MWBR20 01 Bareferanse ya Mukanda ya Lukutakanu Luzingu mpi Kisalu
YANUARI 6-12
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | KUYANTIKA 1-2
“Yehowa Gangaka Luzingu na Ntoto”
it-1-F 563
Lugangu
Na Kilumbu ya Ntete, Nzambi tubaka nde: “Nsemo kuvanda,” nsemo kotaka na matuti mpi mwanganaka, kansi ba-nto ya nsemo yango kumaka ve tii na ntoto. Yo ke monana nde, yo vandaka kusalama malembe-malembe mutindu mbaludi mosi, J. W. Watts tubaka nde: “Malembe-malembe nsemo vandaka.” Nzambi kabisaka nsemo ti mudidi, yandi bingaka nsemo kilumbu mpi bingaka mudidi mpimpa. Yo ke monisa nde ntoto vandaka kubaluka na lweka na yo mosi mpi yo vandaka kubaluka na lweka ya ntangu na mpila nde balweka na yo ya Esti mpi ya Westi kuvanda ti bansungi ya nsemo mpi ya mpimpa.—Kuy 1:3, 4.
Na Kilumbu ya Zole, Nzambi salaka mpwasa ya nene mpi salaka nde “masa kukabwana ti masa.” Bamasa ya nkaka bikalaka na ntoto, kansi masa ya mingi bikalaka na zulu mpi mpwasa ya nene vandaka na kati ya bamasa yina zole. Nzambi bingaka mpwasa ya nene zulu, kansi yo vandaka kuwakana ti ntoto. Mutindu bamasa vandaka ya kulufuka na zulu ya mpwasa ya nene ke monisa ve nde yo fikaka bambwetete to bingangwa ya nkaka ya ke vandaka na zulu.—Kuy 1:6-8.
Na Kilumbu ya Tatu, Nzambi sadilaka ngolo na yandi ya kuyituka mpi vukisaka bamasa yina vandaka na ntoto mpi ntoto ya kuyuma basikaka ebuna Nzambi bingaka yo Ntoto. Yo ke monana nde na kilumbu yina ata kikangwa mosi ve vandaka na zulu ya ntoto kansi Nzambi salaka ba-atome, matiti mpi banti yina ke butaka mbuma. Konso nti na kati ya banti yai ya kuswaswana butaka mbuma na kutadila ‘mutindu’ na yo.—Kuy 1:9-13.
it-1-F 563-564 § 7-10
Lugangu
Yo kele mpi mfunu na kuzaba nde, bo sadilaka ve ngogo ya Kiebreo ba·raʼʹ yina ke tendula “kuganga” na Kuyantika 1:16. Kansi bo sadilaka ngogo ya Kiebreo ʽa·sahʹ, yina ke tendula “kusala.” Sambu ntangu, ngonda mpi bambwetete kele na kati ya “zulu” yina Kuyantika 1:1 ke tubila, yo ke monisa nde Nzambi gangaka yo na ntwala ya Kilumbu ya Iya. Na Kilumbu ya Iya, Nzambi landaka “kusala” bigangwa yai ya kele na zulu sambu yo vanda na kuwakana ti ntoto mpi ti mpwasa ya nene yina kele na zulu na yo. Biblia ke tuba nde, ‘Nzambi tulaka yo na mpwasa ya nene ya zulu sambu na kupesa nsemo na ntoto.’ Yo ke monisa nde yo ke pesaka nsemo na ntoto mutindu yo vandaka kupesa nsemo na mpwasa ya nene. Diaka, bima yina ke pesaka nsemo vandaka “bidimbu sambu na bansungi, bilumbu, mpi bamvula,” mpi yo ke sadisaka bantu na mitindu mingi.—Kuy 1:14.
Na Kilumbu ya Tanu ya lugangu, Nzambi gangaka mioyo ya bantu yina ke zingaka ve na ntoto. Nzambi gangaka kaka ve kigangwa mosi sambu yo kuma kigangwa ya nkaka, kansi yandi gangaka bimvuka ya mioyo yina ke zingaka na ngolo na yandi. Biblia ke tuba nde: “Nzambi gangaka bigangwa ya nene ya nzadi-mungwa mpi bigangwa yonso ya ke zingaka yina ke tambulaka mpi ke fulukaka na masa na kutadila mitindu na yo, mpi konso kigangwa ya ke pumbukaka yina kele ti mapapu na kutadila mutindu na yo.” Nzambi sepelaka na bima yina yandi salaka, yo yina yandi sakumunaka bo mpi tubaka nde, “beno kuma mingi.” Yo vandaka ve mpasi na bigangwa yai ya mitindu ya kuswaswana na kukuma mingi sambu Nzambi salaka yo ti makuki ya kubuta na ‘kutadila mitindu na yo.’—Kuy 1:20-23.
