; Mar 15:43-46; Luk 23:50-53; Yoa 19:38-42.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Mar 15:25
ngunga ya tatu: Yo vandaka pene-pene ya 9h00 na ntwala ya midi. Na disolo yai kele ti mwa mambu ya kuswaswana ti yina kele na Yoa 19:14-16, yina ke tuba nde: “Yo vandaka pene-pene ya ngunga ya sambanu.” Ntangu Pilate pesaka Yezu na maboko ya bantu sambu bo fwa yandi. Masonuku ke tendula ve na pwelele luswaswanu yango. Kansi kele ti mwa mambu yina beto fwete tadila: Mbala mingi masolo yina kele na Baevanzile ke wakanaka na yina me tala ngunga ya mambu yina salamaka na nsuka ya luzingu ya Yezu na ntoto. Masolo yonso iya ke monisa nde banganga-nzambi mpi bankuluntu kutanaka na suka mpi bo nataka Yezu na Guvernere ya Roma Ponse Pilate. (Mat 27:1, 2; Mar 15:1; Luk 22:66–23:1; Yoa 18:28) Matayo, Marko mpi Luka tubaka nde ntangu Yezu vandaka na zulu ya nti, mpimpa bwaka na insi ya mvimba banda “na ngunga ya sambanu . . . tii na ngunga ya uvwa.” (Mat 27:45, 46; Mar 15:33, 34; Luk 23:44) Mambu yina salamaka lenda vanda mfunu na yina me tala ntangu yina Yezu fwaka: Kuniokula mpi kubula vandaka na kati ya mambu yina bo vandaka kusala sambu na kufwa muntu. Bantangu ya nkaka kana bo niokula muntu ngolo yandi vandaka kufwa. Sambu na Yezu, yo vandaka diambu ya nku kibeni na mutindu bo bikaka nde yandi mosi kunata ntete nti ya mpasi na nima ya kulomba nde muntu ya nkaka kusadisa yandi na kunata yo. (Luk 23:26; Yoa 19:17) Kana kuniokula muntu vandaka diambu ya ntete ya bo vandaka kusala na ntwala ya kufwa yandi, yo ke monisa nde mwa ntangu lutaka na ntwala nde bo tula Yezu na zulu ya nti ya mpasi. Mukanda ya Mat 27:26 mpi Mar 15:15 ke ndima dibanza yai sambu yo ke tubila kuniokula (kubula) mpi kufwa na zulu ya nti ya mpasi na mbala mosi. Yo yina, bantu ya kuswaswana lenda pesa bangunga ya kuswaswana na yina me tala lufwa ya Yezu, na kutadila mutindu bo vandaka kutadila ntangu na yina me tala ngunga yina bo yantikaka kusala mambu yina bo vandaka kusala sambu na kufwa muntu. Yo lenda monisa kikuma yina Pilate yitukaka ntangu yandi waka nde Yezu fwaka nswalu ntangu bo tulaka yandi na zulu ya nti. (Mar 15:44) Diaka, mbala mingi bansoniki ya Biblia vandaka kukabula kilumbu na bitini iya mpi konso kitini vandaka ti bangunga tatu, bo vandaka mpi kusala mutindu yina na mpimpa. Kukabula kilumbu mutindu yina ke tendula kikuma yina bo vandaka kutuba nde ngunga ya tatu, ya sambanu mpi ya uvwa; bo vandaka kuyantika kutanga banda na suka pene-pene ya 6h00. (Mat 20:1-5; Yoa 4:6; Bis 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Diambu ya nkaka kele nde na ntangu yina bantu vandaka ve ti bamontre, yo yina sambu na kutubila ngunga ya kilumbu, bo vandaka kusadila mbala mingi ngogo “pene-pene,” mutindu yo kele na Yoa 19:14. (Mat 27:46; Luk 23:44; Yoa 4:6; Bis 10:3, 9) Na bunkufi: Ziku Marko tubilaka kuniokula mpi kutula Yezu na zulu ya nti, kansi Yoane tubilaka kaka mutindu bo tulaka yandi na zulu ya nti. Yo lenda vanda nde Bansoniki yai zole tubilaka nsungi ya pene-pene ya bangunga tatu ya kilumbu mpi Yoane sadilaka ngogo “pene-pene” ntangu yandi vandaka kutubila ngunga. Ziku mambu yai ke monisa luswaswanu na bangunga yina bo tubilaka na masolo yai. Yoane sonikaka mukanda na yandi na nima ya bamvula mingi mpi ngunga yina yandi sadilaka kele ti mwa luswaswanu ti yina Marko sonikaka. Yo yina, yo ke monisa nde Yoane vutukilaka ve disolo ya Marko.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Mar 16:8
sambu bo vandaka kuwa boma: Na kutadila masonama ya ntete ya kitini ya nsuka ya mukanda ya Marko, Evanzile ke suka ti bangogo yai na verse 8. Bantu ya nkaka ke tubaka nde bo me sukisaka ve bangogo yai mutindu bo sukisaka yo na mukanda ya kisina. Kansi na kutadila mutindu bo sonikaka mukanda ya Marko, mambu yina bantu ke tubaka kele ve ya kieleka. Diaka Jerome mpi Eusebius, bantu ya mayele yina zingaka na mvu-nkama ya iya tubaka nde masonama ya kisina ke wakana ti bangogo, “sambu bo vandaka kuwa boma.”
