Mũthithũ Wahithanĩtio Mĩaka Mĩingĩ

MŨTHĨTHŨ ũcio wonekire mũthia-inĩ wa mweri wa Dicemba 1922, rĩrĩa mũthomi ũmwe wa Georgia wĩtagwo Ivané Javakhishvili eekaga ũthuthuria wĩgiĩ ũrĩa ndemwa cia rũthiomi rwa Georgia ciambĩrĩirie. Nĩ onire gĩcunjĩ kĩa Ibuku rĩa Jerusalemu rĩa mawatho na ũndũire wa Ũyahudi wa tene. Rĩrĩa aakĩrorire wega, akĩona maandĩko ma rũthiomi rwa Georgia matonekaga wega mandĩkĩrĩirũo maandĩko mangĩ ma Kĩhibirania.a

Maandĩko macio “maahithanĩtio” marĩa maandĩkĩrĩrũo igũrũ maandĩko mangĩ ma Kĩhibirania, maakobetio kuuma gĩcunjĩ kĩa ibuku rĩa Bibilia rĩa Jeremia rĩa karine ya 5 mahinda maitũ. Gĩcunjĩ kĩu gĩtanoneka, maandĩko ma tene ma Bibilia ma rũthiomi rwa Georgia marĩa moĩkaine, nĩ marĩa ma karine ya 9. Kahinda kanini thutha ũcio, nĩ kuonekire icunjĩ ingĩ cia mabuku mangĩ ma Bibilia ma kuuma karine ya 5 kana mbere ĩyo. Ta wĩcirie wonete icunjĩ cia Bibilia cia mĩaka magana maigana ũna kuuma hĩndĩ ya Jesu na atũmwo!

Nũ wataũrĩte icunjĩ icio? Hihi wĩra ũcio warutĩtwo nĩ mũndũ ũmwe kana warĩ wa gĩkundi kĩa ataũri? Nginyagia rĩu, gũtirĩ rekondi yonanagia ũrĩa wataũrĩte icunjĩ icio. O na kũngĩtuĩka nĩa, ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ Bibilia kana icunjĩ ciayo ciarĩ ndaũre na rũthiomi rwa Georgia kwambĩrĩria karine ya 4 na atĩ kuuma hĩndĩ ĩyo andũ a Georgia nĩ mangĩathomire Kiugo kĩa Ngai na rũthiomi rwao.

Ũndũ ũmwe wonanagia atĩ andũ a Georgia nĩ maathomaga Bibilia mũno wonekaga ibuku-inĩ rĩtagwo The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, rĩrĩa rĩonekaga ta rĩandĩkĩtwo mũthia-inĩ wa karine ya 5. Agĩtaarĩria rũgano rwa kĩeha rwa Marikia, mwandĩki wa ibuku rĩu ahũthagĩra mĩhari na ũhoro kuuma thĩinĩ wa Thaburi, Injiri na icunjĩ ingĩ cia Bibilia. Ningĩ nĩ onanĩtie atĩ, nĩguo Varsken mũthuri wa Shushanik ũrĩa warĩ gavana Ũthamaki-inĩ wa Georgia ya Kartli akenie anene a Perisia-rĩ, aatiganĩirie “Ũkristiano,” na agĩtuĩka mũrũmĩrĩri wa kanitha wa Zoroaster, na akĩra mũtumia wake kĩa hinya amũrũmĩrĩre. Ĩndĩ, ibuku rĩu rĩaonanagia atĩ Shushanik nĩ aaregire gũkaana wĩtĩkio wake na atĩ atanoragwo nĩ eekĩragwo ngoro mũno nĩ Maandĩko.

Kuuma karine ya 5, Bibilia ya rũthiomi rwa Georgia nĩ yaathire na mbere gũtaũrũo na gũkobio. Maandĩko maingĩ ma Bibilia ma rũthiomi rwa Georgia, nĩ monanagia kĩyo na wĩra mũnene ũrĩa warutirũo nĩ ataũri na arĩa maakobagia. Rekei rĩu twarĩrĩrie maũndũ merĩ megiĩ rũgano rũrũ rwa gũcanjamũra, namo nĩ, gũtaũra na gũcabithia Bibilia.