Na Kilumbu ya Sambanu, “Nzambi salaka bambisi ya mfinda yina kele na ntoto na kutadila mitindu na yo, bambisi ya bwala na kutadila mitindu na yo, mpi bambisi yonso ya ke tambulaka divumu na ntoto na kutadila mitindu na yo.” Kisalu yai vandaka mbote bonso bisalu yina Nzambi salaka na ntwala.—Kuy 1:24, 25.
Pene-pene ya nsuka ya kilumbu ya sambanu ya kisalu ya lugangu, Nzambi salaka kigangwa mosi ya mpa yina vandaka ti kiyeka na zulu ya bambisi kansi ve na zulu ya bawanzio. Kigangwa yango vandaka muntu, Nzambi gangaka yandi na kifwani na yandi mpi muntu yango vandaka bonso Nzambi. Kuyantika 1:27 ke tuba na bunkufi sambu na bantu nde, “yandi [Nzambi] gangaka bo bakala mpi nkento,” mambu yai ke wakana ti disolo yai ya kele na Kuyantika 2:7-9 ya ke monisa nde Yehowa Nzambi salaka muntu ti mfututu ya ntoto, yandi fulaka yandi mpema ya luzingu na mbombo mpi na nima muntu kumaka moyo yina ke zinga mpi Nzambi tulaka yandi na paladisu kisika yina madia vandaka. Yehowa sadilaka bima yina kele na ntoto sambu na kusala kisalu na yandi mpi na nima, yandi salaka muntu; yandi bakaka mpanzi ya Adami sambu na kuganga nkento. (Kuy 2:18-25) Kaka na nima ya kuganga nkento, lugangu ya bakala ti nkento manaka na kutadila ‘mutindu na bo.—Kuy 5:1, 2.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
Inki Mutindu Siansi Kele ti Bupusi na Luzingu na Nge?
Bamvula ya ntoto mpi luyalanganu
Bantu ya siansi ke monaka nde ntoto me salaka dezia bamvula kiteso ya bamiliare 4 mpi nde zulu me salaka bamvula kiteso ya bamiliare 13 to 14. Biblia ke tubilaka ve dati yina Nzambi gangaka luyalanganu. Diaka, yo ke tubaka ve ata kisika mosi nde ntoto me salaka kaka bamvula fioti mpamba. Verse ya ntete ya Biblia ke tuba nde: ‘Na luyantiku, Nzambi salaka zulu ti ntoto.’ (Kuyantika 1:1) Nsa yai ke sadisaka bantu ya siansi na kuyindula bamvula yina ntoto me salaka na kutadila minsiku na bo
it-2-F 17
Yezu Kristu
Yandi kele ve Ngangi. Mwana pesaka maboko ntangu Nzambi vandaka kuganga bima, kansi yo kumisaka yandi ve Ngangi bonso tata na yandi. Ngolo yina yandi sadilaka sambu na kuganga bima katukaka na Nzambi na nzila ya mpeve santu na yandi to ngolo yina Nzambi ke sadilaka kisalu. (Kuy 1:2; Nk 33:6) Yehowa muntu me pesaka bima yonso luzingu. Yo yina bima yonso ya ke tambulaka, yo vanda yina ke monanaka mpi yina ke monanaka ve ke zingaka sambu na yandi. (Nk 36:9) Mwana vandaka ve Ngangi bonso tata na yandi, kansi yandi vandaka kapita ya kisalu to muntu yina Yehowa Ngangi, sadilaka sambu na kuganga. Yezu yandi mosi tubaka nde Nzambi kele ngangi, mutindu Masonuku ke monisa yo.—Mat 19:4-6.
Lutangu ya Biblia
YANUARI 13-19
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | KUYANTIKA 3–5
“Bampasi Yina Luvunu ya Ntete Me Nataka’’
Lukanu ya Yehowa Ta Lungana!