Masonama mingi ya Kigreki mpi bambalula na bandinga ya nkaka ke yikaka mpi bangogo ya nda to ya nkufi na nima ya verse 8. Bangogo ya nsuka ya nda (yina kele ti baverse 12 ya bo me yika) yo kele na Codex Alexandrinus, (mukanda mosi ya ntama yina bo sonikaka na maboko) Codex Ephraemi Syri rescriptus mpi na Codex Bezae Cantabrigiensis, yonso vandaka banda na mvu-nkama ya tanu ya ntangu na beto. Yo ke monana mpi na Vulgate ya Kilatini, na syriaque Cureton mpi na Peshitta ya syriaque. Kansi yo ke monana ve na masonama zole ya ntete ya Kigreki ya mvu-nkama ya iya, na Codex Sinaiticus mpi na Codex Vaticanus to na Codex Sinaiticus Syriacus ya mvu-nkama ya iya to ya tanu to na masonama ya ntete-ntete ya Sahidic Coptic ya Marko na mvu-nkama ya tanu. Kiteso mosi mpi masonama ya ntama ya Marko na Arménien mpi na Kigeorgien ke suka na verse 8.
Masonama ya nkaka ya nsuka ya Kigreki mpi bambalula na bandinga ya nkaka kele ti bangogo ya nsuka ya nkufi (yina kele kaka ti bansa zole). Codex Regius ya mvu-nkama ya nana ya ntangu na beto kele ti bangogo ya nsuka zole, yina ke yantika ti bangogo ya nsuka ya nkufi. Konso ngogo ya nsuka ke yantikaka ti noti yina ke tuba nde na bisika ya nkaka bantu ke sadilaka baverse yai, ata mpidina, mosi ve kele mfunu mingi.
BANGOGO YA NSUKA YA NKUFI
Bangogo ya nsuka ya nkufi yina kele na nima ya Mar 16:8 kele ve na kati ya Masonuku ya kupemama. Yo ke tuba nde:
Kansi mambu yonso yina bo songaka bo; bo telaka na bunkufi bantu yina vandaka pene-pene ya Piere. Na nima ya mambu yai, Yezu yandi mosi tindaka bo na esti mpi na westi sambu na kulonga nsangu ya santu yina ke polaka ve ya luguluku ya mvula na mvula.
BANGOGO YA NSUKA YA NDA
Bangogo ya nsuka ya nda yina kele na nima ya Mar 16:8 kele ve na kati ya Masonuku ya kupemama. Yo ke tuba nde:
9 Na nima ya kutelama na suka na kilumbu ya ntete ya mposo, yandi monanaka ntete na Maria ya Magdala yina yandi basisaka bademo nsambwadi. 10 Yandi kwendaka mpi songaka bantu yina vandaka ti yandi, sambu bo vandaka na mafwa mpi bo vandaka kudila. 11 Kansi bo, ntangu bo waka nde yandi me futumuka mpi me monana na Maria, bo kwikilaka ve. 12 Diaka, na nima ya mambu yai, yandi monanaka na mutindu ya nkaka na bantumwa zole, ntangu bo vandaka kukwenda na mbanza; 13 mpi bo vutukaka mpi bo taka nsangu na bantu ya nkaka kansi bo kwikilaka kaka ve. 14 Kansi na nima yandi monanaka na balongoki na yandi kumi na mosi ntangu bo vandaka na mesa, mpi yandi sungikaka bo sambu na kukonda lukwikilu mpi ntima na bo ya ngolo sambu bo kwikilaka ve na ntangu bo monaka bantu yina fwaka me futumuka. 15 Mpi yandi songaka bo nde: “Beno kwenda na ntoto ya mvimba mpi beno longa nsangu ya mbote na bantu yonso. 16 Muntu yina ta kwikila mpi ta baka mbotika ta guluka kansi muntu yina ta kwikila ve ta fwa. 17 Diaka, bidimbu yai ta lungana na bantu yina ke kwikila: Kana bo sadila zina na mono bo ta kula bademo, bo ta tuba na bandinga, 18 mpi bo ta simba banioka na maboko na bo, mpi kana bo nwa ndikila yo ta sala bo mbi ve. Bo ta tula maboko na zulu ya bantu yina ke bela, mpi bo ta beluka.”