ŨTAŨRI WA BIBLIA NYINGĨ

“Niĩ Giorgi, mũtungatĩri mwĩnyihia, nĩ niĩ ndaũrĩte na kĩyo na ũbarĩrĩri mũnene, ibuku rĩrĩ rĩa Thaburi na rũthiomi rwa Georgia kuuma Kĩngiriki kĩrĩa kĩerũ.” Ciugo icio nĩ cia mũtungatĩri ũmwe wa Georgia wa karine ya 11 wetagwo Giorgi Mtatsmindeli. Kwagĩire bata nĩkĩ wa gũtaũra Bibilia, na nĩ kwarĩ icunjĩ ciayo ciataũrĩtwo karine nyingĩ mbere ĩyo na rũthiomi rwa Georgia?

Gũkinyĩria karine ya 11, no maandĩko manini marĩa mandĩkĩtwo na moko ma Bibilia ya rũthiomi rwa Georgia matigarĩte. Nĩ harĩ mabuku mamwe morĩte. Ningĩ rũthiomi nĩ rwacenjetie, na kwoguo warĩ ũndũ mũritũ harĩ athomi gũtaũkĩrũo nĩ maandĩko macio ma tene. O na gũtuĩka ataũri nĩ meerutanĩirie gũtaũra rĩngĩ Bibilia na rũthiomi rwa Georgia, ũtaũri wa Giorgi nĩguo wateithĩrĩirie mũno. Aaringithanirie icunjĩ cia Bibilia iria ciarĩ kuo cia rũthiomi rwa Georgia na maandĩko ma Kĩngiriki na agĩtaũra icunjĩ iria ciorĩte, na mabuku mangĩ magima magima. Mũthenya aarutaga wĩra ũrĩa ehokeirũo arĩ mũnene kũrĩa atungatĩri maikaraga. Naguo ũtukũ agataũra Bibilia.

Makĩria ma wĩra ũrĩa Giorgi aarutire, mũndũ ũmwe waatũraga hĩndĩ ĩyo wetagwo Ephrem Mtsire, nĩ aathondekire mũtaratara wa kũrũmagĩrĩrũo nĩ ataũri. Warĩ na motaaro ma bata megiĩ ũtaũri ta, gũtaũra kuuma rũthiomi rũrĩa ũhoro waandĩkĩtwo naruo mbere, na kwaga kũruta kana kuongerera kĩndũ, ningĩ gũtigĩrĩra atĩ mũtaũri nĩ ahũthĩra rũthiomi rwa ndũire. Ningĩ nĩwe wambĩrĩirie gwĩkĩraga kohoro ka magũrũ-inĩ na maandĩko ma kũringithania Bibilia-inĩ cia rũthiomi rwa Georgia. Ephrem nĩ aataũrire mabuku mangĩ magima maigana ũna ma Bibilia. Wĩra ũcio warutirũo nĩ Giorgi na Ephrem nĩ waigire mũthingi mwega wa ũtaũri.

Karine-inĩ ĩrĩa yarũmĩrĩire, nĩ gwataũrirũo mabuku maingĩ mũno bũrũri-inĩ wa Georgia, na cukuru nyingĩ ikĩambĩrĩrio taũni-inĩ cia Gelati na Ikalto. Athomi aingĩ moigaga atĩ Bibilia ĩrĩa andũ metaga Gelati Bible, ĩrĩa ĩigĩtwo kũrĩa mabuku ma tene maigagwo kũu Georgia, yataũrirũo nĩ mũndũ ũmwe wathomeire Gelati kana Ikalto.