Satana Diabulu sadilaka nioka sambu na kupusa Eva na kukolama na Yehowa, Tata na yandi. (Tanga Kuyantika 3:1-5; Kus 12:9) Satana monisaka nde bantu kele ti nswa ya kudia bambuma ya konso nti ya kilanga. Na bangogo ya nkaka, Satana sosaka kuyula Eva nde, ‘Keti nge ke zola kutuba nde nge kele ve ti nswa ya kusala konso kima yina nge me zola?’ Diaka, yandi songaka Eva nde: “Beno ta fwa ve ata fioti.” Yandi kusaka yandi. Na nima, yandi ndimisaka Eva nde yo kele mfunu ve nde yandi lemfukila Nzambi. Satana tubaka nde: “Nzambi me zaba nde kaka kilumbu yina beno ta dia yo meso na beno ta kanguka.” Satana tubaka nde Yehowa buyisaka bo mbuma ya nti yina sambu yandi zabaka nde yo ta kumisa bo mayele mingi. Nsuka-nsuka, yandi tubaka mambu yai ya luvunu: “Beno ta kuma bonso Nzambi, beno ta zaba mambu ya mbote ti ya mbi.”
w00-F 11/15 25-26
Dilongi Yina Beto Lenda Baka na Mbandu ya Bankwelani ya Ntete
Keti yo lombaka kaka nde Eva kusala disumu? Ve. Nge lenda kuditula na kisika na yandi. Nioka tubaka mambu yina swaswanaka kibeni ti yina Nzambi mpi Adami tubaka. Inki mutindu nge ta kudiwa kana muntu mosi ya nge me zaba ve ke tuba mambu ya luvunu sambu na muntu ya nge ke zolaka mpi ya ke tudilaka ntima? Eva zolaka kusala mambu mutindu ya nkaka sambu na kumonisa nde yandi ke menga mpi ke wa makasi sambu na mambu yina, nkutu yandi zolaka kubuya kuwidikila nioka. Yo vanda mpidina to ve, nioka yango vandaka ntete nani sambu na kutula ntembe na lunungu ya Nzambi mpi na mambu yina bakala na yandi tubaka? Sambu na kumonisa luzitu na kiyeka ya bakala na yandi, Eva zolaka ntete kulomba ndongisila na ntwala ya kubaka konso lukanu yina. Beto fwete sosa ntete ndongisila kana bo me zabisa beto mambu yina ke wakana ve ti bansiku ya Nzambi. Kansi, Eva ndimaka mambu yina nioka tubilaka yandi, yandi mosi monisaka nde yandi me fwana na kupona mambu ya mbote mpi ya mbi. Mutindu yandi bikisaka bangindu yina na mabanza na yandi, yandi kumaka kusepela ti yo. Na kisika ya kukatula mpusa yina ya mbi na mabanza na yandi to ya kusonga yo na muntu yina vandaka mfumu ya dibuta, Eva yedisaka mpusa yina ya mbi. Yandi salaka kibeni kifu!—1 Bakorinto 11:3; Yakobo 1:14, 15.
Adami Waka Ndinga ya Nkento na Yandi
Eva pusaka Adami na kusala disumu yina yandi salaka. Sambu na nki Adami bwaka na mpukumuna yina? (Kuyantika 3:6, 17) Adami kutanaka ti diambu yina mekaka kwikama na yandi. Keti yandi ta lemfukila Ngangi na yandi, yina pesaka yandi bima yonso, yo vanda Eva, nkento yina yandi vandaka kuzola mingi? Keti yandi ta sosa lutwadisu ya Nzambi na mambu yina yo lombaka nde yandi sala na dibaku yai? To kulanda nkento na yandi? Adami zabaka mbote nde mambote yina Eva yindulaka nde yandi ta baka kana yandi dia mbuma ya nti yina Nzambi buyisaka vandaka luvunu. Ntumwa Polo sonikaka na nzila ya mpeve santu nde: “Bo kusaka ve Adami, kansi bo kusaka kibeni nkento mpi yandi fwaka nsiku ya Nzambi.” (1 Timoteo 2:14) Adami buyaka kulemfukila Yehowa na luzolo yonso. Yandi waka boma ya ngolo ya kukabwana ti nkento. Boma yango vandaka kibeni ngolo kuluta lukwikilu na yandi na makuki yina Nzambi vandaka ti yo ya kumanisa diambu yango.