19 Yo yina, na nima ya kutubila bo mambu yai, Mfumu Yezu tombukaka na zulu mpi vandaka na diboko ya kitata ya Nzambi. 20 Bo kwendaka kaka mutindu Yezu songaka bo mpi bo samunaka bisika yonso, mpi Mfumu vandaka ti bo mpi bantu vandaka kundima nsangu yina na nzila ya bidimbu yina bo vandaka kusala.
YUNI 11-17
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | LUKA 1
“Landa Mbandu ya Kudikulumusa ya Maria”
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 1:69
kibongo ya luguluku: To “ngulusi ya ngolo.” Mbala mingi Biblia ke sadilaka bibongo ya mbisi sambu na kutubila ngolo, kubotula mpi kununga bitumba (1Sa 2:1; Nk 75:4, 5, 10; 148:14; banoti na nsi ya lutiti.) Diaka, bantwadisi mpi bamfumu yina vandaka kuyala, yo vanda bo vandaka mbote to mbi, bo monisaka bo na mutindu ya kifwani bonso bibongo mpi kikalulu na bo ya kunwana, bo fwanisaka yo ti bibongo yina ke basika. (Kul 33:17; Dan 7:24; 8:2-10, 20-24) Na kisika yai ngogo “kibongo ya luguluku” ke monisa Mesia yina kele ti ngolo ya kugulusa, ngulusi ya kuluta ngolo.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 1:76
nge ta kwenda na ntwala ya Yehowa: Bangogo, Yoane Mbotiki ta ‘kwenda na ntwala ya Yehowa’ ke tendula nde yandi ta vanda muntu yina ta yidikila Yezu nzila, yina ta monisa Tata na yandi mpi kukwisa na zina ya Tata na yandi.—Yoa 5:43; 8:29.
YUNI 18-24
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | LUKA 2-3
“Batoko—Keti Beno Ke Yela na Kimpeve?”
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 2:41
bibuti na yandi vandaka ti kikalulu: Nsiku vandaka kubuyisa bankento na kukwenda na nkinsi ya Paki. Kansi, Maria vandaka ti kikalulu ya kukwenda kufidisa Yozefi konso mvula na nkinsi yina vandaka kusalama na Yeruzalemi. (Kub 23:17; 34:23) Konso mvula bo vandaka kusala nzietelo kiteso ya bakilometre 300 dibuta ya mvimba.
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 2:46, 47
ke yula bo bangiufula: Bangiufula ya Yezu vandaka kuyitukisa bantu yina vandaka kuwidikila yandi, sambu yandi vandaka kuyula ve bangiufula bonso mwana ya fioti. (Luk 2:47) Ngogo ya Kigreki ya bo me balula na ‘kuyula bangiufula’ na bisika ya nkaka lenda monisa bangiufula yina bazuzi ke yulaka na tribunale. (Mat 27:11; Mar 14:60, 61; 15:2, 4; Bis 5:27) Bantu ya ke longukaka mambu ya me lutaka ke tubaka nde bantwadisi ya nkaka ya kuluta nene ya mabundu vandaka ti kikalulu ya kubikala na tempelo na nima ya bankinsi mpi kulonga na bisika ya nene ya kukotila na tempelo. Bantu vandaka na ntwala na bo sambu na kuwidikila mpi kuyula bangiufula.