Wĩra ũcio wa gũtaũra Bibilia warĩ na moimĩrĩro marĩkũ harĩ andũ a Georgia? Thĩinĩ wa karine ya 12, mwandĩki ũmwe wetagwo Shota Rustaveli nĩ aandĩkire ibuku rĩtagwo Vepkhis-tqaosani (Mũndũ Thĩinĩ wa Rũa rwa Ngarĩ), rĩrĩa rĩkĩrĩirũo mũno kuuma hĩndĩ ĩyo o na rĩgetagwo Bibilia ya kerĩ ya Georgia. Mũthomi ũmwe wa mahinda maya wa Georgia wĩtagwo K. Kekelidze oigaga atĩ o na kũngĩtuĩka mwandĩki ũcio aarutaga ũhoro wake Bibilia-inĩ kana ca, “maũndũ mamwe aandĩkire monekaga ta moimĩte Bibilia-inĩ.” Maũndũ marĩa aandĩkĩte o na gũtuĩka nĩ magemagĩrĩrio mũno, kaingĩ maragĩrĩria maũndũ ta wendo wa ma, ũtana, gũtĩa atumia, na kwenda andũ arĩa angĩ hatarĩ ũhinga. Maũndũ macio na mangĩ marĩa marutanagwo nĩ Bibilia nĩ mo maarũmagĩrĩrũo nĩ andũ a Georgia kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ na no marũmagĩrĩrũo o na rĩu.

NYŨMBA YA MŨTHAMAKI GŨCABITHIA BIBILIA

Mũthia-inĩ wa karine ya 17, famĩlĩ ya mũthamaki wa Georgia nĩ yarĩ na wendi mũnene wa gũcabithia Bibilia. Nĩ ũndũ ũcio, Mũthamaki Vakhtang VI agĩaka kĩganda gĩa gũcaba mũciĩ-inĩ mũnene wa Tbilisi. O na kũrĩ ũguo, Bibilia ĩyo ndĩigana gũcabithio. Nĩ ta Bibilia ĩyo yahithanĩtio rĩngĩ. No maandĩko manini tu ma icunjĩ imwe maarĩ kuo, ningĩ rũthiomi rũrĩa rwahũthĩrĩtwo rwarĩ rwa tene mũno. Wĩra wa gũcokera na wa kwandĩka rĩngĩ maandĩko ma Bibilia waheirũo Sulkhan-Saba Orbeliani, ũrĩa warĩ na ũũgĩ mũingĩ wĩgiĩ thiomi.

Orbeliani aarutire wĩra ũcio arĩ na ũbarĩrĩri mũnene. Na tondũ nĩ oĩ thiomi cigana ũna hamwe na Kĩngiriki na Kĩratini, nĩ aahotire gwĩka ũthuthuria mabuku-inĩ mangĩ o hamwe na maandĩko marĩa maarĩ kuo ma rũthiomi rwa Georgia. No Kanitha wa Orthodox wa Georgia ndwakenirio nĩ ũthuthuria ũcio eekaga. Atongoria a kanitha ũcio makiuga atĩ nĩ aakunyanagĩra kanitha na makĩhota kũiguithia mũthamaki nake akĩrũgamia wĩra ũcio. Kũringana na ũhoro ũmwe bũrũri-inĩ wa Georgia, maarĩ mũcemanio-inĩ ũmwe wa kanitha, atongoria acio nĩ merire Orbeliani kĩa hinya acine Bibilia ĩyo aarutĩire wĩra mĩaka mĩingĩ.

Wega nĩ atĩ, kobĩ ĩmwe ya maandĩko ma Mtskheta (Mcxeta) marĩa metagwo na rĩĩtwa rĩngĩ Bibilia ya Saba, ĩrĩa ĩĩtirĩtie nginya ũmũthĩ, nĩ ĩkoragwo na tũũhoro Orbeliani andĩkĩte. No nĩ kũrĩ andũ amwe mekagĩrĩra nganja kana hihi ĩyo noyo Bibilia ĩrĩa atongoria a kanitha maareganaga nayo. Ũhoro wa kwongererũo wa Bibilia ĩyo noguo wĩrĩkanaga atĩ nĩwe waandĩkire.

O na kũrĩ na moritũ macio, wĩra wa gũcabithia Bibilia no wathire na mbere gwĩkĩrĩrũo nĩ andũ amwe a famĩlĩ ya mũthamaki. Icunjĩ imwe cia Bibilia nĩ ciacabirũo mĩaka-inĩ ya 1705 na 1711. Nĩ ũndũ wa kĩyo kĩa ariũ a mũthamaki wa Georgia arĩa metagwo Bakari na Vakhushti, Bibilia ĩrĩ yothe nĩ yarĩkire gũcabwo mwaka wa 1743. Ndĩngĩahithanirio rĩngĩ!