Keti Nzambi Ke kudibanzaka Mpenza Sambu na Bankento?
Keti Nzambi me singaka bankento?
Ve. Muntu ya Nzambi ‘me singaka’ kele ‘nioka ya ntama, yina bo ke bingaka” Diabulu. (Kusonga 12:9; Kuyantika 3:14) Ntangu Nzambi tubaka nde Adami “ta yalaka” nkento na yandi, yandi zolaka kutuba ve nde yo kele mbote nde bakala kuyala na ngolo nkento na yandi. (Kuyantika 3:16) Nzambi vandaka kumonisa kaka bampasi yina disumu zolaka kunatila bankwelani ya ntete.
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Kuyantika—I
3:17—Na nki mutindu ntoto kusingamaka, mpi sambu na ntangu ikwa? Bangogo ya kusinga yina Nzambi tubilaka ntoto tendulaka nde ntangu yai yo zolaka kukuma mpasi mingi na kusala bilanga. Bana ya Adami monaka mpenza mambu ya mbi yina kusinga yango nataka, ti bansende na yo, na mpila nde Lameki, tata ya Noa, kutubilaka ‘kisalu ya mpasi ya beto ke salaka awa na ntoto yai ya Mfumu Nzambi singaka.’ (Kuyantika 5:29) Na nima ya Mvula ya Ngolo, Yehowa sakumunaka Noa ti bana na yandi, mpi yandi songaka bo lukanu na Yandi nde bo fulusa ntoto. (Kuyantika 9:1) Yo fwete vanda nde Nzambi katulaka kusinga yina yandi singaka ntoto.—Kuyantika 13:10.
it-1-F 672
Bampasi ya Kubuta
Mpasi yina ke kwisaka na ntangu ya kubuta. Nzambi songaka Eva nkento ya ntete na nima ya kusala disumu nde yandi ta kutanaka ti bampasi na ntangu ya kubuta. Kana yandi landaka kulemfukila Nzambi, Nzambi zolaka kulanda kusakumuna yandi mpi yandi zolaka kubuta kukonda mpasi sambu “lusakumunu ya Yehowa ke kumisaka muntu mvwama, mpi yandi ke yikaka ve mpasi na zulu na yo.” (Bin 10:22) Mutindu Nzambi tubaka yo, nitu na beto ya kukonda kukuka ke natilaka beto bampasi. Yo yina, Nzambi ke tuba nde: (kaka mutindu bantu ke tubaka mbala mingi nde mambu yina Nzambi ke pesaka nzila nde yo salama, yandi muntu ke salaka yo): “Mono ta kumisa bampasi na nge mingi kibeni ntangu nge ta vanda ti divumu; nge ta butaka bana na mpasi.”—Kuy 3:16.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
it-2-F 105 § 8
Lameki
Poemi yina Lameki salaka sambu na bankento na yandi (Kuy 4:23, 24) Ke monisa kikalulu ya nku yina bantu vandaka ti yo na bilumbu yina. Lameki tubaka na poemi na yandi nde: “Beno wa ndinga na mono, beno bankento ya Lameki; beno widikila mambu yai ya mono ke tuba: Mono me fwa muntu sambu yandi lwadisaka mono, ee, leke mosi ya bakala sambu yandi bulaka mono. Kana bo vutudilaka Kaini mbi bambala nsambwadi, ebuna Lameki bambala makumi nsabwadi na nsambwadi.” Ntembe kele ve nde Lameki sosaka kudinungisa, na kutuba nde yandi fwaka ve muntu na luzolo yonso bonso Kaini. Lameki sosaka kudinungisa na kutuba nde yandi fwaka muntu yina lwadisaka mpi bulaka yandi. Yoyina, Lameki sonikaka poemi na yandi sambu na kuditanina na mpila nde bantu kusala yandi ve mbi mutindu yandi fwaka muntu yina nwanisaka yandi.
it-1-F 352 § 5
Kuvweza
Na bilumbu ya Enosi, na ntwala nde mvula ya ngolo kunoka, bantu vandaka ve “Kubinga zina ya Yehowa” na mutindu ya mbote mpi ya masonga, sambu ntembe kele ve nde banda ntama, Abele vandaka kubinga Nzambi na zina na yandi. (Kuy 4:26; Ebr 11:4) Bantu ya mayele ya nkaka vandaka kundima nde bantu vandaka kusadila zina yai na mutindu ya mbi mpi bo vandaka kupesa bantu mpi banzambi ya biteki zina ya Yehowa; yo monisaka nde bo vandaka kuvweza zina ya Nzambi.