vandaka ntangu yonso kuyituka: Awa, kisongi-diambu ya Kigreki ya bo me balula nde “kuyituka” lenda tendula kulanda to kuyituka mingi.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 2:51, 52
landaka kulemfukila: To ‘kulanda kulemfuka.’ Bangogo yai na Kigreki ke monisa diambu mosi ya ke landa kusalama; yo ke monisa nde na nima ya kuyitukisa balongi yina vandaka na tempelo na nzayilu na yandi ya Ndinga ya Nzambi, Yezu kwendaka na nzo, kudikulumusaka mpi lemfukaka na bibuti na yandi. Bulemfu yina vandaka mfunu mingi kuluta bulemfu ya bana yonso; yo vandaka mutindu yandi lungisaka Nsiku ya Moize na mambu yonso.—Kub 20:12; Bag 4:4.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 2:14
mpi ngemba na ntoto na kati ya bantu yina Nzambi ke ndimaka: Na masonama ya nkaka bo me balulaka bangogo yai nde: “mpi na ntoto ngemba, sambu na bantu yina Nzambi ke ndimaka,” mpi bangogo ya mutindu yai ke wakanaka ti bambalula mingi ya Biblia. Kansi mutindu bo me balula yo na Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa, yo kele na kuwakana ya ngolo ti masonama ya kisina. Nsangu yai ya bawanzio ke monisa ve nde Nzambi ke ndimaka bantu yonso na kutadila bikalulu mpi mambu yina bo ke salaka. Kansi, yo ke tadila bantu yina Nzambi ta ndima sambu bo ke monisaka lukwikilu ya kieleka na yandi mpi me kumaka balongoki ya Mwana na yandi.—Tala noti ya kulongukila ya bantu yina Nzambi ke ndimaka na verse yai.
bantu yina Nzambi ke ndimaka: Bo lenda balula mpi ngogo ya Kigreki eu·do·kiʹa nde “kundima.” Yo ke wakana ti kisongi-diambu, eu·do·keʹo yina bo me sadila na Mat 3:17; Mar 1:11; mpi na Luk 3:22 (tala banoti ya kulongukila ya Mat 3:17; Mar 1:11), kisika Nzambi ke tubila Mwana na yandi kaka na nima ya mbotika na yandi. Ntendula na yo ya ntete kele “kundima; kusepela na muntu.” Na kuwakana ti bangogo yina Yehowa sadilaka na Yezu, bo lenda balula mpi bangogo “bantu yina Nzambi ke ndimaka” (an·throʹpois eu·do·kiʹas) nde “bantu yina yandi ke sepelaka na bo.” Yo yina, nsangu yai ya bawanzio vandaka kumonisa nde Nzambi ke ndimaka ve bantu yonso, kansi yandi ke ndimaka kaka bayina ke sepedisaka yandi sambu bo ke monisaka lukwikilu ya kieleka na yandi mpi me kumaka balongoki ya Mwana na yandi. Na bisika ya nkaka ngogo ya Kigreki eu·do·kiʹa lenda tendula kundima yina bantu ke ndimaka (Bar 10:1; Fil 1:15), kansi mbala mingi yo ke tendulaka kundima ya Nzambi, to luzolo ya Nzambi, to mutindu yina yandi ke ndimaka (Mat 11:26; Luk 10:21; Efe 1:5, 9; Fil 2:13; 2Te 1:11). Na mbalula la Septante na Nk 51:18 [50:20, LXX], bo me sadila ngogo yango sambu na kumonisa “kundima” ya Nzambi.
YUNI 25–YULI 1
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | LUKA 4-5
“Nunga Bampukumuna Mutindu Yezu Nungaka”
Beno Tadila Mutindu ya Bantu Yina Beno Fwete Vanda
8 Satana sadilaka kaka mayele ya mutindu mosi bonso ntangu yandi mekaka kupukumuna Yezu na ntoto-makanga. Yezu vandaka me dia kima ve bilumbu 40 mpi mpimpa 40, Satana sadilaka nzala ya madia yina Yezu vandaka na yo sambu na kupukumuna yandi. Yandi tubaka nde, “Kana nge kele mwana ya Nzambi, tuba na ditadi yai yo kuma dimpa” (Luk 4:1-3) Yezu vandaka na mambu zole ya kusala: Yandi lendaka kupona kusadila ve ngolo na yandi ya kuyituka na kulungisa mpusa ya kudia, to yandi lendaka kusadila yo. Yezu zabaka nde yandi lendaka ve kusadila ngolo na yandi sambu na kulungisa mambote na yandi. Ata yandi vandaka na nzala, kumanisa nzala na yandi bakaka ve kisika ya ntete kuluta kinduku na yandi ti Yehowa. Yandi vutulaka nde: “Bo me sonikaka nde: ‘Muntu fwete zinga na mampa mpamba ve, kansi na mambu yonso ya ke basikaka na munoko ya Yehowa.’”—Luka 4:4.
Beno Tadila Mutindu ya Bantu Yina Beno Fwete Vanda
10 Nki beto lenda tuba sambu na Yezu? Satana “songaka yandi bimfumu yonso ya ntoto ya mvimba na ntangu fioti kibeni. Diabulu tubilaka yandi nde: ‘Mono ta pesa nge kiyeka yai yonso mpi nkembo na yo.’” (Luka 4:5, 6) Yezu ndimaka ve kusadila meso na yandi na kumona bimfumu yonso na ntangu fioti, kansi Satana vandaka kumona nde lukumu ya bimfumu yina yandi songaka Yezu na mbona-meso ta benda yandi. Kukonda nsoni, Satana tubaka nde: “Kana nge sambila mono, yonso ta vanda ya nge.” (Luka 4:7) Yezu ndimaka ve ata fioti kuvanda mutindu Satana vandaka kuzola nde yandi vanda. Yandi kingaka ve na kupesa mvutu. Yandi tubaka nde: “Bo me sonikaka nde: ‘Nge fwete sambila Yehowa Nzambi na nge, mpi yandi mpamba nge fwete sadila kisalu ya santu.’”—Luka 4:8.
mambu ya nkaka ya nwtsty-E
Ludi ya Tempelo
Yo lenda vanda nde Satana nataka Yezu na “ludi [to “kisika ya kuluta zulu”] ya tempelo” mpi songaka yandi na kudilosa na ntoto, kansi kisika yina yandi telemaka kibeni me zabanaka ve. Sambu ngogo “tempelo” ya bo me sadila awa lenda tendula lupangu ya mvimba ya tempelo, ziku Yezu telamaka na ndambu ya sudi-esti (1) ya lupangu ya tempelo. To yandi telamaka na ndambu ya nkaka ya tempelo. Kana Yezu mataka na zulu ya tempelo na konso kisika yina mpi kudilosaka na ntoto, yandi zolaka kufwa kana Yehowa kutanina yandi ve.
Beno Tadila Mutindu ya Bantu Yina Beno Fwete Vanda
12 Yai mbandu ya mbote mpenza ya kudikulumusa Yezu bikisaka ya kuswaswana ti Eva! Satana mekaka na kupukumuna yandi na mutindu ya nkaka, kansi Yezu buyaka nkutu mabanza ya kusala kima yina lendaka kumeka Nzambi. Yina zolaka kumonisa lulendo. Kansi, mvutu ya Yezu vandaka pwelele mpi mbala mosi: “Bo me sonikaka nde: ‘Nge fwete meka ve Yehowa Nzambi na nge.’”—Tanga Luka 4:9-12.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 4:17
rulo ya mbikudi Yezaya: Bo salaka rulo ya Yezaya ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa ti bitini 17 ya bampusu ya bambisi ya kukangisa-kangisa ya ke sala rulo mosi ya bametre 7,3 na nda ti bandonga 54. Ziku rulo yina bo sadilaka na sinagoga na Nazareti vandaka mpi nda kiteso mosi ti rulo yango. Ata bakapu ti baverse vandaka ve na mvu-nkama ya ntete, Yezu zwaka mukapu yina yandi vandaka na yo mfunu na kutanga. Yo yina, mutindu yandi zwaka kisika bo sonikaka bangogo ya mbikudulu, monisaka nde yandi vandaka kuzaba Ndinga ya Nzambi mbote-mbote.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Luk 4:25
bamvula tatu mpi bangonda sambanu: Na kutadila 1Bn 18:1 Eliya tubaka nde nsungi ya kukonda mvula ta suka “na mvula ya tatu.” Bantu ya nkaka ke tubaka nde Yezu tubaka mambu ya kuswaswana ti yina kele na 1 Bantotila. Kansi, Masonuku ya Kiebreo ke tuba ve nde nsungi ya kukonda mvula zolaka kusala bamvula na nsi ya tatu. Ntembe kele ve nde bangogo yai “na mvula ya tatu” ke tendula nsungi mosi yina yantikaka na kilumbu yina Eliya songaka Ahabi nde mvula ta noka diaka ve. (1Bn 17:1) Eliya songaka Ahabi nsangu yai ntangu bo vandaka na nsungi ya kisiwu—yina vandaka kusala bangonda sambanu to mpi kuluta. Diaka, kisiwu manaka ve mbala mosi ntangu Eliya kwendaka na ntwala ya Ahabi, “na mvula ya tatu,” kansi kisiwu manaka na nima ya tiya yina pelaka na Ngumba Karmele. (1Bn 18:18-45) Yo yina, bangogo ya Yezu yina bo me tubila awa kumosi ti bangogo ya mpangi na yandi yina kele na Yak 5:17, ke wakana mbote ti bamvula yina kele na 1Bn 18:1.