Lutangu ya Biblia
YANUARI 20-26
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | KUYANTIKA 6–8
“Yandi Salaka Kaka Mutindu Yina”
Landa Mbandu ya Lukwikilu mpi Bulemfu ya Noa, ya Daniele, mpi ya Yobi
4 Inki bampasi Noa kutanaka ti yo? Na bilumbu ya Enoki, nkaka ya Noa, bantu vandaka dezia kusala mambu ya mbi. Bo vandaka kutuba mambu ya mbi yina vandaka “kuvweza” Yehowa. (Yude 14, 15) Bantu kumaka kusala mubulu mingi. Yo yina, na bilumbu ya Noa, “ntoto fulukaka ti mubulu.” Bawanzio yina kolamaka kwisaka na ntoto, bo lwataka nitu ya kimuntu mpi kwelaka bankento. Bo butaka bana ya nku mpi ya mubulu. (Kuy 6:2-4, 11, 12) Kansi Noa vandaka ve bonso bantu yai. Biblia ke tuba nde “Noa ndimamaka na meso ya Yehowa.” Yandi vandaka kusala mambu ya mbote. Biblia ke yika nde: “Noa tambulaka ti Nzambi ya kieleka.”—Kuy 6:8, 9.
Yandi “Tambulaka ti Nzambi ya Kieleka”
Kisalu yina bakaka bamvula mingi, ziku bamvula 40 to 50. Yo lombaka kuzenga banti, kudindumuna yo, kupasula mabaya, kuyidika yo, mpi kuvukisa yo. Yo lombaka nde maswa kuvanda ti banivo tatu, mwa basuku, mpi kielo na lueka na yo. Yo ke monana nde, yo vandaka ti banela na zulu na yo, mpi ti ludi yina mbala ya nkaka vandaka ti kisika ya kukulumuka sambu na kubasisa masa.—Kuyantika 6:14-16.
w11 1/9 21 § 13
Baka Ntinu ti Kukanga-Ntima
13 Inki sadisaka bansadi yai ya Yehowa na kukanga-ntima mpi kununga ntinu na bo? Beto tadila mambu yina Polo sonikaka sambu na Noa. (Tanga Baebreo 11:7.) ‘Mvula ya ngolo yina nokaka na nsi-ntoto ya zolaka kufwa bima yonso yina ke zingaka,’ kuvandaka diambu yina Noa ‘monaka ntete ve.’ (Kuy. 6:17) Yo vandaka diambu mosi yina mesalamaka ntete ve. Ata mpidina, Noa yindulaka ve nde yo zolaka kusalama ve ata fioti. Sambu na nki? Sambu yandi vandaka kukwikila nde Yehowa ke lungisaka mambu yonso yina yandi ke tubaka. Noa yindulaka ve nde, mambu yina Nzambi zabisaka yandi na kusala vandaka mpasi. Biblia ketuba nde: “[Yandi] salaka mambu yonso ya Nzambi songaka yandi.” (Kuy. 6:22) Noa vandaka ti mambu mingi ya kusala—kutunga maswa, kuvukisa bambisi, kubumba madia sambu na dibuta na yandi mpi sambu na bambisi, kukebisa bantu sambu na Mvula ya Ngolo, mpi kusadisa dibuta na yandi na kuvanda ti lukwikilu ya ngolo na Yehowa. Yo vandaka ve pete na kusala “mambu yonso ya Nzambi songaka yandi.” Ata mpidina, lukwikilu mpi kukanga-ntima na yandi pusaka Yehowa na kugulusa yandi mpi na kusakumunaka yandi ti dibuta na yandi.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Kuyantika—I
7:2—Inki kima vandaka kusadisa sambu na kuswaswanisa bambisi ya nsiku ti ya nsiku ve? Yo ke pwelele nde bo vandaka kuswaswanisa yo na kutadilaka kana bo lenda sadila bambisi yango sambu na kupesa bimenga to ve kansi yo vandaka kulanda ve kana bantu lenda dia to lenda dia yo ve. Bantu vandaka kudia ve mbisi na ntwala ya Mvula ya Ngolo. Bantu yantikaka kusadila bangogo “ya nsiku” mpi “ya nsiku ve” sambu na kutubila madia kaka na ntangu ya Nsiku ya Moize, mpi yo sukaka ntangu nsiku yango fwaka. (Bisalu 10:9-16; Efezo 2:15) Yo fwete vanda nde Noa zabaka kibeni nki kima fwanaka sambu na kupesa kimenga na lusambu ya Yehowa. Mwa ntangu fioti na nima ya kubasika na maswa, yandi “salaka mesa-kimenga sambu na Mfumu Nzambi. Na bambisi ti bandeke yina kele na nsiku ve, yandi bakaka mosi-mosi, yandi fwaka yo, ebuna yandi pesaka yo makabu ya kuyoka ya mvimba na zulu ya mesa-kimenga.”—Kuyantika 8:20.
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Kuyantika—I
7:11—Masa yina kunokaka na Mvula ya Ngolo katukaka wapi? Na nsungi to “kilumbu” ya zole ya lugangu, ntangu Nzambi salaka “mupepe” yina vandaka kutambula na zulu ya ntoto, masa vandaka kutambula “na nsi ya mupepe yango” mpi “na zulu ya mupepe yango.” (Kuy 1:6, 7, NW) Masa yina kuvandaka “na nsi” vandaka bamasa yina kuvandaka dezia na ntoto. Masa yina kuvandaka “na zulu” vandaka lubungi ya ngolo yina vandaka ntama na zulu ya ntoto, mpi yina kusalaka “masa mingi-mingi.” Bamasa yai kubwaka na ntoto na bilumbu ya Noa.
Lutangu ya Biblia
YANUARI 27–FEBRUARI 2
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | KUYANTIKA 9–11
“Ntoto ya Mvimba Vandaka Kutuba Kaka Ndinga Mosi”
it-1-F 255
Babilone ya Nene
Mutindu Babiblone ya Ntama Vandaka. Bantu yantikaka kutunga mbanza ya Babilone na muwanda ya Shinare kaka na ntangu bo sosaka kutunga Nzo-zulu ya Babele. (Kuy 11:2-9) Kikuma yina pusaka bantu na kutunga Nzo-zulu mpi mbanza yina vandaka ve sambu na kukumisa zina ya Nzambi, kansi sambu bantu yina vandaka kutunga yo ‘kusala zina ya lukumu’ sambu na bo mosi. Batempelo yina bo ke bingaka ziggourat vandaka kufika ve kaka mayumbu ya Babilone ya ntama kansi bisika ya nkaka na Mezopotamia yina vandaka kundima dibundu ya mbanza ya kisina ata mitindu na yo ya kusamba. Mutindu Yehowa bakaka lukanu ya kusukisa kisalu ya kutunga tempelo ke monisa pwelele nde yandi pesaka yo ndola sambu yo vandaka kisina ya dibundu ya luvunu. Zina ya Kiebreo ya mbanza ya Babele ke tendula “Kisaka-Saka,” zina Sumerian (Ka-dingir-ra) mpi Akkadian (Bab-ilu) ke tendula “Kielo ya Nzambi.” Kansi bantu yina bikalaka na mbanza katulaka zina na yo ya ntama sambu na kubuya ndola ya kisina, ata mpidina zina ya mpa ya bo pesaka yo vandaka kumonisa mbanza ti dibundu.
it-2-F 111 § 6
Ndinga
Disolo yina kele na mukanda ya Kuyantika ke monisa mutindu ndambu ya bantu na ntwala ya mvula ya ngolo vukanaka na kusala mambu yina vandaka kuwana ve ti luzolo ya Nzambi mutindu bo teleminaka Noa mpi bana na yandi. (Kuy 9:1) Na kisika ya kupanzana mpi ‘kufulusa ntoto,’ bo bakaka lukanu ya kuvukisa kimvuka ya bantu sambu na kuzinga na kisika yina bo ke bingaka muwanda ya Shinare na Mezopotamia. Ya kieleka, yo kumaka kisika ya lusambu mpi Nzo-zulu ya lusambu.—Kuy 11:2-4.
it-2-F 111 § 7
Ndinga
Nzambi Nkwa-ngolo yonso sukisaka lukanu na bo ya lulendo mutindu yandi panzaka bumosi yina bo vandaka ti yo na kusala kisalu mpi yandi kumisaka kisaka-saka ndinga yina bo vandaka kutuba. Yo kumaka mpasi na kutwadisa konso kisalu ya lukanu na bo mpi bo panzanaka na bandambu yonso ya ntoto. Mutindu bo vandaka diaka ve kutuba ndinga mosi salaka nde kisalu na bo kukwenda diaka ve na ntwala. Mutindu bo buyaka kulanda lutwadisu ya Nzambi salaka nde bo kuka ve kuvukisa mayele mpi ngolo na bo. Diaka, yo vandaka mpasi nde bantu ya bimvuka ya bandinga ya kuswaswana kuvukisa mayele na bo; mayele yina katukaka ve na Nzambi kansi yina katukaka na bantu. (Fwanisa ti Lon 7:29; Kul 32:5.) Ntangu bantu kabwanaka mpi vandaka ve kutuba ndinga mosi, yo salaka nde bantu kulungisa ve balukanu na bo ya kigonsa mpi ya mbi. (Kuy 11:5-9; fwanisa ti Yez 8:9, 10.) Bubu yai beto lenda mona na mabanza mambu yina zolaka kusalama kana bantu zolaka kulungisa lukanu na bo ya kutunga, mpidina beto lenda bakisa mutindu Yehowa monaka mambu na ntwala kana yandi pesaka nzila nde bantu kulungisa lukanu na bo ya kutunga Babele.
it-2-F 375
Makanda
Mutindu bandinga kumaka mingi, konso kimvuka ya bantu yina vandaka kutuba ndinga mosi kumaka ti mutindu na bo ya kuzinga, mayele na bo ya kusala bisalu, bansiku na bo, bikalulu na bo mpi dibundu na bo; konso kimvuka vandaka ti mitindu na yo ya kusala mambu. (Lev 18:3) Sambu bantu yai kabwanaka ti Nzambi, bantu mingi na kati na bo kumaka kusambila biteki.—Kul 12:30; 2Bn 17:29, 33.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
it-1-F 421 § 4
Kami
Yo ke monana nde Kanana salaka diambu mosi ya mbi mpi tata na yandi Kami kukaka ve kusungika yandi. Noa tubaka dezia na ntwala na nsadisa ya mpeve santu nde ziku bikalulu ya mbi ya Kami ta monana na mwana na yandi Kanana mpi yo lenda monana na bana ya Kanana. Mambu yina Noa tubaka lunganaka na mbala ya ntete ntangu bantu ya Izraele ya Semi nwanisaka bantu ya Kanana. Bantu yina fwaka ve (mu mbandu bantu ya Gibeoni [Yoz 9]) kumaka bampika na Izraele. Bamvula mingi na nima, mambu yina Noa tubaka lunganaka diaka ntangu bantekolo ya Kami, bana ya Kanana kumaka na nsi ya luyalu ya Yafeti, bangolo ya ntoto ya mvimba ya Medo-Persia, Grese mpi Roma.
it-2-F 403
Nimrodi
Luyantiku ya kimfumu ya Nimrodi vandaka bambanza ya Babele, Ereki, Akadi, mpi Kalne na insi ya Shinare. (Kuy 10:10) Ziku, bo yantikaka kutunga Babele mpi nzo-zulu na yo na lutwadisu na yandi. Mambu yai mpi vandaka kuwakana ti bansiku ya Bayuda. Josèphe tubaka nde: “Malembe-Malembe [Nimrodi] kumaka kusala mambu na nku yonso, yandi monaka nde sambu bantu kuwa diaka ve Nzambi boma, yandi mpamba fwete yala bo na ngolo na yandi mosi. Yandi monaka nde yandi ta konda lusadisu kana Nzambi kunokisa diaka mvula ya ngolo na ntoto, yo yina yandi bakaka lukanu ya kutunga nzo-zulu ya nda sambu masa kukuma ve kisika yina yandi ta vanda sambu yandi vutula mbi ya lufwa ya bankaka na bo. Bantu ndimaka ngindu ya [Nimrodi] mpi buyaka kulemfukila Nzambi, yo yina bo tungaka nzo-zulu . . . mpi bo tungaka yo nswalu kibeni.”
Lutangu ya Biblia